Hortorum libri IV

1665

______________________________________________________________________________

HORTORUM

LIBER SECUNDUS.

NEMUS.

ME nemora atque omnis nemorum pulcherrimus ordo

Et spatia umbrandum late fundenda per hortum

Invitant: hortis nam si florentibus umbra

Abfuerit, reliquo sua deerit gratia ruri.

5

Vos grandes luci et silvæ aspirate canenti!

Is mihi contingat vestro de munere ramus,

Velant unde sacri quando sua tempora vates,

Ipse et amem meritam capiti imposuisse coronam.

Iam se cantanti frondosa cacumina quercus

10

Inclinant plauduntque comis nemora alta coruscis.

Ipsa mihi læto fremitu assensuque secundo

E totis plausum responsat Gallia silvis.

Nec me deinde suo teneat clamore Cythæron

Mænalaque Arcadiis toties lustrata deabus,

15

Non Dodonæi saltus silvæque Molorchi

Aut nigris late illicibus perplexa Calydne

Non vallis nemorosa cupressifera Cyllenes.

Una meos cantus tellus iam Franca moretur

Quæ tot nobilibus passim lætissima silvis

20

Conspicienda sui late miracula ruris

Ostendit, lucique solum commendat amœnis.

Quisquis es, in patrio villam qui condere fundo

Forte paras: hac parte tuas metaberis ædes,

Unde tibi liber pateat prospectus in hortum

25

Extantem vitroque domus bipatente fenestræ

Ordinibus longis Eoi lumina solis

Accipiant. At qua veniunt de parte procellæ

Horrifer unde Aquilo brumam molitur et imbres

Plantabis silvam. Ni contra providus obstes

30

Omnia quippe ruat Boreæ intractabilis ira

Ille etiam rupesque altas montesque supremos

Silvifragis agitat flabris et murmure rauco

Æstuat, illisis per colles robora ramis

Quassa gemuunt, plangunt valles et magnus Olympus.

35

Tuque adeo silvam rapidis opponere ventis

Sis memor, ut frangant ventorum verbera rami.

Talis et ipsa mari qua Neustria parte Britanno

Procurrit, silvis late defenditur altis

Oceani contra ventos Boreæque furores:

40

Hic pagi ingentes, ingentia prædia magnis

Divisa arboribus toto sub litore prostant.

Nunc age, quæ nemoris ratio, quæ forma parandi

Expediam. quamvis ipsa de stirpe parentis

Pullulet et tenues tollat se quercus in auras

45

Aut mutata solo ramis exultet opacis:

Forma tamen nemoris non sit mihi gratior ulla

Quam quod per campos posito de semine crevit.

Et quamquam si agro prælongum tempus inerti

Durandum ac tardæ surgant de semine quercus –

50

His tamen, his longe veniunt felicius umbræ

Nam certum est de glande satas radicibus imis

Altius in terram per se descendere plantas

Maioresque adeo in cælum profundere ramos,

Seu quod dediscant mutatam semina matrem

55

Degeneremque ferant alieno ex ubere prolem,

Sive quod ipsa sibi cognatæ inolescere terræ

Glans primo melius paulatim assuevit ab ortu.

Proinde nemus sparsa cures de glande parandum,

Sed tamen ante tuo mandes quam semina campo,

60

Ipse tibi duro robustus vomere fossor

Omne solum subigat late explanetque subactum.

Cumque novus fisso primum de germine ramus

Findit humum, rursus ferro versanda bicorni

Consita vere novo tellus cultuque frequenti

65

Exercenda herbæ circum ne forte nocentes

Proveniant germenque ipsum radicibus urant.

Nec cultu campum cunctantem urgere frequenti

Et saturare fimo pudeat, si forte resistat

Culturæ, nam segnis humus superanda colendo est.

70

Ipsa tamen ratio nemoris non una serendi.

Est qui per campos spargit sine lege, sine ullis

Ordinibus glandes, at digerit alter in æquum

Omnia quincuncem, certis dimensa figuris,

Ut latere ex omni, recto via limite quadret.

75

Ludicra uti fictis belli simulacra sub armis,

Buxea composuit legio quem Schaccia ludum

Nympha Italis quondam primum monstravit in oris.

Exhibet alternos tabula interpicta colores

Atque omnis iusto partitus limite campus

80

Æquali et spatio et forma respondet ab omni.

Tuque adeo sectas seu matrum e corpore plantas

Deponis sulcis seu terræ semina mandas,

Indulge ordinibus, terram iuvat ordo, quod ipsis

Divisa arboribus vires dabit omnibus æquas

85

Et vacuo poterunt se rami extendere cælo.

At dum spem primis ostendit frondibus arbos,

Tu procul hinc pecoris prohibe genus omne petulci

Urentesque malo nova germina dente capellas.

