Hortorum libri IV

1665

______________________________________________________________________________

HORTORUM

LIBER TERTIUS.

AQUÆ.

VOS liquidi fontes et stagna sonantia rivis,

Speluncæ vitreique lacus et amœna fluenta,

Deliciæ hortorum atque umbrosi gratia ruris,

Numinibus vestris, vestro succurite vati

5

Si sensum fontes, si flumina numen habetis.

Fas mihi terrarum cæcos penetrare recessus

Et qua perpetui manent ab origine rivi

Dicere et unde suos habeant vaga flumina cursus.

Quis tam dives aquæ thesaurus? quove perennes

10

Tam iugi porro replent se fonte lacunæ?

Ipse mihi egregiam ducendis fontibus artem

Monstranti dandumque hortis hac parte decorem

Villicus accedat tota cum gente docendus,

Ornando nihil ut desit quod serviat horto.

15

Tuque o curandæ partes qui sumere villæ

Instituis fundoque suum moliris honorem,

Vosque omnes cultum hortorum formamque professi

Floribus et silvis latices inducite crebros,

Namque animi silvis et floribus inde petendi.

20

Quærat aquæ fontes et terræ concava tentet

Et vocet in rivos collectam vallibus undam

Qui mea formandus venit ad præcepta colonus.

Ne deserta siti ieiuno in tramite tellus

Langueat atque solum morientibus æstuet herbis,

25

Non erit ille labor durus tibi, sicubi rupes

In cælum attollat sese de colle propinquo,

Namque supercilio vicini collis ab ipso

Semper erit largæ vis plurima quam tuus undæ

Exprimat et campum fossor deducat in omnem.

30

Nonne vides rapidum Ligerim ingentemque Garumnam

Quique Parisiacos fecundat Sequana campos

Et Rhenum et Scaldim et Rhodanum magnumque fluentem

Danubium atque alios descendere montibus amnes

Sive cavis subter spatium sit inane cavernis.

35

Hispitium undarum seu quod spirabilis aer

Inclusum frigus rupis cum sensit opacæ

Paulatim in tenues longo fluit agmine rivos,

Unde ipso tepidæ sudant humore cavernæ,

Quales marmoreis guttas stillare columnis

40

Humenti cælo et bruma nigrante videmus.

Rupibus idcirco ex altis permanat aquarum

Roscidus humor et uberibus flent omnia guttis,

Seu quod per montes altos tellure sub ipsa

Imbibus e cælo ruptis nivibusque solutis

45

Multarum sese vis plurima cogit aquarum

Ima petens donec iam copia viribus auctis

Tum demum erumpat campoque insultet aperto.

Nec desunt quorum melior sententia menti

Qui perhibent fontes genus altum accerere ab ipso

50

Oceano. Nam totum orbem circumfluit ingens

Oceanus magnæ subter spiracula terræ

Qui subit in tenues fusus ceu corpore venas

It sanguis totique facit commercia moli.

Quo fit uti numquam crescat ripisque redundet

55

Pontus ubi vasti de partibus omnibus orbis

Undique tot tantis concurrunt fluctibus amnes.

Interior nam cum raro sit corpore tellus

Inque specus altos imperfossosque meatus

Interdum descendat et in loca concava sidat

60

Unda maris raræ per curva foramina terræ,

Perque sinus ipsos furtivo lubrica lapsu

Paulatim insinuat sese cæcumque per imos

Aut quærit calles iter aut molitur eundo.

Atque ubicumque magis ruptæ se viscera terræ

65

Diducunt crebroque patent adaperta meatu,

Tum largus magis atque magis se fundit aquæ fons.

Idcirco latices manant ex æquore falso

Non falsi, nam cum multum tellure sub ima

Multiplices se per salebras et acerba locorum

70

Perque cavos flexus et inæquales per arenas

Torsit agens maris unda salis quæ crassa marini

Materies hærebat aquæ purgatur, et omne

Ceu per cola means vitium detergitur undæ.

Nec per se haeret aquis ullus sapor aut color ullus

75

Quos terra de matre petunt, hinc sæpe nocentes,

Sæpe salutiferas vario discrimine vires

Pro varia tellure, videbis ducere lymphas.

Tales Borbonios, tales fas credere fontes

Viciacos, succo affecit quos terra salubri

80

Per quam sublapsi medicatum hausere liquorem,

Unde omnes per se valeant avertere morbos,

Nec vim tantam alibi poteris sentire medentum

Nec tam præsentem divum cognoscere curam.

