Iter Principis Serenissimi

Vladislai Vasae

per Europam Occidentalem

1624 - 1625

September 1624

___________________________________________________

1624

September

Die 1

Summo mane audito sacro Colonia Iuliacum versus disceditur praeeunte et commissarii munus obeunte domino Adolpho Wolph, dicto Metternich, comitante satellicio Serenissimi Electoris Coloniensis. Prandetur in arce dicta Bergenhausen. Merenda sumitur in arce Nambotensi. Locus hic est venationi Serenissimi Ducis Neoburgici destinatus. In pagis huius ducatus plerumque puellae tenso per transversum plateae filo Serenissimi (quem ex proditione militum antecedentium ex pluma pilei alba et nigra agnorant) equum velut captum detinuere, donec ipsis aliquod honorarium daretur. Hoc plerumque sponsae sparsis capillis fecere. Quam primum ad fines Iuliacos ventum, rustici Electoratus Coloniensis (qui satellitio pro maiori securitate adiuncti fuerant) remittuntur. Suppeditatis ex praesidio Iuliacensi militibus sagittariisque villanis guardia Serenissimi Electoris ulterius nobiscum pergente in iisdcm confinibus. Dominus Meternich equo desiliens ducem Radzivillium nomine Serenissimi Ducis Neoburgici (qui paulo ante in Hispaniam discesserat) humana salutatione excepit. Oculis incurrente civitate et arce Iuliacensi administrator seu vicesgerens praefati ducis cum gubernatore arcis et officialibus belli magnaque nobilium provincialium manu stipatus adventum ducis Radzivillii exspectans offenditur, qui praevia felicis optatique adventus gratulatione desiderium Serenissimi Ducis, domini sui, fruendi hac felicitate itinere Hispanico impeditum exponit. Ac deinde Serenissimum ad civitatem castrumque deduxit. Interim tormenta magno aeris fragore laetitiam testantur. Tractatio laute instruitur. Noctu claves arcis Serenissimo traduntur a gubernatore.

Die 2

Lustratur fortalitio, quam miro opere inter fossas Hollandi munierunt; armamentarium item et provisio. Prandium Serenissimus cum duce Radzivillio et domino Zolkiewski adhibitis etiam vicario et gubernatore publice sumit. Quo finito Iuliaco disceditur. Conducente priore Serenissimi Electoris Coloniensis guardia et centuria peditum praesidiariorum Iuliacensium, quibus in territorio Aquisgranensi adiuncti rustici eius ditionis. Ita circa vesperum Aquisgranum pervenitur. Hospitatum «Sub Porco». Domus stricta, sed hospes catholicus et tractatio bona. Salutato duce Radzivillio senatus eidem vinum honorarium offert, missis ad canonicos Serenissimi Archiepiscopi et Electoris Coloniensis litteris, quibus ad ostendendas Serenissimo Principi (nam non nisi transeuntibus Austriacis et alias evoluto septennio publice exhiberi solent) reliquias hortabantur ipsi ad hospitium venerunt ducique salutato operam suam obtulerunt. Eodem tempore nuntius a comite de Valle, legato Serenissimae Infantis, litteras affert.

Die 3

Reliquiae in Ecclesia Maiore visuntur, quarum praecipue sunt hae: indusium Beatae Mariae Virginis, fasciae nascentis Christi Domini, linteum, quo Christus percinctus fuit in cruce, velum, cui ab Herodiade involutum fuit caput Sancti Ioannis Baptistae. Quae omnia monstrata sunt in altari magno. In sacristia ostensum est caput et brachium Sancti Caroli Magni, clenodia eiusdcm quibus lac et capilli Beatae Mariae Virginis inclusi; itemque imago Beatae Mariae Virginis manibus Sancti Lucae saxo incisa; eiusdem cornu venatorium ex ebore cum multis aliis reliquiis, cingulum insuper Christi Domini coriaceum; cingulum B.M.V. lineum.