Acer equus colles hinnitu rumpat acuto

90

Liberaque immensos errent armenta per agros,

Sed parcant nemori tenero ramoque recenti.

Pro quo sunt circum lento de vimine sepes

Texendæ aut fossa rivus tellure per herbam

Ducendus, longeque greges post claustra tenendi.

95

Deinde ubi iam certos paulatim silva per annos

Creverit et terræ radicibus hæserit altis

Omnis ramorum ferro tollenda recurvo

Luxuries, ne par nondum sub pondere truncus

Succumbat ramoque animos profundat inani.

100

Ima autem teneras Quercus quas stirpe recides

Has se effere solo et magis exultare videbis

Ceu plus accipiant ipsa de cæde vigoris,

Et quæ terra humili se tollere tempore longo

Vix potuit, tenues demum manifesta sub auras

105

Assurget late ramis frondentibus arbos.

Cum vero validis radicibus ardua cælo

Exierit, poteritque Notos durare frementes.

Vestra sub enodi describere carmina trunco

Discite pastores et iniqui iurgia pagi.

110

Ne tamen aut ferro immiti rigidave bipenni

Ne lucos violate insignes grandibus umbris:

Illis numen inest, sunt qui videre fluentes

Roboris incisi læso de cortice guttas

Sanguinis et trepido ramos horrore moveri.

115

Scilicet hæc quondam, priscos incesset agrestes

Religio, crimen pavidi qui triste putabant

Antiquas dura quercus temerasse securi.

Crimine pro tali sensit Dryopeïus iras

Cælestes, ferro Æmoniam cum tollere quercum

120

Ausus et infesta Dryadem violare bipenni.

Nymphæ fida Ceres pro tam furialibus ausis

Sumpsit ab iniusto meritas Erysichthone pœnas.

Grande nefas adeo est sacros exscindere lucos

In quibus horrorem tenebrarum altosque recessus

125

Atque umbras atque ipsa silentia vulgus adorat.

Nam sacer est lucis vastisque recessibus horror.

Et mos priscus erat quondam portare piandæ

Liba Pali quando silvam vicinia ferro

Læserat aut ramo lucum spoliarat opaco.

130

Ipsaque silva olim meruit Dodonis honores,

Tempore quo quercus oracula sacra ferebant

Fatidicæ vatesque ipsos ventura monebant.

Cumque feret truncos arbor procera valentes

Et sua frondosæ diffundent brachia fagi

135

Pastor sub ramis frigus captabit opacum

Cum gregibus calamoque suos cantabit amores.

Nil tamen incestum lucis agitate sub altis

Pastores: sacro nemorum sed parcite honori.

Vos folia et rami, vos alta silentia testor

140

Est Deus, est vestris Deus in penetralibus ultor

Iusta parum castis mittat qui fulmina lucis.

Sed dum per silvas pubes cantabit agrestis

Turba aderit volucrum festo quæ murmure lucum

Personet et vario permulceat aëra cantu.

145

Ipsa suæ Philomela olim plorata sorori

Omnes implebit Terei de crimine ramos

Noctes atque dies et conscia saxa movebit.

Et vestris discant volucres assuescere silvis.

Plurima per volucres cælum monet: improba cornix

150

Sæpe cava e quercu ventos prædixit et imbres

Unde suis rebus præsagia ducat arator

Auguriumque petat cælumque exploret et auras

At lucis diras volucres absterreat altis.

Et cum plantabis silvam, tibi plurima et ipsis

155

Quercubus est inter fagus miscenda neque altas

De genere hoc duro cum robore, reiice cerros.

Est quoque glandifera celebris de gente supra omnes

Iliceis regnat longe quæ maxima silvis

Æsculus ingentem nam late amplectitur umbram

160

Ipsa ingens ramoque nemus facit una comanti.

Hanc neque profusi ruptis de nubibus imbres,

Non venti, non duræ hyemes tristesque procellæ

Convellant, altis adeo radicibus hæret.

His quercus sociis est semper læta suoque

165

Iungi et amat generi et cognatam agnoscere gentem.

Si quando armandæ naves et bella paranda

Det quercus nautis tabulata, det arma furori

Bellantum, det ligna foco, det aratra colono

Aut aliis alios porro sumatur in usus.

170

Sacra meo quercus nunquam violabere ferro.

Decerpant de te ramos sumantque coronas

Victores bello egregii quos Martia virtus

Servato pro cive caput præcingere quercu

Admonuit, meruit tantos hæc arbor honores.

175

At quercus primos quæ patria viderit ortus,

Mænalus an Ladon an pinguia culta feracis

Chaoniæ? Memorat rumor diversa vetustus:

Terra doce verum rumore vetustior omni!

