Iter Principis Serenissimi

Vladislai Vasae

per Europam Occidentalem

1624 - 1625

Augustus 1624

___________________________________________________

1624

Augustus

Die 1

Dux Radzivillius audientiam apud Serenissimum Electorem habet. Prandium simul Serenissimus Princeps cum Serenissimo Electore, Duce Guilhelmo et Electrice sumit, cui etiam et dux Radzivillius adhibetur. Finito prandio ad venationem cervorum exitur, in qua Serenissimus primum qui egressus est, cervum uno ictu ita globo transverberavit, ut ne loco quidem motus subito peremptus ceciderit. Reditur Monachium pro cena occisis in venatione 20 et aliquot cervis.

Die 2

Prandetur in horto extra palatii muros. Deinde lustratur machina, qua aqua per horti canales diffunditur. Ex horti palatio, in quo prandium sumebatur, visuntur cervi turmatim per prata proxime subiecta euntes redeuntesque praesentiam hominum nil metuere. In armamentariis praeter magnam tormentorum ducis copiam visitur ingens multitudo eorum, quae ex proelio Pragensi aliisque locis victor domum retulit.

Die 3

Audito sacro Schleyssingam (praedium hoc est et palatium Serenissimi Electoris amoenissimum pulcherrimumque) itur. Ibidemque sumpto prandio eremitoria per campos disposita, vivariolum, in quo cervi albi et versicolores aviariumque, in quo rariores quaedam aves asservantur, visuntur. Deinde venationi cervorum, aprorum, capreolorum leporumque vacatur. Praedium hoc Schleyssingense, si pascua magnitudinem pecorum (quae omnia fere unius coloris sunt) lactisque abundantiam et caseorum formam quis contempletur, in territorio Parmensi locatum arbitrabitur.

Die 4

Dum concio habetur, dux Radzivillius apud Serenissimum Ducem Guilhelmum conversatione tempus transigit et cum eodem ad reliquam partem sacri abit. Peracto sacro lustratur intimum Serenissimi Electoris sacellum, quod exquisitissimo marmore undequaque vestitum intersertis lapidibus pretiosis mirifice effulget. Organi fistulae in eo totae argenteae; reliquiarii maioris porta ex cristallo montano, cui variae historiae mira arte insculptae, statua Sancti Georgii, cuius thorax totus ex adamantibus rubinisque conflatus, prout et alia militaria ornamenta; equus ex puro iaspide, draco ex smaragdo, candelabra aurea, omnia denique incredibili splendore intuentium oculos perstringentia. Ingressus sacelli hac inscriptione insignitur:

«D O M Ad cultum Virginum Principi, salutatae Genitrici, Genitoris sui, iam geniti gignenti sacrum dicatumque».

Post prandium domus, in qua naturae et artis miracula asservantur, visitur, inter quae etiam siligo, quae de caelo ad instar pluviae delapsa dicitur et particula panis ex ea siligine confecti etc. Cena in horto sumitur.

Die 5

Matutinum tempus litteris Varsaviam scribendis impenditur. Pomeridianum spectaculis pugilum funambulorumque datur. Equus cum ephippio et phaleris a Serenissimo Electore Serenissimo Principi donatur.

Die 6

Monachio Starembergam disceditur, iter venatione cervorum fallitur. Staremberga arx est oppido adiuncta, quam lacus longitudinis trium miliarium alluit. Hic de industria praeparatae et ornatae naviculae.

Die 7

Postero die mane (dimissis recto Augustam rebus famulisque) Serenissimum una cum comitatu praefato lacui invectum (Serenissimo Electore ob imbecillitatem, in quam noctu lapsus fuerat, Starembergae remanente), piscatione venationeque aliquantum detinuere. Propinqua iam meridie Serenissimus ad lacus portum in navi prandet, quo Serenissimus quoque Elector advolat, ut socia piscatione venationeque reliquias doloris iam mitigati excutiat. Itaque conscensis navibus, simul aliquantulum spatii in lacu emensi transitum ferarum exspectant. Cervi iam ante de industria in vicina loca coacti propellantibus canibus in lacum incurrentes traiectui sese aptant. Sed tunc glandibus plumbeis perimuntur, cum canum dentes natatu se evasisse credunt. Perempti funibus ad naves trahuntur. Aper quoque inter cervos latratu canum in lacum actus, cum spem evasionis intercisam sibi videret, firmato gradu accurrentium sibique inhiantium canum octo vulnerat, septem interimit, ingruentibus tandem undequaque gladiis impetitur, ab ipso tandem Serenissimo Principe acinace transfoditur in aquis.

