De laboribus Herculis libri IV

Liber III

________________________________________________________________

Capitulum XVII

De undecim Nelei filiis ab Hercule

interemptis destructisque tribus eorum

civitatibus, qui labor sit undecimus

(1) Legitur Neptumnus cum Tyro Nympha, Salmonei filia, versus in formam Emphei fluvii, iuxta quem delectabatur, concubuisse genuisseque Neleum et Peliam. Neleus autem a fratre pulsus edificata Pylo civitate Clorim uxorem duxit, ex qua Nestorem et Periclimenum et decem alios genuit. Quos omnes Hercules preter Nestorem interfecit. Singulariori tamen certamine Periclimenum,

cui posse figuras

sumere, quas vellet, sumptasque reponere posse

Neptumnus dederat, Nelei sanguinis autor,

– ut duodecimo Methamorphoseos traditur – superavit:

Hic ubi nequicquam est formas versatus in omnes,

vertitur in faciem volucris, que fulmina curvis

ferre solet pedibus, divum gratissima regi.

(2) Et – ut omissa serie versuum me brevius expediam – hic Periclimenus

viribus usus avis, pennis rostroque redunco

hamatisque viri laniaverat unguibus ora.

Tendit in hunc nimium certos Tyrinthius arcus

atque inter nubes sublimia membra ferentem

pendentemque ferit lateri, qua iungitur ala.

Et post pauca subdit:

Decidit in terram non concipientibus auras

infirmis pennis, et qua levis heserat ala,

corporis affixi pressa est gravitate sagitta,

perque latus summum iugulo est exacta sinistro.

Hec inter alia Naso noster. (3) Huius autem rei, sed breviter, meminit tragicus in Medea dicens:

Patre Neptumno genitum necavit

sumere innumeras solitum figuras,

ubi patrem pro avo posuit. Nam – ut Iulianus ait –

Iusta interpretatione recipiendum est, ut patris nomine avus quoque demonstrari intelligatur.

Vel dicamus, quod pater sit conveniens Neptumni atque perpetuum epythetum. Etenim cum arbiter sit aquarum, quibus Thaletes – ut supra retulimus – rerum principium tradidit, non incongrue Neptumnus pater dicitur, ut eodem respectu dictum est:

Occeanumque, patrem rerum.

Ut sit sensus patre ‘Neptumno genitum’ hoc est: generatum Neptumno patre, non, quod eius pater sit, nisi, quatenus est generaliter materiale principium et causa rerum, sed, quia Neptumnus pater dicitur sicut Iupiter, sicut et Mars aliique deorum. (4) Et quamvis omnia, que dicta sunt, velint nonnulli simpliciter ad hystoriam pertinere, quia tamen de Periclimeno fictum est posse figuras sumere, quas vellet, sumptasque reponere posse, conveniens est horum omnium misteria, si possumus, declarare. Principio quidem puto Periclimenum figuram gerere pubertatis. Hec etenim etas inter alias instabilior est et mutabilior et, que vere formas vertatur in omnes. Quis enim affectus est, qui nobis sit communis et bestiis, quem fervor adolescentie non commoveat? (5) Et cum vir sapiens, qualem volumus Herculem, facile possit etates reliquas vincere atque frenare, sola pubertas est, que nullo modo superabilis videatur. Unde divinissime dixit Ovidius:

Bis sex Neleide fuimus, conspecta iuventus;

bis sex Herculeis ceciderunt, me minus uno,

viribus,

et sequitur:

Atque alios vinci potuisse ferendum est.

Mira Periclimeni mors est. Cui posse figuras

sumere, quas vellet, sumptasque resumere posse

Neptumnus dederat, Nelei sanguinis autor.