Iuppiter ut perhibent vastum dum conderet orbem

180

Immanes terra nati de matre Gigantes

Protinus ausuri cælum perrumpere et alto

Bella movere Iovi: turbam domat ille rebellem

In coniuratos molitus fulmina fratres.

Natorum cædem Tellus miserata suorum

185

Fervidum adhuc ut erat Rhœci complexa cruorem:

Dum fovet ingenti de corpore tenditur ingens

Truncus et edurum crescit de pectore robur:

Robur sunt humeri, fit robur et ardua cervix,

Et totidem tollit ramos quot grandia nuper

190

Centimanus vacuo iactabat brachia cælo.

Truncum durus arat libro septemplice cortex

Ingensque ingenti de corpore constitit arbos

Ipsi quam læso pro numine terra tonanti

Devovet: unde deo quercus sacra cuius opaca

195

Primi mortales glandem fregere sub umbra.

Quamquam sacra Iovi sit quercus et illius umbræ

Constet honos, paveat tamen alto vertice in auras

Cum tollit sese nam sicubi forte rubenti

Tela manu quatit insultans tonitruque corusco

200

Iuppiter illius frontem quatit igne superbam,

Dum parcit myrto bonus indulgetque myricæ.

Nunc porro reliquas nemori describere partes

Persequar. Accedant fagis et quercubus ulmi

Et tiliæ, nec erunt silvis frondentibus alni

205

Indecores, et acer ligno bicolore notatum.

Et quæ per montes ramis uberrima pinus

Frondosæ lætum prætendit frontis honorem

Necnon et mixtæ corylis fruticantibus orni

Et cornus teres arbor et oryciæ terebinthi

210

Et piceæ et loti et salices et idonea bello

Fraxinus, at longe betulas taxosque repelle.

Supremos pinus montes abiesque coronet,

Per silvam inculti teneant media omnia vepres

Et dumi tantum de spinis lædere nati.

215

Arva nuces habeant late camposque patentes

Et quæ frenando in cellis dant vincula Baccho

Castaneæ ingentes et Iuniperi hirsutæ.

Ne te autem lætat quo sint discrimine quæque

Plantandæ hæ species, paucis, adverte, docebo.

220

Ut viror est ulmo lætus ramique comantes

Arduus alta petens turpi nec cortice truncus

Ulmum adhibe ordinibus quoties fundenda per hortum

Sunt serie spatia ingenti tendendaque totis

Æstivos contra soles, umbracula campis:

225

Una alias inter texendis aptior ulmus

Marginibus spatiorum exornandoque vireto.

Seque adeo series plano super æquore tendat

Ulmorum tractu longo quantum ipsa tuentum

Lumina, vel gressus valeant lustrare sequentum.

230

Tales Bellaquei viridaria fontis et hortos

Exornant ducti, diverso limite, tractus

Ulmorum immensi prætentaque brachia cælo.

Hic magnis nullus spatiis modus ipsaque late

Et viret et quadrat versu non simplice scæna.

235

Corycius sic ille senex qui rure paterno

Œbalii coluit ripam camposque Galesi

Ponendas in mille modis, mille artibus ulmos

Et longa campos illarum ambire corona

Aut rectos seriem in versus differe docebat.

240

Arboris immensæ crescit numerosa propago

Et docet in similes stirpem sobolescere ramos –

Verum aliæ obturbant aliis ni forte serendum

In partes iusto dirimas discrimine campum.

Ipsaque Threicio vati quæ tenderet umbram

245

Ulmus digna fuit cum valle rediret Averna

Et sese ad superos rapta bis coniuge ferret.

Arduus ad gelidum mons est Rhodopeius Hebrum.

Monte super citharam simul impulit umbra comantes

Densa simul ramos prætendit et undique multa

250

Arbore componit subitum nemus: adfuit ilex

Et platani et salices et coniferæ cyparissi.

Una tamen reliquas super ambitiosa sorores

Ulmus tollebat sese vitemque maritam

Vati ostendebat qua non spernenda moneret

255

Connubia, at plantæ monitus neglexit amicæ.

Namque viro fatale fuit socialis honorem

Vitavisse thori atque omnes sprevisse maritas.

Nec tiliam faciles quæ det spatiantibus umbras

Et caput alta ferat spernas plantare, sed inter

260

Plantandum memori veniat sub mente Philemon

Nec non Baucis anus, casti quos fœdere lecti

Et pietas et amor tecto sub paupere, quondam

Iunxerat hospitio susceptus Iuppiter ambos

Annorum iam mole gravis et inutilis ævi,

265

Esse dedit virides tilias; hinc sexus uterque

Servatus tiliæ quæ mas et fœmina nunc est.

Torno planta habilis nemori nec tarda parando.