A prandio Aquisgrano disceditur comitantibus civitatis consulibus, qui attactis finibus Limburgicis (in quibus comes de Valle, legatus Serenissimae Infantis, adventum Serenissimi exspectabat cum magno nobilium numero) domum sunt reversi. Comes interim dictus legationem suam coram duce Radzivillio absolvit. Idem cum dux Radzivillius per dominum Meternich significari curasset, an milites Iuliacenses itinere fessi domum remitti possent, Gallice respondit: «Non, car je suis venu ici pour honorer Son Altesse, non pour combattre», id est: Non, nam ego hic sum ad honorandum Suam Serenitatem, non ad confligendum. Quod responsum Serenissimum totumque comitatum in risum solvit. Itaque pergentibus nobiscum iisdem militibus ducente legato per invios et silvosos infrequentarum viarum aut tracttis (ipso in pago regio viciniore manente) provecta tam nocte Visetam pervenimus, ubi porta clausa. (Nam ab iis, qui praecesserant, senatus monitus aliam portam apertam reliquerant confluenteque ad illam tota civitate nemo erat, qui ad hanc nos venisse sentiret, diu exspectatur, donec aperiretur). Ubi ingressus patuit, Serenissimus «Sub Porta Rubea», dux Radzivillius «Sub Ansere» hospitatus est peracta cena. Tibicen Serenissimi Electoris Coloniensis ad gubernatorem Traiectensem conductus adsciscendi causa expeditur.

Die 4

Hora septima matutina praefatus tibicen redit cum nobile dicti gubernatoris nuntium de adventu conductus adferente, cum fama 500 Hollandicorum equitum Serenissimo insidias struentium.

Prandium communibus nobilium provincialium sumptibus opiparum et splendidum exhibetur. Circa horam tertiam pomeridianam advenit gubernator Traiectensis cum 100 equitibus totidemque peditibus. Ex civitate Wisetana remissi milites Iuliancenses sicuti postea etiam equites Serenissimi Electoris Coloniae. Hinc quoque domum sese recepit comes de Valle, legatus Serenissiinae Infantis. Aiitequam Serenissimus Viseta egrederetur, vulgatum est iter vel Leodium vel Terlemontum versus suscepturum. Capitaneis interim clara monitis Diestum tota nocte tendendum esse. Ferebatur enim, ut dictum est, itinera hostili exercitu infesta essc. Tribus miliaribus Wiseta commendator maior Ordinis Theutonici exposita, ante ianuam praedii sui collatione collucentibus undequaque facibus transeuntem Serenissimum cum comitatu excipit. Tota itaque nox itineri insumitur, ubi militum alias in obvia rusticorum domicilia dissipatos gallinas, anseres aliaque portatu faciliora tenebrarum beneficio rapere furtim, alias potui ciboque quaerendo aperte inhiare (quos officiales baculo velut fulmine eiectos in ordinem, sed ad breve tempus compulere) videre erat. Nonnulli vigiliarum laborisque taedio fracti velut temulenti titubante passu incedebant, alii somno penitus victi in terram concidentes sequentium progressu impedito velut supplantatione proruentium numerum cumulabant. Equites quoque prolabentibus e manu dormiturientium habenis equos non moderati in antecedentes atque adeo in ipsum Serenissimum quoque impingebant. Ita tota nocte consumpta.

Die 5

Hora octava matutina Diestum pervenitur. Serenissimus cum duce Radzivillio «Sub Gallo», alii «Sub Homine Silvestri» hospitantur. Dum dux Hadzivillius tam diuturnam inediam solaturus parum panis cum butyro comederet, Serenissimus superveniens cum singulari hilaritate et risu comitem eius convivii se fecit. Quiescitur deinde usque ad horam tertiam pomeridianam. Hora quarta prandium simul cum cena sumitur.