Ergo tibi labor is primum impendendus ut horto

85

Inducas fontem vicino e colle petitum.

Nam vicinus aquam collis dabit, undique terram

Late ipsum circa montem et declivia montis

Assiduus fodere et ferro explorare memento.

Si natura soli fontes sperare vetarit

90

Qualis gleba gravis vulgo perhibetur arenæ,

Quæsitos voto rivos optabis inani.

Vidi ego qui fontes horto dum forte rigando

Quæreret et foso nullos reperiret in agro,

Creber aquam votis nil proficientibus omnes

95

Orabat superos nec aquam per vota ferebat.

Et qua Medonici sese subducere colles

Incipiunt, vir nuper erat ditissimus unus

Qui fuit in Francis, nam fundi largus opimi

Ingentes campos centum vertebat aratris,

100

Huicque suas et opes atque auri magna talenta

Rex servanda dabat, regni pro rebus agendis.

Ille domum iam tum supremo in monte pararat

Magnificam limenque domus prætenta sub ipsum

Planities, late campum assurgebat in omnem

105

Arduum opus totique agro spectabile et urbi,

Nec fundo deerant horti silvæque virentes.

Non compos late pulcher prospectus in omnes,

Sed fontes deerant et aquæ nullique per herbam

Errabant rauco ludentes murmure rivi.

110

Ergo cavæ ferro penetrantur viscera terræ

Atque omnes pariterque operas artisque magistros

Convocat ipse loci dominus nec sumptibus ullis

Parcit aquæ cupidus, maior quoque fontis habendi

Per non tentatas crescit fiducia terras.

115

Quin etiam fontes ipsa de nocte repertos

Somniat et voto vigilans se pascit inani.

Namque omnem late loca per declivia campum

Rimanti totoque solum sub monte moventi

Nullarum prorsus se spes monstrabat aquarum.

120

Difficiles adeo pro conditione locorum

Interdum terræ fonti inveniuntur habendo.

Ipse ergo grates invento fonte colonus

Persolvat superis et numen ruris adoret,

Hoc ego pro vobis, vos hoc præstate coloni.

125

Quamquam sæpe cavis tereti siphone colonus

Ducit aquas puteis, et quos natura recusat

Arte facit fontes. It machina pensilis alto

E tubulo lymphas motu siphonis anhelo

Quæ sursum attollat moles licet ipsa repugnet.

130

Qualis aquas sub ponte novo Samaritis ab imo

Excelsa educit fluvio eductasque refundit.

Si quem forte suo non antlia iuverit usu

Illius oret opem sola qui voce liquentes

Percussa de rupe potest deducere rivos.

135

Ne tamen artis opem conatu quærat inani

Explorator aquæ, nam multos terra fefellit,

Arcani fontis dentur quæ signa monebo.

Si pendens tumulis et collibus edita crebris

Vel iuncis fruticosa vel othlibus algida tellus,

140

Aut si mollis erit limosa uligine campus

Quique frequens herbis et caricis uber acutæ,

Hic dabit indicium laticis manifestus et ipsa

Intus aquæ carecta dabunt tibi signa latentis

Quique soli fundo crescit condensus aquosi

145

Muscus et humentem lætata conyza per algam

Batrachiumque Siumque et arundiferæ calaminthæ.

Cum diverso igitur de colle coegeris undam

Errantem subiectum illam curabis in hortum

Deduci. Ducendi autem non unica fontis

150

Est ratio. Sunt qui plumbo testave receptos

Vallem in subiectam soleant traducere fontes,

Si via præsertim fuerit non longa latexque

Colle in pendenti vena uberiore repertus.

Nam si cogendis et adhuc de valle propinqua

155

Multiplicandus aquis venæ non uberis ibit

Ille cavi angusto sub terram pariete saxi

Includendus erit quo defluus imbribus humor

Vicinoque latex circum de rure coactus

Insinuans sese muri per septa meando

160

Agglomeret cursusque patens se laxet eunti.

Ne tamen unda fluat per iter salebrosa malignum

Perque sinus cæcos aut sordes ducat ab ipsa

Terrarum eluvie spatia inter certa locorum

Rivi cursum omnem putealibus infode fossis.

165

Nam planum per iter raperet quem cursus aquarum

Limus iners fundo puteorum hærebit in imo,

Nec poterunt raptæ fossam transcurrere sordes

Cursu interceptæ medio immersæque lacunis.