Ipse etiam in silvis non aspernandus acernæ

Frondis honos tiliæ forma foliique colore

270

Non multum absimilis rigidi sed corticis arbor

Informem truncum crebris arat horrida rugis.

Quæ se autem late partes profundit in omnes

Ipsa teres trunco passisque amplissima ramis

Pinus erit toti non ultima gloria luco

275

Æternum quando divinæ frondis honorem

Servat et ingenti nemora inter frondea trunco

Assurgens late silvam dominatur in omnem:

Grata deum matri, postquam Cybeleius Atys

Mortales vultus truncum duravit in illum.

280

Hac olim, ut memorant vates, ex arbore victus

Marsya per Phœbum nudatus pelle pependit.

Ille terebrati per certa foramina buxi

Cum digitis molles rudis alternantibus auras

Conciperet lignum stulte miratus et usum

285

Pastoresque inter buxo resonante superbus

Carminis auctorem vocat in certamina Phœbum

Qui dignas vili pœnas ex hoste recepit.

Ut se præduri valido munimine septi

Pinea nux contra ventos defendit et imbres,

290

Ipsa potest pinus montes extare per altos

Impune et rapidis sese committere ventis,

Nam ventos amat et montes et vallibus imis

Languet ubi tenuem ramorum proferet umbram.

Nascuntur passim coryli, sed cornus et orni

295

Per lapidosa situ loca inaccessosque recessus

Exultant ventosque ultro patiuntur et imbres.

Alni autem et salices rivos et læta fluenta

Prætexerunt, et prisca sibi si fabula constet

Ambo olim socii unanimes piscosa secundum

300

Flumina lintre cavo vitam linoque trahebant.

Festa dies aderat pagum solemnis in omnem

Sacra, Pali festæ lucis dum retia tendunt

Immemores, iram divæ sensere furentis.

Namque ut erant fluvio intentos operique vacantes

305

Indignata Pales æternum litore in ipso

Figi et ignava duratos mole coercet

Ad terram, longæ patiantur ut otia pœnæ.

Qui tamen humor aquæ præter labentis obibat

Aërias utrumque dedit frondere per auras,

310

Sed frondes ipso vel adhuc de crimine pallent

Longa quibus turpes dicunt convicia ranæ.

Tu declive solum et supremos consere montes

Abietibus, montes lætabitur inter apertos

Ardua per se arbos. E silva hastile recisum

315

Infodiatur humo, nec multum tempus, et illa

In cælum late ramis ingentibus ibit

Neglectura Notum cursusque ausura marinos.

Sed per planities camporum fraxinus æquas

Miti danda solo, non est ignobilis arbos.

320

Postquam Pelidæ dedit olim Pelio ab alto

Fatalem armipotens Hector qua concidit hastam

Ipsa quidem frangi patiens sed nescia flecti.

At non Heliadum fortuna tacenda sororum

Grandibus in silvis quæ dum fraterna dolerent

325

Funera populeæ fecerunt semina genti

Flavaque mœrentum fletus in succina versi

Tam magno maius pretium fecere dolori.

Tu sociam nemorum gentem hanc admitte tuorum!

Omnibus arva licet plus hæc amet Itala terris,

330

Et patrem Eridanum ramo exultante coronet.

His autem saltus cures implere profundos

Arboribus, lætæ veniunt namque omnibus umbræ

Omnes vim similem cognato e semine ducunt.

Et quamvis ebeno dites serat India lucos

335

Pictus odorato sudantia balsama ligno

Portet Arabs ramis depectant vellera Seres

Thuraque de silvis veniant generosa Cilissis

Omnibus in templis, omnes adolenda per aras –

Ipsa mihi Francis quæ collibus edita surgunt

340

Plus placeant nemora et felices frondibus umbræ

Digestique suo per campos ordine luci.

Nec se vana mihi præclaræ filia silvæ

Et genus antiquum laudarit Pontica pinus,

Nec iam quæsierim veteris pineta Lycei.

345

Atque Cytoriaco natas de vertice buxos

Aut sacra late horrentes formidine lucos

Vallibus Idæis atque Arcadio Erymantho.

Quando nec similes nec tam exultantibus umbris

Tollebant cælo quales nunc Gallia silvas.

350

Sæpe tamen rupto pubent cum germine rami

Exculcæque virent per campos frondis honores,

Annus corruptis bacchatur pestifer auris,

Unde gravi ferus illuvie se bruchus in ipsas

Effundit frondes, it late exercitus ingens

355

Ore vorax avido, et silvam depascitur omnem

Necnon et glomerata modis animali miris

Erucæ, forma horribiles et quæ mala tetro

Cantharis arboreos fœtus incestat odore.

Illas cultores si vos quæ cura tenebit

360

Servandi nemoris, quam primum tollite pestes,

Udi ni primos Maii rumpantur ab imbres.