Die 6

Hora inter quintam et sextam matutinam media venit dominus Pac cum domino comite Rekkam, qui die antecedenti cum aula Serenissimae Infantis in occursum Serenissimi Namurium praecesserat, rati Serenissimum illac iter facturum, Post sextam Diesto disceditur. Sacrum ad Beatam Virginem Aspricollensem Mariam auditur. Medio ante Lovanium miliari nomine Serenissimae Infantis cum aula et guardia occurrit dominus comes de Noielles, oeconomus Serenissimae Infantis, Serenissimum, ut legatus Serenissimae Infantis excepturus, cui per dominum Pac nuntiatum Serenissimum adhuc incognitum esse velie, unde propinquis utrinque partibus orationem salutationemque ad ducem Radzivillium convertit. Paululum postea progressi civium aliquot cohortes sub 4 vexillis ordine et decore militari dispositas offendimus, qui transeuntem Serenissimum explosione bombardarum salutarunt. Idem ingredienti portam civitatis tormentis mortariisque adiuncta, postea musica factum. Serenissimus in collegio Dalensi Lovanii cum duce Radzivillio reliquisque itineris comitibus et aulicis suis (in quibus ad mensam Serenissimi admittendis officiales Serenissimae Infantis difficultatem fecerant, eo quod invinctvn eis esset, ut eo, quo olim Serenissimo Archiduci Alberto nunc Serenissimo Principi serviretur modo et reverentia) pransus est; reliquus grex «Sub Homine Silvestri». Post Serenissimum (cui Hispanus genu flexus aquam porrexit) solus dux Radzivillius in ea sala, in qua comedebatur, lavit; reliqui in antecameram lotum sese exiverunt. Legatus Serenissimae Infantis dominus comes de Noielles rogatus, ut mensae Serenissimi accumberet, potius se moriturum respondit, quam hoc facturum. Nullus neque famulorum nostrorum neque exterorum aut spectatum aut servitum in salam intromissus est, Post prandium subministratis pro Serenissimo aliorumque sarcinis curribus et equis recentibus Bruxellas versus itum. Tota via inter Lovanium et Bruxellas hominibus euntibus redeuntibusque et ad videndum Serenissimum hinc inde properantibus ita fuit referta, ut forum quodpiam nundinale videretur, Cum Serenissimus miliari circiter uno Bruxellis abesset, praefectos stabuli cum equis curribusque exspectantes offendit. Quorum maior dominus comes Octavio rhedam pro Serenissimo expresse noviter factam eidem tunc praesentavit, cuius portae Serenissimus cum domino Pac dato duci Radzivillio tanquam Serenissimi Regis Poloniae legato superiore loco insedit. Grandes Hispaniae iam ante petierant, ut salva Serenissimi Principis gratia obviam eidem procedere ipsis liceret. Cui petitioni nulla ratione annuere voluit, confusum iri quicunque venerint, seseque titulum Principis exuturum dictitans, Dux tamen Aumalius (qui et ipse titulo insignitus est grandium) humanitatis forte officio reliquos anteire volens occurrentibus aliis ducibus, comitibus Serenissimaeque Infantis aulicis sese inseruit. Quae res ad Serenissimum aliosque delata assistentes domino comiti de Noielles stomachum movit. Serenissimus autem poenitentiae ansam duci Aumalio sese porrecturum asserit. Cumque itaque ad dominos illos, inter quos dux Aumalius sese collocavit ventum esset, Serenissimus ducem neque nutu, neque affatu veneratur. Quod dum comes Ottavio (qui duci eius rei author fuisse creditur) spe melioris eventus frustratus animadverteret, tacente Serenissimo ipse ducem Aumalium, ut Serenissimi rhedam conscendat, hortatur. Dux hortatiis eius pudore suffusus obsequitur atque ad sinistram ducis Radzivillii tanquam legati Regis collocatur. Ita praepostero humanitatis officio castigato ulterius procedentibus maior civium Bruxellensium pars ordine in aciem efformato disposita invenitur. Quae explosione et applausu laetitiam ex adventu tanti principis conceptam est testata. Civitatem Bruxellensem nocte iam adulta collucentibus undequaque taedis facibusque et rogis publicae hilaritatis indicibus ingreditur. Serenissimus, cui quia idem, qui olim Serenissimo Archiduci felicis memoriae Alberto exhiberi debuit honor, more tunc temporis recepto domitores equorum seu cavallirizzi Serenissimi currum in ingressu utrinque comitabantur. Horum unus praemonitus ante adventum Serenissimi, ut ferrum illud, quo vagina gladii promunitur, vacillans firmari curaret, neglecto consilio postea amisit.