Et quamvis caveæ tractus penetrabitur altam

170

Omnis subter humum, puteis tamen omnibus extent

Sublimes speculæ per quas vel turbida cœno

Unda repurgetur vel fundo prorsus ab ipso

Quæ sordes se forte cavo infudere patenti

Mittantur labesque omnis tollatur aquarum.

175

Nec mihi nec quisquam sumptus persuadeat istos

Rure in privato ducendo impendere fonti

Quos quondam Arcolio fecit Medicæa sub alto

Lutetiam ad magnam, quando deduxit in urbem

Pontibus impositos tanto molimine fontes.

180

Admirandi operis moles præcelsa superbos

Pariete perpetuo sublime assurgit in arcus

Suspensique fluunt grandi sub fornice fluctus

Qui cursu late excisos labuntur eodem

Per montes ac per substructas aggere valles.

185

Nam paries quadro iungit divortia saxo

Per quem magnarum cursum frænavit aquarum

Regina et totam fontes divisit in urbem,

Hos autem quamvis admittat publica sumptus

Pro populo fortuna tamen privata recuset.

190

Vosque mihi hic estis quibus est res ampla monendi

Ne fors ducendo census pro fonte paternos

Contingat vobis expendere, vidimus istis

Sumptibus eversasque domos absumptaque nuper

Prædia magna, modum discant servare modesti

195

Nec per compositos texta ex arente canales

Ducere aquam pudeat proclinatasque per alnos.

Namque alnos perhibent ducentis fontibus aptas.

Fortunatus at ille suos qui præter euntem

Iugis possit aquæ rivum traducere in hortos

200

Absque alni aut testæ plumbive canalibus ullis.

Quale Parisiaco lymphis pernobile in agro

Berniacum, largos uber cui Bivara fluctus

Transfundit cursuque locum circumdat amœno.

Tale Liancurtum, tales in finibus horti

205

Burgolii Andinis rapido qua flumine pulcher

It per agros Ligeris lateque effusus apertas

Salmurii in valles cursu resonante superbit.

Talis et ipsa etiam, sineres natura, fuisset

Quæ vates Musasque suo iam provocat omnes

210

Murmure multarum Polycrene dives aquarum.

At non te pigeat, fons o pulcherrime, vilis

Si thalamus valli errantem confundat iniquæ

Nec cursum satis æqua tibi det terra decentem

Per Sancaronios saltus callesque malignos,

215

Vel sic Lamonidæ placuisti. Si tamen, o si

Uber ut es rigui laticis lymphæque perennis

Rure Bavillæo flueres hortosque rigares

Lamonios, tibi læta foret fortuna neque esses

De Themidi fidis, credo, postrema deabus.

220

Iugis enim quæ lympha fluit de divite vena

Prætereuntis aquæ neque longos passa canales

Plus iuvat et fragili non est obnoxia plumbo.

Nam plumbum interdum rimas agit ipsaque rimis

Effluit et per agros misere deperditur unda

225

Et fit semper aquæ captivæ iniuria quando

Ingenio per agros vult liberiore vagari.

Quod si non rivi iugis tibi lympha propinqui

Contigerit, non longe horto cava perfode vasti

Stagna lacus sub humum quo se mox omne receptet

230

Collectarum altis de montibus agmen aquarum

Et cretosa imo sternatur glarea fundo

Labentem per se, nam glarea distinet undam.

Qua vero fontes omnem ratione per hortum

Quove modo rivos, qua digerat arte colonus,

235

Quos quibus omnis aquæ motus moderetur habenis

Expediam, te nil horum nescire iuvabit.

Mille modis dociles rivos et mille figuris

Dispensare potes, me discere cuncta magistro

Sustineant, veniunt porro quicumque docendi.

240

Ut quæsitarum tibi gratia prosit aquarum

Sunt ad vicinas valles hortumque sub ipsum

Arcte includendi latices plumboque premendi.

Nam nisi pressa diu et presso glomerata canali

Non alte erumpit venis bullantibus unda.

245

Multi sæpe etiam tubulis utuntur ahenis,

Impetus ut rigido veniat magis acer sub ære

Compressaque tubis assurgant altius undæ.

Ne tamen aut plumbi ductu aut frænantis aheni

Inclusi cæco luctentur turbine venti

250

Irrumpantque tubos et inania claustra pererrent

Unde gravi ipsa etiam cum vento exæstuet unda

Perscindatque sinus omnes et vincula rumpat,

Spiramenta tuos inter miscenda canales

Ut tenues laxet liber se ventus in auras.