Nec nova deforere in terram virgulta neque altis

Cessandum veteres ferro decidere ramos

Arboribus prolemque aliam supponere lapsis.

365

Ipsa proinde omnem per agrum tibi crebra iuventus

Exultet quæ sedi hæres succedat avitæ.

Et tibi sunt statuenda loco plantaria certo

Unde genus silvam possis differre per omnem,

Atque novo populo gentem reparare caducam.

370

Dumque vacas nemori curando umbræque parandæ

Plantandis te non postremam impendere curam

Edico arbustis, horti decor unde petendus

Phillyreæ et myrto et lauro et rhododaphnæ et acantho

Gelsiminoque citrisque et tonsilibus cyparissis.

375

Planities ipsi proprior quæ præiacet horto

Carpinei nemoris partim exornanda vierenti

Prætextu tonsa partim cingenda Cupresso.

In tractus longos facilis tibi carpinus ibit.

Mille per errores indeprensosque recessus

380

Et molles tendens secto ceu pariete ramos

Præbebit viridem diverso e margine scenam:

Primus honos illi quondam post additus ordo est.

Attonsæque comæ et formis quæsita voluptas

Innumeris furtoque viæ obliquoque recessu

385

In tractus acta est longos et opaca vireta.

Quin etiam egregiæ tendens umbracula frondis

Temperat ardentes ramis frondentibus æstus.

Quamquam autem rasas bene digerat ordo cupressos

Perpetuam in seriem, melius descripta tenebunt

390

Intervalla situ certo certisque figuris.

Namque ut tonderi docilis fingique Cupressus

Et per se patiens in quaslibet ire figuras

Ipsa suo virides discriminat ordine campos.

Ne te pœniteat Ceæ pulcherrime gentis

395

Infelix Cyparisse, graves quod senseris iras

Silvani qui te tanto donavit honore.

Cervus erat quondam iuveni dilectus, et ipsi

Silvano, qui dum frigus captaret in herba

Hunc puer imprudens iaculo transfixit acuto

400

Utque suum agnovit, percussit pectora palmis

Se miserum inclamans, non ipsum excusat amore

Errorem factum. verbis obiurgat amaris

Silvanus durum increpitans et crimen acerbat.

Ille probo victus simul oppressusque dolore

405

Pertæsusque sui lacrymarum flumine largo

Lavit humum. tellus isto tepefacta calore

De puero tecum fecit, Silvane, cupressum.

Olim monstrando per sese nata dolori

Arbor erat, sed nunc ornando commoda ruri

410

Si præsertim humili se pumila vertice tollat

Et versu oblongo pratorum extrema coronet

Hortorumque aditus, aut sicubi detumet agger

Herbidus in terram, nutu clemente, iacentem.

Namque comæ æternum servans felicis honorem

415

Tendit inæquales ramos cristamque comantem

Et longum foliis viret immortalibus ævum.

Immites etiam fortis contemnere ventos

Et plus laudis habet ventis agitata cupressus.

Tum folio nitidam semper, semperque virentem

420

Tortilibus ferri nodis aut vimine lento

Phillyream late hortorum prætende sub ipsis

Parietibus, virides per se namque illa tapetas

Textu imitata suo et magnarum aulæa domorum,

Prospectu late campum oblectabit amœno.

425

Et sic per muros errare licentius omnes

Phillyream patiare, suis quos texere ramis

Gaudeat et viridem passim prætendere scenam.

Atque suo tenues non ille paraverit horto

Delicias mollis qui tendere norit odoros

430

Ad murum plexis scite per mutua ramis

Gelsimini textus priscis apiaria sæclis.

At nisi per cratem doceas hærere salignam

Parietibus per se trunco male fultus iniquo

Vix constare frutex poterit qui more tenacis

435

Lascivæque hederæ multa ambitione per omnes

Intendit sese muros et cratibus hæret

Lento errore sequax et ligno ductilis arbor.

Adde quod et faciles et centum nexibus aptos

Et dociles fundi longa propagine ramos

440

Explicet et ramis flores bene olentibus addat,

Unde volent sese molles ornare puellæ

Atque ipsæ matres aras ac templa coronent.

Ipsa peregrini tibi ne quoque copia desit

Gelsimini, seu quod per valles floret Iberas

445

Seu Lusitani quod pallet sidere cæli

Sive quod extremis per pontum affertur ab Indis.

Omnibus his species sua certa suique colores.

Sed non vos quamquam Zephyris spirantibus auræ

Optatique sinant redeuntia tempora veris

450

Mollis non ego, vos hortorum gloria flores

Gelsimini, properare velim. Temeraria bellis

Quam mala lædit hiems sat numquam extrema timet

Frigora, testis erit quantum differre iuvabit.