(6) Nam quod inquit illam mutabilitatem Periclimeno a Neptumno concessam intelligendum est a corporea complexione pubertati datum, quod varia sit, mutabilis et incerta. Cuius admiratione dicebat sapiens, cum premisisset tria sibi difficilia scitu fore, viam scilicet aquile in celo, viam colubri super petram, et viam navis in medio mari, se quartum penitus ignorare: viam viri in adolescentia sua. (7) Neptumnus igitur cum Tyro Nympha concumbens generat Neleum. Neleus autem a ‘neos’, ‘novum’, et ‘laos’, ‘populus’, dictus est. Nam homo quilibet generatus quasi novus populus est, cum sit in potentia ad infinitos homines procreandos. Vel Neleus quasi Nileus dictus sit. ‘Nile’ quidem Grece, Latine ‘sagitta’, ut per ipsum mortalis homo designetur, vita cuius currat velociter ut sagitta. (8) Homo autem ex coniunctione materie, id est: corporis, et forme, hoc est: anime, nascitur et completur. Neptumnus enim, cum aqua sit materiale rerum principium – ut dictum est – pro materia ponitur et humani corporis typum gerit. ‘Tyros’ autem Grece ‘forma’ dicitur, teste glosario, que pro anima ponitur. Homo igitur compositus ex anima et corpore et ab ipsis quodam modo generatus Clorim sibi iungit uxorem, hoc est: vitam, ex qua duodecim producit filios, etatis videlicet humane duodecim status. (9) Vita autem hominis – ut inquit psalmigraphus – septuaginta annorum est et

in potentatibus octoginta, et amplius eorum labor et dolor.

<...>

Finis autem vite longevi hominis est

– ut testatur Gaius et ut Iustinianus Augustus ad Iulianum scripsit –

centum annorum

est. (10) ‘Cloris’ autem dicta est Grece, Latine ‘viridis’. Vita quidem nostra viret, et omne viride vivum est. Vel dicta est Cloris quasi ‘Cliris’, id est: sors. Etenim vite tempus cuilibet est sors sua. Nam ubi nostra translatio habet:

In manibus tuis sunt sortes mee,

habet alia translatio:

In manibus tuis sunt tempora mea.

Alibi vero scriptum est:

Breves dies hominis sunt, numerus mensium eius apud te est.

(11) Huius autem vite, quotcunque complectatur annos, triplex non incongrue potest assignari diversitas. Est enim augmentatio, que treginta annorum spacio patet. Est status, qui altero tregintennio protenditur. Exinde vero quidam vite nostre descensus est. Nam postea – ut inquit Maro –

Optima queque dies miseris mortalibus evi

prima fugit. Subeunt morbi tristisque senectus

et labor et dure rapit inclementia mortis.

Et quoniam humanum corpus ex quatuor elementis componitur, non impertinenter multiplicatis tribus et quatuor etates hominis designantur. (12) Varro vero – sicut Censorinus ad Q. Cerellium De Natali Die scribens testatus est – vitam humanam in quinque distinguit etates singulis quatuor assignans quindecim annos. Primum enim terquinquennium dicitur ‘puericia’, quod illo tempore ‘puri’ sint et impubes; secundum autem ‘adolescentia’ ab ‘adolendo’, id est: crescendo, dicta; tertium ‘iuventutem’ nominat a ‘iuvando’, quoniam possint Romanis legibus tunc rem publicam adiuvare, non solum ut milites, sed ut imperatores. Prius etenim consules esse non poterant. Quarto autem quindecennio, quod ‘gravitatem’ vocant, ‘seniores’ dicti sunt, non, quod ultra alios processerint, sed, quod a iuventute declinantes vergant in senectutem. Totum autem vite residuum senectus est, que nullo tempore limitetur. (13) Alii autem sex etates hominis asseverant primam illam etatem in infantiam et puericiam dividentes. Aliqualiter autem in distributione discrepant a Varrone ebdomadibus namque annorum procedentes. Unam ebdomadam infantie, alteram puericie, duas adolescentie, tres iuventuti, tres alias gravitati, que usque in septuagesimum annum attingunt, totum autem residuum tribuunt senectuti. Hos quidem secuti sunt Ysidorus et Papias. (14) Hypocrates autem Chous, medicorum princeps, qui medicinam ex emperica fecit rationalem, septem gradus etatum assignat. Primas equidem tres etates quatuor – ut precedentes – ebdomadibus implet, quarte unam, quinte etiam unam, sexte duas assignat, ut ebdomadibus octo, annis scilicet quinquaginta sex, ille sex terminentur etates. Septimam autem cum vita compleri dicit. Hec enim etas sive annorum numerus, qui multiplicatis septies octo, qui duo numeri – ut inquit Cicero –