255

Haud aliter quam cum cellis nova vina Falernis

Spumantique cado infundit frænisque coercet

Vinitor ilignis aperit spiracula costis.

Ni faciat costas violento protinus æstu

Quippe omnes rumpat vinum solvatque catenas.

260

Ergo cum latices hortorum in limine primo

Collectamque iugis partiri cœperis undam,

In primis medio fons constituendus in horto

Per se uber tubulo qui sursum erumpat ab arcto

Quasque accepit aquas cælo ventisque remittat.

265

Fontem ipsum amplexus fundo labroque capaci

Circumeat tumido seu graminis aggere muscus

Sive laborato de marmore conditus orbis.

Proque tubo interdum variis simulacra figuris

Imponunt, phocas alii Scyllasque biformes,

270

Infusos alii rigido Tritonas aheno.

Ut Lucemburgo qui semifer extat in horto

Iactum fundit aquæ Triton delphino suberbus,

Marmoreoque labri quamvis circumdatus orbe

Nobilis Arcolica fons Lucemburgius unda

275

Sanclovio cedat fonti quo læta Philippi

Tantum Aureliadæ iactat se villa suosque

Undarum egregio lucos commendat honore

Et pagum domino se principe iactat in omnem

Qui meruit primos populique et regis amores.

280

Hinc et aquæ iactus vobis exempla petenda

Conciliare decus vestro qui quæritis horto.

Ille alios unus longe supereminet omnes,

Cui non Francigenis certet de fontibus ullus

Aut tantum fluere aut se sic efferre sub auras.

285

Quadri namque lacus medio de gurgite plumbum

Os aperit tumidum lymphis, stridentibus unda

Erumpit scatebris et iter rimata solutum

Turbinis in morem rapido petit æthera iactu

Ceu rotet undantem liquidum per inane sagittam,

290

Exultant alti latices lapsuque sonanti

Unda superfusam plaudendo verberat undam

Dum cadit et labrum roranti perpluit imbre.

At qui primus aquis fuerit salientibus ortus

Exponam, dubio ni sit pro teste vetustas.

295

Phasidis ad ripam lecto cum robore pubis

Argolicæ quondam Graia rate claviger ibat

Alcides et parvus Hylas comes ibat eunti.

Altus erat fagis terra in Bithynide lucus

Ascanium ad fontem quem præter Thessala pinus

300

Dum vehitur placida Minyæ potiuntur arena

Æquore defessos artus in litore ponunt,

Ipse autem longe socios præit impiger omnes

Alcidæ dilectus Hylas fontesque requirit.

Ut ventum ad ripam quam de cervice gerebat

305

Gramineis urnam ingentem deponit in herbis

Lassus et extremæ sedit sub margine ripæ.

Tum pater Ascanius thalamo sub fluminis imo

Inachiam pariter matrem pariterque sorores,

Isinque atque Ephyram atque Lycaonidem Melaninam

310

Et quæcumque lacus vicinaque rura colebant

Indigetes nymphas mensis acceperat altis.

Et vidit prior Isis Hylam obstupuitque videndo

Miratur pueri vultus oculosque nitentes,

Iamque fatigato herbaque in viridante sedenti

315

Et parat insidias et spe præsumit amantem.

Ipse autem dulces ripa dum tollit ab alta

Pronus aquas lapsus seu forte fefellerit udo

Margine pes, pondus sive illum oppresserit urnæ

Labitur, Isis adest labenti prompta, sed ille

320

Instantis nymphæ auxilium fluctusque refusos

Dimovet et nisu per aquas luctatur inani.

Adsunt et nymphæ comites puerumque morantem

Patris ad Ascanii pendentia pumice tecta

Invitant, harum sit ut his quoque numen aquarum.

325

Dum refugit nec habent iam brachia lassa vigorem,

Fons fit aquæ fontisque deus cui nympha repulsa

Vindictæ indulgens et iam crudelis amando

Addidit excelsum ingenium moresque superbos

Communem contra qui sese tollat aquarum

330

Naturam nisuque altum irrequietus anhelo

Nequicquam affectet, sequitur nam iugis euntem

Lapsus et ex ipsa trahit ambitione ruinam.

At puer interea toto sub litore frustra

Alcidæ quæsitus, eo clamante sonabant

335

Ascanides passim ripæ collesque propinqui,

Omnis Hylam rupes et Hylam nemus omne vocabat.

Mutatusque locum primus salientibus undis

Fecit Hylas nymphæ durus dum spernit amores

Isidis et fontes ipsos fugisse laborat.