Expedita hac venatione Serenissimo Electori valedicto dicitur inumbrante iam vespera ad monasterium sanctum vulgo Heiligeberg una et media hora noctis venitur. Augustum monasterium et templum in monte miraculis atque summis reliquiis clarum. In monasterio, hoc est Sancti Benedicti ordinis Serenissimus hospitatus est. In curritorio arcis Starembergensis sub cornibus quibusdam cervinis leguntur subiecti versus saxeae tabulae, quae vitro praemunita est incisi. Haec Latine summarie ita sonant: «Anno Christi 1420 dux Albertus iaculatus est cervum, qui hoc cornu gestabat. Unoque ictu septem vulnera inflixit. Eodem tempore cervus, venator, equus et canis erant sani oculo sinistro, dextero omnes caeci. Hoc testantur viri, feminae et pueri in arce Starembergensi, quod est certe miraculum».

Die 8

Mane audito sacro Serenissimus cum commissaris Bavaricis Augustam, famulis cum rebus eodem praemissis, circa vesperam pervenit. Hospitatur Serenissimus «Sub Uva», commissarii Bavarici «Sub Corona».

Die 9

Machina aquaria, templum et reliquiae Sancti Udalrici, armamentarium civitatis nitore ordine et armorum multitudine commendatissimum nec non praetorium lustratur. Immediate ante prandium dux Radzivillius a senatu per secretarium salutatur ac per errorem legatus regis Hispaniae a salutante appellatur. Eodem tempore vinum honorarium eidem offertur.

Die 10

Dux Radzivillius apud Sanctum Udalricum expedita devotione atque hausto doloris dentium avertendi causa e calice eiusdem sancti vino ad Serenissimum Principem, qui in templo Capucinorum sacris intererat, sese confert. Inde in reditu domus stabulaque et equos Fuggerorum singulariter illic celebratos, visunt.

Die 11

Petente Principe de Eckemberg colloquium Serenissimi nostri locus apud capucinos assignatus, quo pereunte Serenissimo dictus princeps de Eckemberg pervenit expeditoque salutationis excusationisque officio aliquantulum ad invicem collocuti sunt. Recedente Eckembergio Serenissimus ibidem sacrum audivit. Post prandium dominus Ioannes Fugger mediante duce Radzivillio Serenissimum salutavit eumque una cum comitatu ad cenam nocturnasque choreas invitavit. Screnissimus hominis petitioni humaniter annuit horamque cenae circa horam vespertinam septimam assignat. Ubi eo ventum, dum mensa instruitur, taedium morae lustratione palatii camerarum imaginumque eluditur. Cenae nemo praeter Serenissimum eiusque comitatum, ipsum dominum Fuggerum uxoremque et sororem eius adhibetur.

Peracta cena ad salam peramplam Serenissimus cum suis deductus exspectantes isthic invenit musicos ardentemque et saltandi cum tanto Principe et videndi Serenissimum turmam virginum patriciarum ad eam sollennitatem vocatarum, quae totae veterum more albo vestitae habitu simplicitatem prioris saeculi retulerunt. Vix 6 aut 8 gyri choreales peracti, cum Serenissimus cum suis ad hospitium sese contulit.

Die 12

Serenissimus praemissis sarcinis et famulis Augustae prandet, vespere Donavertam pervenit, ubi commissarii Bavarici, qui die antecedente eo praeierant, adventantem Serenissimum cum comitatu magna humanitate cenaque sumptuosa in diversorio «Leonis Aurei» exceperunt.

Die 13

Commissarii parato frustra ientaculo Serenissimo subito post sacrum discedenti valedixere. Tribus miliaribus Donaverta Serenissimus prandet.

Die 14

Prandetur in Neisas. Vespere pervenitur Norimbergam. Commorationi «Anser Aureus» deligitur. Serenissimus omissa collatione cum tribus e suis civitatis lustranda causa exit. Dux interim Radzivillius ad commendatorem Ordinis Teuthonici illic residentem procurandi pro die crastina sacri causa mittit. Commendator, qui iam privatae suae devotionis causa sacerdotem accersiverat, libenter sese exspectaturum respondit.