Fungens itaque in ingressu Serenissimi suo officio in porta ipsius palatii Bruxellensis medius inter murum et currum propius advectum deprehensus neque ob ingruentem equitum turmam pedem introducere volens, gladii manubrio in murum impacto, apicem eiusdem vi pergentis currus pedi Serenissimi infixit. Sensit se vulneratum Serenissimus neque tamen indicium doloris ullum prodidit, sed vulnerantem manu protrusit et ad aulae maioris gradus perrexit. In gradibus vulneratum se queritur petentique duci Radzivillio in quo loco, pedem et ocreas totas cruentas ostendit, Horrente et attonito duce Radzivillio Serenissimus magis magisque impallescit, rem tamen ut et peccantis saluti consulat et ansam maiori tumultui eripiat silentio tectam dissimulat. Interim medietatem graduum emenso Serenissima Infans monastico virginum Carmelitanarum vestita habitu occurrit eumque manu humanissimaque salutatione venerata ad salam amplissiinam deducit. In qua Serenissimus, donec totum gynecaeum transiret, moratur, tandem in conclave olim ipsius archiducis, nunc suae commorationi destinatum grandibus Hispaniae reliquisque aulicis comitantibus descendit. Duci Radzivillio subtus duae camerae tapetibus ornatae et eo, quod conclavi Serenissimi essent viciniores valde commode sunt assignatae. Pro domino Pac et domino Zolkiewski e regione ducis una eo loco, quo ingressus in hortum vivariumque patet. Serenissimus in conclavi 4 arcas holoserico rubeo inductas, indusiisque collaribus aliisque rebus lineis exquisitissimis usuique suo a Serenissima Infante, destinatis refertas invenit.

Die 7

Mane Serenissimus Princeps Serenissimam Infantem visitat et nonnullorum praetensiones intercessionem Serenissimi efflagitantium exponit et obtinet, quod desiderat. A cardinale Cuova, legato regis Hispaniae, salutatur similiterque a nuntio apostolico. Vespere dux Radzivillius audientiam apud Serenissimam Infantem habet.

Die 8

Audito sacro Serenissimus publice pransus est. Circa tempus vespertinum cum Serenissima Infante in eodem curru ad Beatam Virginem Lachensem profectus est. Circa noctem rediit.

Die 9

Serenissimus a duce de Croy ad cenam et balletum invitatur similiterque dux Radzivillius et reliquus Serenissimi comitatus; post prandium Serenissimi nomine cardinalem Cuova, legatum regis Hispaniae, invisit Dux Radzivillius. Idem cum nuntio apostolico praestare vellet, domi non est repertus. Cena apud ducem de Croy praeter cardinalem legatum Hispaniae et nuntium apostolicum interest. Dux Radzivillius cum plerisque e Serenissimi nostri comitatu pleraque cenae fercula alias exquisitissima et prope innumera insigniebantur vexillulis, in quibus repraesentabatur Serenissimus Princeps Turcam framea occidens. Dum cena prope peracta convivae optime incaluere Serenissimus Princeps eo quoque venit. Venienti ut incognito ex voluntate ipsius nemo assurgit. Sed statim a praeordinatis ad adventum ipsius in cameram, ubi dominae virginesque commedebant, deductus est. Finita cena dum ad locum balleti conferre sese vellent, tanta honiinum multitudo illic est reperta, ut nisi abactis illis nullus invitatis superfuisset locus. Trahebatur eo saltu et tota illa pars noctis, quam cena reliquam fecerat. Dux Radzivillius dolore dentium afflictus hora post mediam noctem secunda discessit, reliquos aurora superveniens illic deprehendit.

Die 10

Dux Radzivillius ad nuntium apostolicum misit sciscitatum de hora visitationis, qui iterum non est inventus; quam ob causam dilata hac occasione visitationis post prandium nomine Serenissimi dominum comitem Emdensem, qui ob infirmitatem (qua lecto affixus tenebatur) Serenissimum adire non poterat, invisit. Hoc die finantiarii audientiam apud Serenissimum habuere.

Die 11

Mane dux Radzivillius nuntium apostolicum invisit. Apud Serenissimum audientiam habuere consiliarii secreti cancellariae et magistratus civitatis, qui etiam mensuras aliquot vini obtulit.