340

Hinc salientes aquæ celebres quæsita per hortos

Et virides lucos una non arte voluptas,

Nam varios pariterque modos pariterque figuras

Addidit artis opus varium erumpentibus undis.

Cuncta Ruellæo poteris quæ visere ruri,

345

Insignes tot ubi, tam magnis sumptibus undas

Extudit egregii monimentum illustre laboris

Richelius, magnis ferret dum pondera rerum

Consiliis regnique vices pro rege teneret.

Hic et digestos vario discrimine fontes

350

Aspicias duci in præceps sursumque reduci

Inque omnes motus et in omnes ire figuras.

Hic et aquæ iactum patulo vomit ore chimæra

Horrendum stridens, vasto nam fusus ab ore

It torrens spumantque rotati gutture fluctus

355

Et dum se partes motus draco versat in omnes

Terret circumstans violenta aspergine vulgus.

Inde tubi molem incurvi venator ahenus

Tendit in excubiis positus mortemque minatur.

Verum fatifera plumbi pro glande repentes

360

Eiaculatur aquas et torto flumine sævit.

Frustrati risus vulgi plaususque sequuntur.

Sed quid speluncis memorem quam multa sub altis

Ars ludit per aquam cum desuper intus ab imbre

Artifici scatebrisque frequens stridentibus omnis

365

Perpluitur locus et latices rumpuntur aquarum

Insultantque solo, salientes undique rivi

Grandibus humectant guttis pendentia saxa.

Sed quos non lusus, antri fontisque magister,

Quæ non per dociles molitus ludicra lymphas?

370

Quamvis ista velint aliis præstare iocosæ

Naiades, antra levi si quando scrupea tofo

Moliri liquidosque parent inducere fontes

Antris et lapides ipso ex oriente petitos

Atque Erythræa suæ conchylia nectere rupi,

375

Ædificent alii manantia fontibus antra

Pumice multicavo vel conchis summa lacunent

Quæ per diversas concinnent rite figuras,

Cuncta olim melius proavis incognita nostris.

Hæc inhians oculis quærat spectacula vulgus

380

Quæ populo exhibeat per tempora certa magister.

Tu grandes prudens et aquas et seria rerum

Semper ama, lapsus quo sit librandus aquarum

Disce modo, labris ut magna capacibus altos

Impleat unda lacus fluvios imitata fluentes

385

Stagnave tranquillæ referens spatiosa paludis.

Ipse tuus si forte tubus satis oris habebit

Accipiat fontem largum longeque remittat.

Nam placet ubertas in fontibus ipsaque semper

Copia, quæsiti pars est et magna decoris.

390

Nec simili libranda modo similique figura

Est aqua per iactus, in aquis si ludicra quæras.

Effingunt alii ruptos e fontibus imbres

Multifidis, alii radios et lumina solis,

Emissas alii cornu e stridente sagittas,

395

Verum alii rapida fluctus vertigine raptos

In præceps, Siculæ seu parva exempla Charybdis,

Orbis in angusti labro describere tentant.

Unda agitata salit ceu cum crepitantibus ardens

Æstuat in flammis liquor exultantis aheni.

400

At de præcipuo latices errare iubebis

Fonte redundatos crebrisque excurrere rivis

Per campum, ipsi etiam stagnum accipiantur in amplum

Currentes rivi ne quid perdatur aquarum.

Nunc quibus errantem frænis ars temperet undam

405

Dispensetque omnes sua per divortia rivos

Describam. Licet indociles aqua libera per se

Ire vias semper velilt obsequiumque recuset,

Tu tamen ipse potes rivis imponere morem

Et certos illis per humum describere cursus

410

Erroresque viæ ambiguos flexusque locorum,

Quos unda interdum cursu fraudata tenebit

Legitimo. Rivi crebris nam sæpe morandi

Flexibus et iusta per campum ambage tenendi.

Talis Amymone per agros errasse putatur

415

Neptuni postquam iniustos audivit amores.

Nam virgo infelix violatæ plurima famæ

Præmetuens sese cursu vitabat eodem

Atque sequebatur, nondum se forsan amantis

Senserat illa dei factam de numine rivum

420

Qui pariter fugiens sese pariterque secutus

Circuitusque trahens sua per vestigia longos

Implevit variis Dircæum erroribus agrum.