pleni alter altera de causa habentur

et

omnium ferme rerum nodus sunt,

pro completa traduntur etate hominis, ut quasi iam tunc putetur sue coniunctionis terminum complevisse. (15) Solon autem addidit istis octo ebdomadibus duas, ut annis septuaginta decem hominis compleantur etates. Staseas autem Perypatheticus duo septennia descriptioni Solonis adiecit, quod Etrusca librorum fatalium disciplina – sicut Varro retulit – confirmatur, ut hac computatione octoginta quatuor annorum spacio etas hominis impleatur. Ergo secundum hanc supputationem iuxta ebdomadarum numerum duodecim cuiuslibet hominis, qui suum tempus impleverit, dici debent etates. (16) Sed si recte voluerimus intueri, cum puericia comprehendat infantiam, senectus autem ex gravitate et senio componatur, dici potest quatuor esse hominis etates, impubertatem scilicet, adolescentiam, iuventutem et senectutem. Et prima etas infantiam continet, quam sequitur proximitas infantie, cui succedit doli capacitas. Nam cum sacre leges infantiam septennio terminent faciantque separatam de proximo infantie nec non et de pubertati proximo mentionem, optimus legum interpres, compatriota noster Accursius, puericie septennium in masculis et quinquennium in feminis inter illas proximitates equali supputatione divisit volens supra septennium infantie proximum esse usque in decimum annum cum dimidio masculum, feminam uno minus, ad annum scilicet nonum et dimidium, reliquum usque ad initium adolescentie tempus, quod est in masculo, quando quatuordecimus annus impletus fuerit, et duodecimus in puella, pubertati proximis assignando. (17) Sed si recte voluerimus intueri, habet quelibet illarum etatum quatuor, quas ultimo loco tradidi, status tres, novitatem scilicet, incrementum et terminum, ut primo dici possit nova, secundo adulta, tertio preceps. Quos tres status si quater iuxta quatuor etatum numerum produxeris, duodecim etatum differentias invenies. (18) Quas duodecim Nelei filii typica ratione demonstrant. Et quod Periclimenus adolescentiam figuret, iam ratione probatum est. Sed probemus et nomine: Periclimenus ergo dicitur a ‘pery’, quod est: circum vel undique, ‘cline’, quod est: inclinatio, ‘mene’, quod est: defectus vel ira vel potentia, aut ‘meneos’, ‘concupiscentia’ seu ‘desiderium’, hoc est: undique inclinatum ad defectum, vim, iram seu concupiscentiam. Et que etas magis est ad ista proclivior quam pubertas? Hec enim etas est, de qua Flaccus ait:

Imberbis iuvenis tandem custode remoto,

quod cupiditas est,

gaudet equis canibusque et aprici gramine Campi,

et quod ab honesto deficientis est,

cereus in vitium flecti,

quodque iracundie est,

monitoribusque asper,

et reliqua, que sequuntur ad vitia pertinentia. (19) Hec igitur virtuti reluctans formas se vertit in omnes, dum per cunctarum passionum habitudines se transformat. Tandem vero, cum se mutat in aquilam, que quidem avis acutissimi visus est, hoc est: incipit iam discernere, ferit Herculem, virum scilicet tendentem in virtutem,

pennis rostroque redunco

hamatisque viri laniaverat unguibus ora.

