De laboribus Herculis libri IV

Liber IV

________________________________________________________________

Capitulum sextum

secundi tractatus

De Cocyto, Acheronte et Styge

(1) Et – ut ad alios fluvios cum tragico veniamus – postquam de Letheo tetigit, inquit:

Palus inertis feda Cocytus iacet.

Et quicquid ibidem fingit esse, subinfert:

Hic vultur, illic luctifer bubo gemit

omenque triste resonat infauste strigis.

Horrent opaca fronde nigrantes come,

taxo imminente, quam tenet segnis Sopor,

Famesque mesta rabido rictu iacens,

Pudorque serus conscios vultus tegit

Metusque Pavorque fimus et frendens Dolor

aterque Luctus sequitur et Morbus tremens

et cincta ferro Bella; in extremo abdita

iners Senectus adiuvat baculo manum.

(2) Post multa vero Ditis describens regiam de fluminibus aliis agens inquit:

Est in recessu Tartari obscuro locus,

quem gravibus umbris spissa caligo alligat.

A fonte discors manat hinc uno latex,

alter quieto similis (hunc iurant dei)

tacente sacram devehens fluvio Styga.

At hic tumultu rapitur ingenti ferox

et saxa fluctu volvit Acheron invius

renavigari. Cingitur duplici vado

adversa Ditis regia, atque ingens domus

umbrante luco tegitur,

et cetera, que sequuntur. (3) Tractemus igitur tres fluvios simul et eos expositione, quam deus nobis suggeret, coniugamus. Coniunxit etenim illos et tragicus, ut proxime scriptum st. Possem autem expositioni, quam tradidi, ratione *), qua corpora nostra dicuntur infernus, quoniam – sive sit infernus subiugatio rationis, qua **) sensualitati veluti victa, ceu domino servus obedit, sive sit ignorantie cecitas, ut dictum est – totum anime nostre contingit in corpore, quod nulla dispositio possit a quatuor illis qualitatibus, ad quas inferni fluenta reduximus, separare. (4) Verum – ut de vitiorum baratro, quod moralis infernus est, ante tenebras ignorantie pertractemus – notandum occurrit, quod hic status duplex est: unus, antequam vitiorum frequentia firmet habitum, alter status est post habitum iam quesitum. Unde et duos infernorum status superius adnotavi, unum scilicet, cum sensualitas non obedit, alterum, cum rationi et voluntati sensualitas dominatur. (5) Et certum est in homine semper esse naturalem quendam habitum, quem nostri theologi corrupto – quantum arbitror – vocabulo solent ‘synderesim’ appellare. Quod quidem nomen Latinum non est et apud Grecos – ut ab ipsis querens accepi – non habetur, nichilque posset – sicut asserunt – significare. Hanc autem synderesim volunt esse scintillam conscientie inclinantem semper ad bonum et remurmurantem in malo. Qui quidem habitus est intellectus practici ratiocinantis de rebus morabilibus sive agibilibus. (6) Hunc doctor egregius Hieronimus super Ezechielem dicit appellari συνειδησιν, ea ratione, ut, cum accentus sit in antepenultima, quam Greci per ‘ei’ diptongum scribunt, penultima brevietur. Quod autem per ‘gn’ scripsi, non Grecas litteras, sed sonum designavi ‘n’ quidem vocali prepositum iote sonat apud eos ‘gni’, non ‘ni’, sicut Latinitas usurpavit. Ut, si Grece voluerimus scribere nomen sive vocabulum sive vocem potius sygnidisim, sic oporteat designare: ‘suneidhsin’, hoc est: syneidisim. (7) Quibus diligenter et verissime consideratis credo maiores istos nostros, qui synderesim ab initio protulerunt scripseruntque, non in re (senserunt enim idem) erravisse, sed in vocabulo Grecique sermonis ignorantione in hane vocem ‘synderesim’ pro ‘sygnidisim’ incidisse. Magis enim ipsorum diligentiam rem et intellectum secutam videmus esse quam verbum. Ego tamen principii conscius sygnidisim malo quam synderesim hunc habitum scintillamque conscientie nominare, quam certum est sic ad agibilium adesse principia, sicut ad speculabilia coexistere creditur, imo firmissime cognoscitur, intellectus. (8) Incipiamus igitur a fonte, de quo vult tragicus discordem manare laticem. Et quid dicemus hunc esse fontem nisi partem sive potentiam anime, quam Plato dicit concupiscibilem? Ab hoc quidem fonte scatet

latex,

alter quieto similis (quem iurant dei)

tacente sacram devehens fluvio Styga.