Die 12

Serenissimus ad Sanctam Gedulam sacrum audivit. Quo finito tres Sanctas Hostias miraculis clarissimas visit. Curiositas videndi Serenissimum totum templum infinita hominum multitudine ita replevit, ut transitus non pateret. Tota die ob indispositionem, quam sensit, vix comedit Serenissimus. Dux Radzivillius cum aliis Serenissimi aulicis a duce Arschotans prandio exceptus est. Eodem die dominus Denhoff Amsterodamo rediit.

Die 13

Serenissimus nondum plene ex hesterna imbecillitate convaluit. A prandio nuntius apostolicus ducem Radzivillium invisit.

Die 14

Serenissimus medicinam sumpsit. Post prandium tragicomoedia a patribus Societatis de felicitate huius mundi est exhibita, quam in hodiernam diem distulerunt sperantes eam praesentia Serenissimi nostri Principis cohonestandam.

Die 15

Serenissimus Princeps sacrum apud patres Societatis audivit Maiestatemque ad adventum eius erigere parantes de industria inconfecto opere praevenit. Plateae, quibus Serenissimus ad templum proficiscebatur, totae sparso gramine virebant potiorque Serenissimae Infantis aulae pars Serenissimum comitatur. Sanitatem domini Zolkiewski morbus tentavit. Post cenam choreae apud ducem de Borreville celebrantur, ad quas praemisso duce Radzivillio cura reliquis nostratibus Serenissimus paulo post specie incognitus venit. Hoc die Antverpiam mittitur dominus Nagott.

Die 16

Serenissimus Treverium (locus hic est voluptati et recreationi archiducum destinatus, aedificii magnificentia situsque amoenitate singularis) hora inter nonam et decimam media profectus est. Vespere rediit.

Die 17

Arte comitis Octavii tale esse Serenissimae Infantis desiderium praetexentis Serenissimus persuasus cardinali legato Hispaniae denuntiari fecit se crastina die visitandi causa ad eum venturum. Cardinalis eo nuntio laetus facta gratiarum actione omnia excipiendo tanto hospiti apparari iubet. Dux Radzivillius communicata sibi a Serenissimo re novitate consilii mirifice percellitur metuensque, ne id in praeiudicium Principis eminentiae cederet, terminum visitationis velo interlapsi impedimenti prorogari petit. Quo facto institutum Serenissimi inter ducem Radzivillium, dominum Pac et dominum Zolkiewski ventilatur singulique anguem sub hac herba latitare subodorantur, unde unanimi consensu probant consilium, ut per cubicularium Serenissimae Infantis dominum Monfordt Serenissimus ab eadem expiscetur, an ea sit mens et voluntas eius, ut legatus Hispaniae a se invisatur.

Suscipit provinciam dictus dominus Monfordt et pro responso refert, Infantem ne quidem somniasse hac super re nec enim cordi sibi esse, ut tanto hospiti quidquam praescribere desideret. Ita astu comitis detecto visitatio cardinalis (quae propter Serenissimi denuntiationem videbatur deberi) in discessum Antverpiensem reiecta 21-a septembris, ut infra videbitur, expeditur. A prandio dux Radzivillius cum nonnullis aliis e Serenissimi comitatu ad dominum comitem Emdensem, ducem de Croy tanquam crastino die in castra Bredaica profecturus valedicendi causa discessit. Circa vesperum cum Serenissimus omnia ad discessum in castra disponi iussisset, suasu Serenissimae Infantis profectio differtur. Hoc vespere dominus Nagott Antverpia redit.

Die 18

Dux de Croy cum duce Radzivillio et toto Serenissimi nostri comitatu prandet, ubi largiore compotatione usi sanitatem variorum magnatum principumve exhaurientes cultris ad singulos haustus scutellas feriebant, sic ut in officina cupraria, quis esse sibi videretur, sublatis scutellis pulsata manibus mensa argumentum laetitiae fuit. A prandio dux Croycus audientiam apud Serenissimum Principem habuit.

Die 19

Dux Areschotamus cum duce Radzivillio pransus est, cuius gratia hesternam in compotatione laetitiam aemulati sunt.

Die 20

Prandio item dux de Croy adfuit.