Præfestinatis male floribus invidet ater

455

Sæpe Aquilo – prosint alienæ exempla ruinæ!

Vos invisa igitur ne frigoris aura relicti

Vestras perdat opes iusto servare calori.

Non tamen ulla magis fontes ornabit et hortos

Arbor Atlantei quam quæ viret arbore mali:

460

Illi est æternus folii decor, inter opacum

Albecunt nitidi flores nemus, aurea ramis

Poma micant fulvoque ardent radiata metallo.

Si nemus auricomum silvæque arbusta virentis

Corbibus in quernis felici induxeris horto,

465

Semper flore novo semper ditabere pomis.

Unde suum accedet decus hortis et sua ruri

Gratia. Nam pariter fructuque et flore superba

Implebit teretes arbor spe divite ramos.

Ne vero cum flos argento concolor albo

470

Auriferi nemoris ramis crebrescere cœpit

Ne prohibe effusas carpendo a flore puellas.

Ad prædam coniux omnisque domestica pubes

Accedant et flore domus lætetur odoro.

Serta legant omnes et inumbrent ora coronis.

475

Nam nocet ipsa sibi viresque profundit inanis

Luxuries, cupidis illam permitte puellis

Scilicet hos pro se flores in serta puellæ

Nectere amant fructuque sinus implere recenti.

Illius infelix Atalanta cupidine pomi

480

Iam vinci se posse suo monstravit amanti,

Quamvis ipsa viros currendo vicerat omnes.

Numquam autem vel odore novo vel ditibus umbris

Arboris auricomæ felix lætabitur hortus,

Quin procul avertas inimicæ incommoda brumæ.

485

Tuque adeo rapidis violenti flatibus Euri

Ne noceant, occurre prior munimine firmo

Prætentorum operum ductive crepidine muri.

Illa proinde citro sedes nemorique beato

Optanda in primis quæ nulli obnoxia vento.

490

Nam præter rapidi quam vastant omnia venti

Ipsa etiam patriam Assyriam Medosque calores

Solis amans numquam obliviscitur aurea malus.

Nec ratione alia glacialem ad Strymonis undam

Languet ubi Hesperios exultat læta per hortos.

495

Idcirco mollem lædant ne frigora plantam

Cum Boreas florum semper sævissimus hostis

Torquet agens violentam hiemem vel nubila differt

Est tibi porticibus longum retinenda sub altis

Et contra duros hiemis servanda rigores

500

Donec agat Zephyros annus solemque reducat.

Sic tibi florebit nemus admirabile luxu

Perpetuo semperque novos halabit odores.

Diversas porro species diversaque poma

Arbor habet: tendit citrus se gibber in orbem

505

Oblongum spissoque suum sub cortice succum

Includit, tristes gustus acidique sapores.

Sunt interdum alii quos ora offensa recusent

Quamquam cor fovet is qui linguam torquet amaror,

Sunt alii gustu mites, limonia qualem

510

Gens habet Hetrusco quæ laudatissima rure

Et Lusitanis malum quod venit ab oris.

Est etiam pomum cui primum Aurantia nomen

Urbs antiqua dedit sub Dircæo Aracyntho.

Ipsa quidem citris sunt longe Aurantia mala

515

Pelle magis molli et magis ubere rorida succo,

Queis sola diversos faciunt diversa sapores.

At super aurifero memorant quæ plurima pomo

Carminibus Graii vates ne quærere cura,

Ut quondam Hesperidum fuerit cultura sororum

520

Ad magnum Atlantem Mauri sub littore ponti,

Ut ferus in telis et cæsi pelle leonis

Alcides per vim dites irruperit hortos

Pomaque sopito male custodita draconi

Primus Aventino victor plantarit in agro

525

Ruraque citrigenis repleverit Itala ramis.

Nam sunt multa et adhuc quorum te cura requirat,

Ut teneras myrtos et purpuream Rhododaphnen

Auricomo nemori ac pomis flaventibus addas

Et suus est illis etiam decor et sua forma,

530

Ipsi autem in primis divum de munere myrto.

Et quondam, ut fama est, cum primas aurea myrtos

Plantaret Venus umbrosis in vallibus Idæ

Festa cohors illas circum ludebat Amorum,

Lucentem ad Lunam puræ per tempora noctis.

535

Quippe Venus myrtum plantis ex omnibus unam

Ipsa sibi optavit quondam propriamque dicavit

Non aliam ob causam sua velant simplice myrto

Tempora nuptæ omnes ad solemnes hymenæos.

Ipsa deum regina toris præfecta maritis

540

Tædiferas adhibet sacra ad mysteria myrtos.

Hinc etiam Elysiis in vallibus omnis amantum

Turba suas et habet myrtos, et myrtea circum

Silva tegit, quotquot nec amor post fata reliquit:

Phædramque tristemque Procrin mæstamque Eriphylen.