Die 15

Dominus commendator hora circiter nona cum quatuor curribus ad hospitium venit Serenissimumque incognitum (qui ut magis ignotus maneret, sedente duce Radzivillio in primo curru ipse in secundum concessit) ad domum Teutonicam deduxit. Dici non potest, quanta hominum Serenissimum videre desiderantium multitudine diversorium plateaeque repletae fuerint. Quin et currus quocunque Serenissimus tenderet, velut tumultuaria legione stipabantur quiescentibus interim et vacuis officinis. Sic Serenissimus ad domum Teutonicam deductus in sacello aedium interiore (nam templa duo ordinis ipsi domui adiecta adhuc profanis Lutheranorum ritibus mquinata tenentur) sacrum audivit, cui etiam nonnulli cives catholici interfuere. Post prandiurn Serenissimus a syndico civitatis magistratus iussu ad id deputato in demum senatoriam, armamentarium vetustate ac magnitudine armorum celebre, arcem item seu castrum visendi causa deducitur. Paulo ante cenara duci Radzivillio vina et pisces a magistratu offeruntur.

Die 16

Cursor Andreas in Poloniam expeditur. Serenissimus prandio Norimbergae refectus, Neustadii cenat et pernoctat.

Pro nocte ad oppidum venimus, quo ergo cum Principe praecesseram in dispositionem illius, dico tantum cum servitore Hagenau et chirurgo. Ubi primum hospitium intravimus, Princeps ad lectum se ponebat, ego cenabam. Interim superveniunt notarius Zolkievius et alii; sic omnes comedimus.

Die 17

Dux Radzivillius cum domino Pac valetudinis curandae causa Herbipolim praecessit. Serenissimus eo die in Kitzingen pransus est et pernoctavit.

Die 18

Inter horam nonam et decimam antemeridianam Serenissimus Herbipolim pervenit statimque sacri audiendi causa ad templum sese contulit.

Episcopus, qui hesterno die vespere in civitatem redierat, hodie ad diversorium mittit petitum, quinam ii sint, qui illic hospitantur. Cumque intellexisset ducem Radzivillium esse dominum Trukses ab Hennenberg, consiliarium suum, cum alio misit, qui ducem cum comitatu suo ad arcem invitarent. Quam invitationem excusatio ducis infirmitatis irritam reddidit, circa vesperum eosdem dominos mittit cura significatione doloris, quem ex frustratione invitationis suae et adversa ducis valetudine concepit. Et quoniam ea felicitate frui non potest, ut illum domi suae tractet, saltem hoc ipsi liceat, ut eius sumptibus expensae in diversorio factae solvantur simulque cocos et coquenda pro cena subministrat. Gratiis actis oblatio acceptatur. Dominus Nagott (nam David equo excussus manum luxaverat) Werthamum cum doctore conducendarum navium causa praemittitur. Nocte, cum omnes somnum meditarentur, reverendus dominus Neineck, canonicus Herbipolensis et iudex terrestris bene potus, ab episcopo ad ducem missus. Quiescente iam duce non est auditus.

Die 19

Mane dum sacrum in templo universitatis audiretur, praefatus reverendus dominus Neineck eo quoque se conferens duci Radzivillio hesternam commissionem exponit, videlicet, reverendissimum episcopum ardenter flagitare, ut sibi cum Serenissimo colloquendi copia fiat efficitque, ut consilium adeundi in transitu episcopi apprehendatur. Dum ad arcem tenditur, episcopus pontem transeuntibus occurrit, qui nemine transeuntium agnito (salutatis tamen detectione capitis omnibus) ad cancellariam pergit. Interim accurrens praedictus dominus Neineck voluntatem Serenissimi episcopo exponit. Trepidantibus omnibus, num in ponte salutatio expedienda, an insalutato ipso pergendum. Resolutio tandem facta, ut Serenissimus in arcem sese conferret, Episcopus expedito in cancellaria negotio sequeretur. Dum in arce episcopus exspectatur, Serenissimo armamentarium, conclavia equique ostenduntur visis quoque in cellario vasis illis, quorum conficiendorum magnitudine episcopi certant. Dum Serenissimus in gradibus constitutus reditum parat, Episcopus ei occurrit. Sic quae salutatio super aquas in ponte videlicet omissa fuerat, prope vinum expedita est. Post facta ad diuturniorem commorationem invitatione Serenissimus discessit. Cui ostendendae viae et maioris securitatis causa aliquot e suis satellitibus episcopus adiunxit, quos facto uno miliari Serenissimus remisit.

Prandium Werthami «Sub Rosa Aurea» sumitur. Comes de Leveinstein dominus loci, petit sibi copiam fieri alloquendi Serenissimum, sed non obtinet. Dominus Denhoff ad electorem Moguntinum, non longe Werthano venationi vacantem, expeditur. Consilium per Moenum discedendi excessiva nauli iniquitas cimbarumque ineptia intervertit. Sicque in equis perrectum ac vespere Miltenburgum perventum «Sub Grue» pessima tractatio.