Die 21

Serenissimus recta ad castra Bredaica iturus cum iam in procinctu esset, novis de adventu principis Auraici Bredam versus tendentis allatis ab instituto deflectens Antverpiam iter dirigit. Et quia legati cardinalis Hispaniensis domus transiri debuit, ut se promisso, exsolveret, Serenissimus praemoneri legatum fecit se in transitu ad ipsum descensurum. Cumque currus Serenissimi ante ianuam legati substitisset, cardinalis ad currum usque Serenissimo occurit eumque ad domum suam deducit, ac post pauculam collocationem ad currum iterum magna gestionsis animi iucimditate reducit.

Serenissimum praeter ordinariam palatii infantini familiam comitati sunt dux Craycius, comes Octavius, comes de Noielles, commissarius. Mechliniae cives armati cum 5 vexillis in campos egressi Serenissimum excepere. Hospitatus est Serenissimus cum maiore comitatus sui parte in palatio Hochstratensi. Paulo post adventum magistratus civitatis audientiam apud Serenissimum habuit. Ad Serenissimi intercessionem duo homicidae e carcere liberati sunt. In ingressu palatii Hochstratensis notatur singularis magnitudo bovis culusdam cum sequenti inscriptione:

L'an quinze cent vint six vintuitieme novembre Au conte Hochstrators offrire[n]t ceux de Frise Pesant deux mille cinque cents livre de mise

Tout tel que ce procurrait gros et gras me ressemble, scriptum Gallice: Id est anno 1526 Frisii obtulerunt comiti Hochstratensi me, qui habui bis millenas quingentas libras, ita crassum et pinguem, ut hac imagine repraesentor. Ex alia parte ingressus eiusdem palatii visitur imago ovis cum subiectis versibus, itidem Gallicis.

L'an mill cinque cent cinquent huiet A Madame sa noble mere Le conte de Renneberg fit De noy present propre a gran chere Deux cent quattre livres pesai En os, en peau e cher ensemble Et vivant si grande me monstrai Comme ce pour traiect me ressemble.

Latine sonat: Anno 1558 comes de Rennenbergh me aptum ad excitandam hilaritatem donavit dominae suae matri. Habui libras ducentas et quatuor simul iunctis ossibus, pelle et carne et vivens tam eram magnus, ut in hac imagine proponor.

Die 22

Audito in sacello patrum Societatis Iesu sacro et lustrata in transitu ecclesia cathedrali, quam plebs Serenissimum sequens mirandum in modum opplevit, Mechlinia disceditur. Prandium in palatio prope Willenbruck sumitur. Inde Serenissimus rheda paululum provectus navim conscendit. Appropinquantem civitati Antverpiensi explosione tormentorum undequaque mirifice intonantium civica castrensisque laetitia excipit. Dum Serenissimus ad portam appellit, tres viri curiositate Serenissimum videndi impulsi cymbam conscendunt, qua inversa effusi submerguntur. Pro equis et curribus pons navalis per Scheldam exstructus fuit. Egredientem de navi Serenissimum senatus civitatis salutat. Civium armatorum in 32 vexilla distributorum nonnulli ante portam, nonnulli in plateis civitatis dispositi Serenissimum ad hospitium (quod erat palatium domini Simenes in platea «Super Marinam» dicta) comitati sunt. Horum postea transitus ante domum Serenissimi ad ostentationem instructus aliquot horis duravit resonantibus continuo tympanis bombardisque.

Die 23

Serenissimus sacrum in templo domus professae Societatis Iesu novo audivit, ubi structura marmoris excellentia et picturarum statuarumque raritas admiranda. Expedito prandio castrum inprimis, ubi militem quendam ob rusticum in excubiis a se occisum morti damnatum liberavit. Deinde murum et vallum civitatis circumiens lustravit.

Die 24

Officinam tapetium visitavit, inde ad templum cathedrale Divae Virginis discessit, ubi in ingressu templi a toto clero salutatione exceptus processionaliter ad chorum audiendi sacri causa deducitur. Finito sacro aliquot altaria, quae ob picturae raritatem maxime commendantur, attentius contemplatur; similiterque ornatus, qui accensis luminaribus velut in sollennissimo festo ad ostentationern erant expositi. Post prandium tabellio litteras Varsavia missas Bruxellis affert. Dux Radzivillius prima vice dolorem in maiori dextri pedis digito sentit hospitiumque quietis causa, quam nocturnae vigilum compotationes et insolentia turbarant, mutat.