Fusi igitur per mille vias fugientibus undis

Undique præcipitent secto sub gramine rivi,

425

Pars rapidis passim loca per prærupta fluentis

Excurrat, qualis multo tumefactus ab imbre

Dat sonitum saxis glomerato vortice torrens,

Pars timido cursu per humum trepidare laboret

Obliquam, quæsitus obex cunctetur euntem,

430

Perstrepat ille cavas arguto murmure valles

Insultantque solo tenues assurgere in iras

Discat et imbelli iam saxa lacessere pulsum

Iam ripæ intentare minas et litora circum

Nequicquam obstrepere et spumis aspergere truncos.

435

Quique fluit iam parcus aquæ raucoque per herbam

In strepitu tenuis sine re, sine nomine rivus

Si quando rivos vicina e valle minores

Accipiat quondam in magnum se tollere flumen

Audebit pontesque pati grandesque phaselos.

440

Persultet mollem lætissimus iste per herbam

Aut musco in viridi, dum silvis ille sub altis

Rauca gemit callesque minis obiurgat iniquos,

Si quis erit, varios poterit qui tendere cursus,

Aut tua prata riget lymphis aut sternat opimo

445

Rura luto camposque ferax oblimet inertes.

Si tamen altus eat multa est tibi mole docendus

Hærere in ripis et molli parcere prato.

Cum vero rivi rumpuntur fontibus et cum

Vere natant udo valles atque imbribus atris

450

Prata nemusque solo contra defende regesto,

Ne campum labes ultro se fundat in omnem.

Utque omnes rivos eadem non forma decebit

Sic et diversas rivis intendere ripas

Riparumque toros vario discrimine disce.

455

Floribus hos, illos herbis et gramine puro

Atque laborati prætende crepidine saxi.

Obscenas ripis velet sua canna paludes

Aut celebres fulicis ranisque loquacibus algæ.

Nulla tuos ornet puro nisi gramine rivos

460

Herba, fluat nitidis ubi fons argentens undis

Aut æquale solum fulva sternatur arena

Quod virides ulmi prætextu frondis opacent.

Nam rivi ornandi ripis cultuque iuvandi.

Dumque ibunt iusso loca per declilvia cursu

465

Vallibus este viæ faciles nullique morentur

Si properent lapsi ripa e pendente lapilli.

Fontibus ipsa autem rivisque frequentibus omnis

Silva sonet, nemorum turbate silentia, fontes,

Murmure non uno turbate silentia, rivi,

470

Perque omnes luci flexus aditusque viarum

Undique sint latices animos qui stirpibus addant.

Dumque suis oculosque tuos animumque tenebunt

Deliciis rivi permulcebuntque morantem,

Fors erit ut vitæ subeat mortalis imago

475

Quæ fluit instar aquæ rapidoque obnoxia fato

It præceps nec fas longam sperare colendo.

Et vitæ incertos quando meditabere casus

Fors erit ut tecum reputes quo turbine rerum

Qui, quam difficiles agitent mortalia fluctus.

480

Forte etiam dices quando te rivus habebit:

Sic ibat Simois, sic tu, Penee, fluebas,

Sic Hypanis, sic Volcus aquas Amasenus agebat

Parthenique rapax et currens lene Melanthus

Atque Borysthenio tumefactus ab amne Dysaspes,

485

Et pater Inachius, cum Naupacteo Achelos.

Ars etiam reliquis cum fontibus addere et horto

Magnarum certos lapsus monstravit aquarum,

Quales abrupti per summa cacumina Iura

Perque Alpes ipsas de rupibus ire videmus

490

Et sola terrarum per præcipitata refundi.

Et perhibent qua parte gravem devergit ad Arcton

Americe duroque rigens pertunditur Euro

Trans magnum Oceanum ripæ Canadensis ad oram

Inter perpetua nigrantes abiete lucos

495

Præcipites altis labi de montibus amnes

Cum sonitu horrendo tanto perculsa tumultu

Ripa omnis gemit et valles silvæque profundæ.

Hosque Ruellæis imitataæ Naiades hortis

Undarum casus alta de rupe ruentum

500

Artis opus summæ virides fecere per hortos.

Ardua stat cœlo rupes et rupe sub alta

Ingens multarum se copia rumpit aquarum

In præceps, crebra spumant aspergine fluctus

Perque gradus fracti certos et iniqua locorum.

505

Fit sonitus, ceu cum torrens infrenis ab alto

Monte ruit, terra ingenti gemit icta fragore

Substrati silices rorataque saxa fluentis

Planguntur fluctu, toto sonat avia luco

Horrendum tellus, longe omnis silva resultat.