Die 20

Serenissimus mane antequam equum conscenderet, ossa ceti seu balenae suo quaeque ordine collocata visit. Serenissimus cum duce Radzivillio et nonnullis aliis in Klanwalser (pagus est tribus miliaribus Wittemburgo dissitus) ientaculum nitide et celeriter praeparatum sumit. Circa meridiem Aschemburgum, arcem electoris Moguntini, pervenit ibique prandet. cenat et pernoctat.

Excipiendo Serenissimo elector nepotem suum mittit; ipse in venatione remanet. Quo etiam nepos absoluto prandio reversus est. Elector ut Serenissimum in arcem pelliceret, cauponibus in civitate vetuit, ne quidquam cibi aut potus hominibus Serenissimi venderent. Post prandium reverendissimus dominus Franciscus Montori, episcopus Nicastrensis, nuntius apostolicus, Colonia in Italiam tendens Aschemburgum venit, quem Serenissimus incognitus una cum duce Radzivillio adiens salutavit. Cuique instantissime ardentissimeque ducem roganti Serenissimus se detexit. Hic Serenissimum usque ad cubiculum ducis magno exsultantis animi argumento deduxit.

Die 21

Audito sacro Aschemburgo discessum. Hannoviae in civitate nova «Sub Gygante» prandetur. Peracto prandio comitissa vidua et domina eiusdem loci ducem Radzivillium mittit rogatum, ut ibi pernoctaret; ad quam gratiarum agendarum causa dominus Denhoff ablegatur. Vesper Serenissimum Francoforti excipit in diversorio hordei. Diffamata ob pestem Moguntia dux Radzivillius ad consulem melioris informationis causa mittit, unde pro responso nihil periculi illic esse refertur. Nihilominus in locis vicinis caute procedendum eo, quod nonnulli pagi confluxu Rheni Moeriique interiecti interiori contagio laborarent, ea pars quae Ringaw vocatur.

Die 22

Serenissimus civitatis lustrandae tempus matutinum impendit. Audito deinde sacro cum omnes prandio sese accingunt, missus a magistratu consul primarius senator et syndicus facta felicis adventus et progressus apprecatione sumptuum Francoforti factorum solutionem in aerarium civitatis transfert. Gratiis actis ipsi cum duce Radzivillio ad mensam collocatur. Hora post meridiem prima naves conscenduntur portaque iam clausa Moguntium appellitur pulsatis tamen foribus omnes, qui cum Serenissimo erant, intromittuntur. Reliquae duae naves colligatae cum famulis, equis et sarcinis, quia provecta iam nocte ad portam pervenere, in suburbii hospitium miserum et infame familiam coniecere.

Die 23

Serenissimus procurante duce Radzivillio a patre Maximiliano Sandeo salutatur atque ad visendum collegium Societatis Jesu invitatur, Eodem die dominus Denhoff procurandarum pecuniarum causa cum litteris commutaticiis Amsterodamum proficiscitur. Sumpto prandio discedentem Serenissimmn venti contrarii magnitudo in pago Valff, uno tamen miliari Moguntia dissito, detinet navemque onerariam exspectare cogit. Dominus Pac et dominus Zolkiewski in navicula separata non mediocriter nec sine timore periclitantur. Sicque omnes in hoc pago pernoctant.

Die 24

Hora post mediam noctem circiter secunda navis oneraria discessit. Oriente sole Serenissimus cum duce Radzivillio una, dominus Pac et dominus Zolkiewski altera nave onerariam sunt secuti et circa meridiem Baccarachium perveniunt, Ubi explosione bombardarum a militibus officiosa salutatione et lauto prandio a domino Verdugo, colonello Geldriaeque et palatinatus gubernatore, sunt excepti. Mensam, familiae Principis refectioni destinatam, militaris officialium Baccarachensium indiscretio occupavit sicque famulos ieiunos Baccarachio dimisit. Descendens Baccarachio peracto prandio per Rhenum Serenissimus castrum Pfaltz (quod vetus quadam arx et turris est rupi medio iniecta Rheno superstructa nomenque toti Palatinatui imponens) visit, ubi oppidani viciniores vinum et uvas obtulerunt, prout in transitu omnium fere Rheni accolarum factum. Prope oppidum Bolbert, tribus miliaribus Confluentia dissitum, commissarii archiepiscopi Trevirensis duci Radzivillio navi occurrerunt, qui nomine archiepiscopi petentes, ut dux Radzivillius cum comitatu in palatium archiepiscopi Confluentiam diverteret. Cumque dux praetextu evitandae importunitatis aliquantum reluctaretur, navem ipsi suam nostrae colligarunt sicque simul perrexerunt eam esse voluntatem domini causantes, ut omnino Illustrissimum in arcem deducerent. Adventans Serenissimus cum duce explosione tormentorum arcensium civiumque ad ripam positorum atque adeo ab ipso archiepiscopo in porta civitatis palatio tamen vicina exspectante excipitur atque ad palatium deducitur. In camera Serenissimum sese detegentem liberiore significatione humanitatis salutat archiepiscopus. Cenam simul sumunt, quae musica non postrema condiebatur.