Die 25

Dolor ducis augetur. Serenissimus post prandium officinas pictorum visit. Circa vesperum comes de Salazar alias don Luy de Valasco, generalis equitum praefectus, cum 2 000 equitum e castris Bredaicis venit, Serenissimum Principem in castra conducturus.

Die 26

Serenissimus hora sexta matutina in castra Bredaica profectus est remanente Antverpiae duce Radzivillio. Horis tribus aut quarta post abitum Serenissimi nonnulli currus commeatu onerati subsecuti sunt, quos aurigae accurrente hoste scissis chordis cum equis dilapsi deseruerunt. Marchio Spinola eum aliis exercitus primatibus Serenissimo ad medium miliare extra castra occurrit. Comes Montium, locum tenens equitum generalis, cum 3000 equitum prope castra dispositis venientem Serenissimum salutat In ipsis castris extemporaneo quidem, sed commodo aedificio excipitur Serenissimus. Reliquus Serenissimi comitatus apud officiales belli hincinde accommodatur. Serenissimo separatim comedenti marchio Spinola et alii belli primores una cum Serenissimi famulis ad mensam servit. Inde ipse cum reliquis simul comedit.

Die 27

Serenissimus castra circuitu emetiri incipit. Sed spatio septem horarum vix mediam partem perficit. Occiduo iam sole consul civitatis Antverpensis cum parte magistratus (ut illic vocant) et pensionario valedicturus illustrissimum accessit petita intrandi venia omnes lectulo ducis. Circumfusi in pensionarium verba facturum ora auresque intenderunt. Coepit hic pomposis admodum et phaleratis verbis laudes ducis evehere, sed oratione dum ad tam alta nititur corruente rhetor totus obmutescit. Sic ut vix sex aut septem verbis prolatus pudore suffusus et velut mutus recesserit consule tumultuariis, ut fit verbis orationem finiente. Illustrissimus dux facta gratiarum actione oblatisque studiis suis humaniter eos dimisit. In castris globus e civitate Breda tornento transmissus unum ex equis Serenissimae Infantis, quibus Serenissimus in castra vectus fuerat, in stabulum penetrans occidit aliumque domini Pac vulnerat. Alter globus non procul a persona Principis summo impetu praetervolat, ita ut in posterum maiore cautela opus fuerit.

Die 28

Serenissimus restantem castrorum partem obit remotis omnibus, quos reverentia ipsi vel comites vel pedisequos adiunxerat, saluti ipsorum (ne turmatim ac indifferenter incedentes periculum globorum incurrerent) consulens. Dux Radzivillius mane circa horam sextam Bruxellas versus proficiscitur. Quo perveniens statim a duce de Croy et comite Emdense visitatur. Quin et ipsa Serenissima Infans misit sciscitatum de valetudine ducis. Et dux Areschotanus eandem ob causam propere accurrit. Sed quiescente iam illustrissimo duce insalutato ipso domum reversus est.

Die 29

Serenissimus commeatum castrorum lustrat, ubi in 13 furnis 17000 panes in dies pinsuntur, 8 braxatoria nunquam quiescunt eorumque quotidie plura exstruuntur. Serenissima Infans mane iterum cubicularium suum ad ducem Radzivillium mittit, qui significaret Serenissimam non ante ad processionem, quae eo die consuevit fieri (cum Sanctus Michael civitatis Bruxellensis patronus sit) se collaturam, quam sciat, quo statu valetudo sit illustrissimi domini ducis. Habito responso Serenissima ad templum atque inde ad processionem abiit nulla pluviae, quae vehemens et longa erat, habita ratione.

Die 30

Sub ortum solis Serenissimus ex castris discessit ac priore comitis de Salazar (cui Serenissimus anulum proprio digitu detractum remunerationis erga donavit) comitatu conductuque Antverpiam redit. Duci Radzivillio vena inciditur, visitatur a duce Areschotano, comite Emdense, cardinale Hispaniae legato.