510

Si tibi forte iacens æquali contigit hortus

Terrarum tractu dorso cui nullus iniquo

Immineat collis præruptave vertice rupes

Unde caducarum lapsus modereris aquarum

Ipse reclinato clementis ab aggere clivi

515

Ordinibus longis lapsuros digere fontes.

Undarum lapsus sic est metata suarum

Nympha Liancourti, namque horti margine in ipso

Rivorumque longos herboso ex aggere lapsus

Disposuit, sed non alta de rupe, cadentum.

520

Par ratio huius aquæ thalamo quam fusa sub æquo

It lævi de rupe fluens interque fluendum

Tenditur attonsis ceu cum mantilia villis

Carbaseive sinus cælo panduntur inani,

Sic gracili labens se textilis unda fluento

525

Explicat et lato exundans se margine tendit.

Non tamen hos lapsus, non hæc ludicra requiras

Si latis tibi stagna patent ingentia ripis

Atque effusa labris thalamisque capacibus unda

Ducenda in rivos et agrum fundenda per omnem.

530

Pro qua re terræ ingentes aperire lacunas

Extra alios fontes et in inferioribus hortis

Præcipio, quo se errantes demittere rivi

Assuescant fontesque omni de parte redundent.

Nam neque tam graciles rivi fontesque placebunt

535

Quam magni tractus undarum atque æquora lata.

Proinde cavos seu forte lacus quadrataque circum

Stagna pares late grandi effodiendus hiatu

Alveus abscissa circum tellure patenti

Æquandus thalamo fluviorum altæve paludi.

540

Ipsum autem vallum circum supraque quod omnem

Continet amplexu ripam, ne forte sub undis

Persidat quadri fundandum pariete saxi

Cæmentique solum multa compage tenendum.

Namque ipsi et lapides, ipsa et cæmenta, fluenti

545

Subsedere et aquæ interdum et fecere ruinam.

Ergo ne dubita firmas opponere moles

Aggeribus murorum et aquas sua ripa refrenet.

Implebuntque lacus vacuos de partibus horti

Diversis iussi per campum accedere fontes

550

Et centum rivi, centum de fontibus urnas

Replendo numquam cessent invergere stagno.

Ipse suos vidi qui de torrentibus altis

Implevere lacus, et quas ex imbre coacto

Per campos passim vallis collegerat undas

555

Ornavere labro ingenti ripisque receptas.

Tale Bavillæo stagnum memorabile ruri

Nympha loci domino legum iam præside maior

Fortunaque domus dives meliore paravit.

Namque per semirutas prius ibat languida moles

560

Unda nisi hiberno forsan gravis imbre tumeret,

Scabraque destructæ manans per rudera villæ

Per se fontis inops et pulverulenta fluebat,

Hancque Bavilleæ Sancaronidesque iuvencæ

Post pastum cursu in medio potare solebant,

565

Quam poteram pedes ipse levi transmittere saltu.

At domino cum venit honos accessit et ipsi

Deinde loco. Nam quæ iunco male tecta palustri

Ibat parva quidem, magnis sed debita fatis,

Grandi accepta lacu iam piscibus unda natatur

570

Dives aquæ plenoque tumet spectabilis alveo,

Et videt interdum magni capita alta senatus,

Civiles dominos rerum legumque magistros,

Fessos urbe suis per gramen ludere ripis.

Iactus aquæ stagno in medio stridentibus undis

575

Erumpit, totum lapsu qui personat hortum.

Nec te magnarum minus oblectabit aquarum

Ambitus excisum gleba ducendus in orbem

Forma decens hortos, scenis si silva coruscis

Vernantes ripas ramo pendente coronet

580

Gramineique tori purove sedilia saxo.

Et seu constet iners riguus seu profluat humor

Silva coronet aquam prætexens frondibus altis

Omne latus totique loco det frigus et umbram.

Sunt dulces et aquis et amicæ fontibus umbræ.

585

At non hic querulæ confuso murmure ranæ

Antiquas lites et iurgia longa recantent,

Hinc abige indignas, imo nam gurgite limum

Turba maligna movens permiscet cuncta tumultu

Sed puras late per aquas et flumina, multus

590

Ludat olor pictique volent per flumina lintres,

Et non una tuos perstringat palmula fluctus.

Ne tamen, ah! nimium ripis ne credite matres,

Perfida vestrarum forsan nescitis aquarum

Arbitria. Alcyone miseri post fata mariti

595

Crimen fecit aquis, fecit crudelis Elisæ

Anna soror, fecere viri, fecere puellæ.