Quod ideo fictum est, quoniam pudore, que passio in adolescente laudabilis est et ruborem aspergit in facie, postquam quis aliquid turpe commiserit, omnino non caret. Qui quidem ab eodem patrando deterret et retrahit in futurum, ut tractatu nostro De Vereeundia plenius executi sumus. (20) Nec incongrue dixit Naso pennis, rostro et unguibus Herculis faciem lacerasse. Nam sive peccemus cogitatione, que est quasi penne, quibus ferimur et volamus in actum, sive scelus aliquod committentes quasi rostro mordemus et vulneramus animam, sive perseverantes velut unguibus inheremus, verecundia turbat faciem, sive – ut magis proprio loquar vocabulo – percutit ora, que, cum cetera animantia prona flectant in terram, solus homo fert in celum. Ut ex hoc sciamus peccata, que committit anima coniuncta corpori, solius hominis fore, qui solus inter mortales et voluntatis arbitrio fertur et ipsa utitur ratione. Et eiusdem est verecundia, que partem illam corporis afficit, qua per notabilem differentiam separamur a brutis. Et eleganter hoc Herculi, licet figuram habeat hominis virtuosi, scribitur contigisse. Nullus enim sola natura duce sic potuit vivere, quod singularum etatum, et adolescentie presertim, passionibus non succubuerit. (21) Solus autem Nestor de duodecim fratribus, hoc est: etatibus humanis, vivus relinquitur ab Hercule, et, quod ultimum illud septennium, cuius Nestor imago est, in homine, qui virtuose transigat suam etatem, facile contingat id etatis tempus vacuum passionibus obtinere, et in ipso sit corpus nostrum fovendum potius blanditiis quam asperitate domandum, utpote quod sine reluctatione iam pareat rationi. (22) Sed diruit Hercules inter hec tres civitates. Unde dicit Ovidius:

Ille tuus genitor Messenia menia quondam

stravit et immeritas urbes Elymque Pylumque

diruit.

He autem tres urbes tres principales potentias anime representant. Habet enim anima sensualitatem, intellectum et voluntatem, secundum quarum quamlibet vivunt cuncti mortales. Hi enim secundum intellectum vivunt speculatione gaudentes, hi secundum sensus voluptatibus delectati, hi vero secundum inclinationem variabilis et libere voluntatis. Ut non inconvenienter dici possint tres, si hanc divisionem respicias, mortalium civitates; que cum primo, si vite nostre progressum consideres, carnales et solum ad terrena declives sint, oportet in consumationem virtutis ascendentem civitates istas diruere et ipsas in spirituales convertere mutatione consuetudinis atque vite. (23) Primo quidem ‘Pylos’ Grece, ‘lutum’ et ‘ianua’ Latine dicitur. Hec sensualitatem significat, cuius obiectum corporalia sunt et terrena, que proculdubio lutum sunt. Est et sensualitas ianua intellectus et voluntatis. Nam – ut superius dictum est – ex perceptione sensibilium movetur intellectus, movetur et ipsa voluntas ad sensibilia motu acceptationis vel recusationis. Ut convenientissime per Pylum, sive lutum sive ianuam significet, sensualitas denotetur. (24) Elys autem ab ‘elyos’, quod est: sol, illuminator scilicet orbis, dicta est; que typice notat intellectum, qui spirituale nobis lumen est. Messenia vero a ‘messos’, quod est: medium, et ‘noos’, quod est: sensus sive mens, dicta est; que figuram tenet voluntatis eo, quod ex medio rerum, que intelliguntur mente vel sensu, nascatur voluntas, que non potest esse nisi scitorum et super omnino nescita nullo modo ferri valeat vel moveri. (25) Cum igitur puericie et adolescentie tempora insensibilia currant tum novitate rerum, tum experiendi cupidine, tum voluptate, secundum quos affectus hec prima nostra tempora transiguntur, fiunt primo terrestres atque carnales potentie supradicte et adiuvantes sequacium suorum cetus tres faciunt civitates, quas oportet omnes, qui ista relinquunt, ex mente diruere ipsasque in spirituales, ut ad virtutis perveniat arduum, commutare. (26) Diruuntur autem due, videlicet sensualitas et intellectus, quarum potentiarum urbes dicit immeritas, quoniam nec intellectus nec sensibilis appetitus peccant seu deformitatem contrahunt, que peccatum est. Hoc enim demeritum eligentis est voluntatis, nec potest esse peccatum, nisi sit voluntarium. Messenia vero, que voluntatis est figura, non diruitur nisi simpliciter menia, quibus quasi carceribus clausa solum circa corporalia vertebatur, sed stratis menibus libere fertur in celestia et terrena et tam spiritualia quam corporalia sectans eligit et eligendo sectatur, quod est proprium voluntatis.