545

Is non unus honos, Myrto sibi victor ovantem

Illa nectebat quondam de fronde coronam

Tubertus victisque prior de more Sabinis

Imposuit capiti myrtum inseruitque triumphis.

Ipsa arbos trunco est humili nec vertice celso

550

Mollibus et foliis et ramo crebra comanti,

Illius et blando nymphæ tanguntur odore

Frondis et eximiæ mirantur præmia formæ.

Si calor inclemens fuerit vel frigus iniquum

Utraque vis myrto namque est metuenda, calores

555

Tu nimios nimiumque cave pro tempore frigus.

Unde iuvet plantam quadrato includere ligno

Ut cum sævit hiems illam sub tecta reponas

Aut fundas gelidos fontes dum perfurit æstus.

Et si qua est pietas ab acutæ vulnere falcis

560

Et pecoris morsu ramos defende recentes.

Est quoque qui nemori citrio myrtoque virenti

Grandibus impositam rhododaphnen misceat urnis.

Nam plantæ alterius niveo alteriusque rubenti

Confusus de flore decor venit additus hortis.

565

Vallibus irriguis et fontes propter amœnos

Floret odoratis laurus pulcherrima baccis

Nobilis æterne cui gloria frondis obumbrat.

Nec quis dotibus his natam de stirpe pudenda

Esse putet, ripa e Peneide maxima quondam

570

Orta fuit virgo summi nurus esse tonantis

Quæ poterat si forte deo contenta marito,

Audisset primos Phœbi victoris amores.

Ille humeros pharetra insignis spolioque superbus

Pythonis meritoque suo quærebat amari.

575

Felix virgo dei thalamos si forte rogantis

Solis equis cæloque omni dotanda tulisset.

Quamquam cælestis sprevit dum vota mariti

Grande tulit pretium servatum nympha pudorem

Et quos laurus habet Phœbi de munere honores

580

Quod templis toties, quod sit celebrata theatris,

Tarpeiique Iovis postes figenda sub altos

Summa suis late Capitolia frondibus ornet.

Tu sacros Phœbi tripodas, tu sidera sentis

Et casus aperis rerum præsaga futuros.

585

Te iuvat armorum strepitus clangorque tubarum,

Perque acies medias sævique pericula belli

Accendis bellantum animos, te Cynthius ipse,

Te Musæ vatesque sacri optavere coronam.

Est etiam arborea florens de gente ligustrum

590

Persarum, volucres peregrino ex alite cristas

Cæruleo quod flore refert ramoque comanti

Et floret primi frondent cum tempora veris

Atque suo virides hortos incendit odore.

Quid memorem quanto se Punica malus honore.

595

Efferat ut virides ramis fruticantibus hortos

Ornet et ardenti ramos convestiat ostro.

Nam neque se quisquam florum de gente neque ipso

De genere arboreo simili se iactet honore

Fronde super viridi multo flos aureus igne

600

Et formæ insigis varioque volumine crispus

Lucet et egregio per agros splendore superbit.

Postquam autem flori sua denique forma recessit

Purpureo pro flore suum se fructus in orbem

Informat tenditque novo super orbe coronam.

605

Intus quæ Tyrio sunt perlita grana rubore

Mille latent digesta suos ex ordine certo

Per loculos ceu cum moliri cerea regna

Cœpit apis mellique suas distendere sedes

Ordine multifido et crates fundare favorum.

610

Nam sua cuique acino cella est angusta suusque

Ordo quem tenui septo membrana coercet

Durior et reliquæ ponit fundamina moli.

Granaque sunt ori per sese dulcia tantum

Quantum acida et mixtum referunt ab utroque saporem.

615

Unde corona autem seu purpura mixta coronæ

Venerit huic pomo, non est exponere longum.

Maura fuit prisco nomadum de sanguine virgo

Et quantum color ille tulit formosa, sed isti

Non par respondit fati indulgentia formæ.

620

Nam patrios vates atque ipsa oracula divum

Dum se virgo super nimis ambitiosa rogaret,

Responso vatum ambiguo sibi regna putabat

Portendi quando spondebant fata coronam.

Demens quæ vatum potuit confidere dictis!

625

Namque triumphantis dum se referebat ab Indis

Illam connubii specioso nomine cepit

Vitisator Bacchus; mulier frustrata coronam

Erepti retulit pretium dotale pudoris.

Postquam facta virens de corpore virginis arbos

630

Formaque successit formæ diversa priori.

Nec decus hortorum non iuverit horridus ille

Sit licet et folio rigeat Paliurus acuto

Et Rhamnus spinæ nomen cui contigit albæ

635

Frondiferumque caprifolium et silvestris acanthus,

Alceaque Ideæusque rubus ruscique halimique

Et quas mille modis ad normam ponere norit

Villicus arbuteo fruticosas de grege stirpes.