Qui mersi toties altis periere sub undis.

Numen adorandum undarum nec talia vestros

Cultores florum patiantur fata per hortos,

600

Hostibus hæc potius contingant funera nostris.

At ne discendam longe aut iam exorsa relinquam

Ut tibi et ipsa etiam longis spatiosa fluentis

Arva natent, variis diversi et partibus horti

Unda omnis collecta ingentes stringere ripas

605

Gaudeat ipsa ingens et recto æquabilis alveo.

Nam non ulla magis riguis aqua fontibus hortos

Commendat thalamo quam cum prætenditur amplo

Uber aquæ rivus villa spectandus ab omni.

Nec vos transierim, valeant modo carmina nobis

610

Quæ Cantilliacis tot nuper magnus in hortis

Condæus postquam toties ferus ense tremendo

Late omnem iusta implevit formidine mundum

Undique ductarum divortia fecit aquarum,

Nam nusquam reliquos regni maiore per agros

615

Ars expressit aquas studio neque prodiga lymphis

Natura et studio melius respondit et arti.

Hic et digestos vario discrimine fontes

Aspicias duci in præceps sursumque reduci

Inque omnes motus et in omnes ire figuras.

620

Iugibus hic rivis salebrisque frequentibus ingens

Cum luco late sonat hortus et ubere lympha

Colle e vicino vallem defusa per imam

Præceps latifluo prætenditur unda canali

Et largo insultans per agros se gurgite pandit

625

Tamquam legitimum ripis ac nobile flumen.

Nec præcepta iuvat præceptis addere longis

Ut si quæ fuerint istam monstranda per artem,

Præterea longo durus tibi carmine texam.

Vos alii si quæ super his discenda requirant,

630

Vos adeant domino nuper florente, beatæ

O valles, videant digestos ordine fontes,

Quot constricta solo subter plumboque fluenta,

Quique quot in formas fontanam ivere per artem

Multifidi fontes ornataque fontibus antra.

635

Vos adeant, riguis dudum celeberrima lymphis

Rura Liancurti, prætentaque gramina visant

Et quam mille modis Schombergia duxerit undam

Nympha loci custos, ruri præfecta marito,

Teque adeo in primis quæ principe nobilis unda

640

Bellaquei Naias longe o pulcherrima fontis

Franciadum regina tenes moderamen aquarum.

Nec sese ulla tibi patriis quæ regnet in oris

Nympharum anteferat nec tantum affectet honorem.

Te fontes patriique lacus, te Gallica semper

645

Flumina, te latis gaudet qui Sequana ripis

Atque Parisiacæ iactantior influit urbi

Externique colant fluvii, Mavortia Tybrim

Roma suosque tibi submittat Græcia fluctus.

Nam tu dives aquæ et lymphis opulenta beatis,

650

Una super reliquas tantum memorabere lymphas

Quantum alias inter celebratur Gallia gentes.

Illam et perfunctus bellis et pace potitus

Et toties victor Lodoicus grandibus auxit

Nuper aquis scopulosque novos molitus ab alto

655

Undarum lapsus, magnum decus addidit hortis.

Sed quid ego immensos latices fontesque superbos

Commemorem, quanto se porrigat unda canali

Unda ingens, immensa, gravi quæ fluminis instar

Maiestate fluens it ripis lata profundis.

660

Illa suo toties decerni litore vidit

Fortunas populorum et missos undique ab orbe

Regum oratores vario qui supplice cultu

Arbitriumque suum peterent pacemque rogarent.

At non divitias fontis vacat ire per omnes

665

Bellaquei, nec quos hortis Lodoicus honores

Addere molitur, nec vos regalia tecta

Tot regum fundata opibus luxuque beato

Florentes hortos iam fas memorare canendo.

Nec si fas esset me dicere cuncta parantem

670

Iam sinat audiri quæ regia limina circum

Omnis fama tubis sonat omnibus. Aspice quali

Lætitia plaususque domus iam ferveat omnis,

Ex quo aulam partu implevit Lucina verendo

Delphinique sacris totus natalibus orbis

675

Applaudit, certæ portat qui grandia pacis

Nascendo auguria et denuntiat otia terris.

Dum sua nympha domus celebrat iam gaudia dumque

Magnanimum ingeminat Lodoicum pace sub alta

Regnantem populis et dantem iura quietis,

680

Ruris opes reliquas sperandaque dona colono

Persequar atque suis donandos fructibus hortos.