Siquidem primus concupiscentie motus est cogitatio, secundus est actus sive actio, in qua peccamus. (9) Et quia status divinitatis est nullo modo posse peccare, cogitationeque iam ad peccandum inclinamur, non inconvenienter finxerunt poete deos iurare per Stygiam paludem quasi per principium discessionis a divinitate a statuque immortalitatis, qui dicit omnimodam immutabilitatem, ut sit sensus: ‹Cum supra nos nichil sit, iuro per Stygem, que prima sub nobis est, quasi per amissionem divinitatis.› Nichil enim in deo divinius (si cadit tamen in illa supernatura plus et minus), nichil – inquam – divinius innocentia atque virtute. Quam qui fuerint assecuti, non iam spe, sed etiam re divinitatis participes facti sunt. (10) Nec inconvenienter primus iste motus cogitationis per Stygem figuratur. Styx enim – ut iam superius dictum est – interpretatur ‘tristicia’ vel ‘odiorum gurges’. Nunc autem quid odiosius est peccato quidque magis mestum et triste? Dicitur etiam latex iste

quieto similis

tacente sacram devehens fluvio Styga.

Nam quecunque videatur in vitiis quies, quies vera non est, sed quietis umbra et similitudo. (11) Verum postquam hucusque perveni, subiit alter sensus, quem arbitror consideratis verbis tragici commodiorem. Dixit siquidem de Styge loquens:

Alter quieto similis,

postque mentionem faciens Acherontis ait:

At hic tumultu rapitur ingenti ferox.

Per hoc enim, quod Stygem dixit alterum, non primum, sed secundum flumen potius intellexit. Vult igitur intelligi primum istorum duorum fluminum Acherontem et alterum esse Stygem, licet de Styge prius faciat secundum ordinem littere mentionem, relinquens sensum unum inteliigi iuxta textus seriem, alterum vero secundum ordinationis, quam exprimit rationem. (12) Acheron igitur figuram habet deliberationis in peccando. Quam ob rem vult tragicus eum ingenti tumultu rapi. Non enim potest intellectus, cui coexistit sygnidisis (quam – ut habitum est supra – synderesim nostri vocant), sine strepitu reluctantis conscientie deliberare peccatum vel acquiescere deliberato. Dicitur autem Acheron ab ‘a’, quod est ‘sine’, et ‘cheos’, ‘bonum’, quasi ‘sine bono’. Quod enim bonum est in deliberatione peccandi? Et quoniam deliberatio nichil aliud est quam quidam transitus voluntatis deferens animam in id, quod deliberatum fuerit, et voluntas – sicut libro tertio docui – in navibus designetur, finxerunt poete in hoc fluvio Charonem animas navicula transportare. De quo sequentibus disseretur. (13) Post hunc ergo transitum, hoc est: postquam anima peccavit, quid superest nisi penitendo merore tacito contristari? Quam ob rem Styx sequitur, qua mens tristis subeunte penitentie mesticia contabescit, odium concipiens super commisso peccato. Nec nomen ab hoc sensu, si, que supra diximus, repetantur, abhorret. Interpretatur enim Styx ‘tristicia’ vel ‘odiorum gurges’, que videmus huic sensui convenire. (14) Et quoniam post penitentiam et tristiciam, que concipitur odio ommissorum, meror sequitur atque ploratus, tertium merito flumen est, quod poete vocavere Cocytum. Que vox ululatus interpretatur et fletus. Primum ergo est incipientis concupiscentie motus, secundum est deliberatio sive voluntatis assensus, tertium est odium commissorum penitentie mesticia, quartum vero fletus atque conquestio. Primum autem et tertium Styx significat, secundum Acheron, quartum Cocytus. Secundum autem, quod infernus accipitur pro ignorantie cecitate, fluvios istos habet, sed differenti nimium ratione. Quapropter expedito tractatu Flegetontis hoc etiam curabimus explicare. Prius vero de Charonis navicula disseramus.

___________

*) ratione UR: Ullman pro rationem adicere vel simile positum esse conicit 

**) rationis, qua: Ullman dubitanter in apparatu critico que