Nam neque multiplices dicendo exponere formæ

640

Est tempus nec iam species fas ire per omnes.

Ipsa horto egressis se silvis scena coruscis

Explicet atque omnes divortia longa viarum

Differat in partes et partibus omnibus idem

Angulus et spatio respondeat unus ab omni.

645

Quamquam alias alii describunt sæpe figuras

Qui nemori obliquos tendunt involvere flexus

Ordine ab adverso, postquam via limite recto

In varios tractus se longe effusa tetendit.

At tibi seu recto spatiorum linea versu

650

Seu forte obliquo se proferat, ornet arenæ

Pulvis iter vel gramen humum de cespite pingat.

Si vobis horti nemora aut spatiosa terantur

Non desint quæ vos portent carpenta, puellæ

Et matres, ne forte pedes via longa fatiget,

655

Quamquam prævalidas labor is quoque forte iuvabit.

At de Phillyrea tonsas seu ducere sepes

Contingat nemoris virides seu tendere textus

Carpinei, lenti seu flexile vimen acanthi.

In testudineum moliris flectere dorsum

660

Forcipibus crebris ramos compesce fluentes.

Nam nisi præsectis reprimas hastilia virgis

Iam sua tonsilibus tolletur gratia textis,

Si quid sepem ultra versu turgebit iniquo.

Et quoniam semper spatiis iniussa virebunt

665

Gramina, semper erit tellus purganda neque ullis

Sordibus aut ullis tractus glaber horreat herbis.

Hunc autem in primis hunc villicus ipse laborem

Experiatur, eas partes agat ipse feraces

Figat humo plantas et campum floribus ornet.

670

Vosque o solerti, famulantum turba, magistro

Ferte simul vestramque operam vestrosque labores

Ferte alacres istique manus impendite curæ.

Pars habiles terras spatia ad fundanda cylindro

Prosubigat glebasque soli perscindat inertes,

675

Pars horto inducat fontes rivoque sequenti

Et foveat plantas et temperet arva fluentis,

Tonsilibus pars lenta paret retinacula textis,

Pars nemus omne levet foliis et ruris opaci

Luxuriem tollat nimiam, pars rasile buxum

680

Tondeat, hic ferro solers rimetur acuto

Quæ cæci fodiunt sinuosa cubilia talpæ

Sub terram reparetque solum, ferat ille serendos

Areolis flores, opere omnis serveat hortus,

Præsertim villæ certis si forte diebus

685

Exspectetur herus rauca qui fessus ab urbe

Dulcia secreti quærat solatia ruris.

Felix ille gravi rerum quem pondere pressum

Semotum longe a strepitu et popularibus undis

Interdum molli patrium rus accipit umbra,

690

Liber ubi penitus curarum animique solutus

Tantisper respiret et aspera diluat urbis

Tædia civiles permutans rure tumultus.

Nam medio seu forte calor decedere soli

Admoneat, cælo invitet ceu vesper aperto

695

Lætari summoque super se tollere montes

Ut se prospectu camporum oblectet amœno,

Blanda fatigatam mulcebunt gaudia mentem.

Ipse autem lucum seu fors errare per altum

Cum matutinæ rumpunt nemus omne volucres

700

Mugitusque boum de valle audire reducta

Cum pastæ sese referunt ad tecta iuvencæ,

Seu flores lustrare suos seu visere fontes

Seu villam curas malit differre per omnem –

Nescio qua lætam captus dulcedine mentem

705

Insanos iam non aulæ, non urbis honores

Respiciet. Nam plus silvæ rivique placebunt

Et quæ pura venit puro de rure voluptas

Gramineusque torus vel simplice somnus in herba

Quam foribus domus alta pavimentoque superba

710

Porticus aut variis pictum laqueare figuris

Aut exquisitæ per tecta opulenta columnæ

Rupibus excisæ Mauris Indove elephanto

Atque illusæ auro Belgisque tapetibus ædes.

Hunc ego Saturno quondam regnante putarim

715

Mortales primos vivendi habuisse tenorem,

Cum primæ quercus oracula prima ferebant

Omne ævum in pratis molli sub graminis herba

Ducebant montesque suos, sua flumina norant.

Nondum Romanis rupes Tarpeia triumphis

720

Dives erat, raræ septem sub montibus ibant

Ad pastum pecudes et vallis Aricia viles

Vix bene pascebat pratis Laurentibus agnos.

Multa alia ipse etiam possem præcepta referre

Quæ ruri passim ornando nemorique valerent,

725

Ni pars restaret cœpti properanda laboris

Aspiceretque ratis portus iam fessa propinquos.