Die 25

Audito mane sacro ipse archiepiscopus cranium Sancti Sebastiani (contenditur autem inter Confluentinos et patres Eckersbergenses utrubi sit verum caput Sancti Sebastiani) osculandum Serenissimo aliisque praebet. Navi deinde sua propria cibo, potu omnibusque rebus necessariis instructa eundem dimisit. Itaque in navi bene ientatum pransumve ab incolis adiacentium oppidorum vina passim offeruntur.

Cum e regione oppidi Konigswinter naves nostrae constitutae essent, commissarii Serenissimi Electoris Coloniensis, dominus Crivelli cum tribus aliis occurrere salutationemque cum invitatione nomine Serenissimi Archiepiscopi et Electoris proposuere, Ipse elector cum duce Alberto, fratre suo, uno miliari Bona egressus cum equis rhedisque in ripa Rheni Serenissimura exspectavit. Facta hic salutatione currus conscendunt ac ubi in campos ventum, venationi leporum vacant. Deinde conscensis iterum curribus Bona ingrediuntur, ubi bombardarum tormentorumque tonitu Serenissimus salutatur. Solus Serenissumus Princeps et dux Radzivillius in palatio archiepiscopali, reliqui in domibus civium hospitantur. In cena prout et in sequentibus partibus nemo nostrorum praeter ducem Radzivillium mensae adhibetur Serenissimorum.

Die 26

Dux Radzivillius audientiam apud Serenissimum Electorem, Ducem Albertum ipsamque Ducissam habet. Post prandium Serenissimus Princeps cum Serenissimo Electore et Duce Alberto ad venationem exit. Commissarius ducis Neoburgici dominus Metternich domini sui litteras chirurgo Serenissimi Principis (nam eum esse secretarium credebat) dedit Serenissimo tradendas.

Die 27

Post prandium fortalitii (Pileus Sacerdotalis, Germanice Pfaffenmütze dicti) lustrandi causa Princeps cum electore duceque Alberto discessit. Dux Radzivillius litteris scribendis vacavit. Equus Serenissimo Principi a Serenissimo Electore offertur.

Die 28

Elector cum duce Alberto ducem Radzivillium invisit. Post prandium comitantibus Serenissimi Electoris commissariis Coloniam versus disceditur. Dux Radzivillius adhuc in itinere existens gravissimo dolore dentium corripitur. Qui cum Coloniam venisset, eum cum comitatu navi egredientem magistratus civitatis salutatione excipere rhedisque eo fine ad ripam dispositis deducere parat. Sed oblatio excusatione eluditur dicendo ducem in proxime ventura venturum navi esse. Itaque magistratus exspectat cumque advecta nave non ducem, sed electoris commissarios sibi non usque quaque gratos, vident, prodire domum cum curribus decepti revertuntur. Tanta autem multitudo hominum desiderio videndi Serenissimi Principis (quem quantumvis ignote degere volentem fama praenuntia ubique fere prodidit) ripae fluminis erat affusa, ut transitus nullo pacto patuerit, nisi per exiguam viam, quam satellitum officialiumve rnilitarium opera baculorum adminiculo factam aegre milites custodiebant. Serenissimus tamen sub nomine ducis Radzivillii in diversorio insignium Juliacensium commode et laute habetur. Propinqua cenae hora senatus civicus ad hospitium veniens salutandi ducis Radzivillii copiam sibi petit fieri, cui turbato increscentis doloris dentium vehementia duce per dominum Zolkiewski excusatio super infirmitate ducis iam iam somno sese apparantis affertur.

Die 29

Mane idem senatus iterum exploratum mittit, qua hora audientiam impetrare posset, cui itidem prior infirmitatis excusatio allata. Inventus tamen oculista, qui applicato ad dentes illustrissimi medicamento dolorem primo mitigavit, deinde penitus sustulit. Itaque recreato duce cum peracto sacro magistratus denuo audientiam flagitaret, admissus est. Factaque verbis in exquisitae humanitatis speciem concinnatis salutatione, studiorum officiorumque promptitudinem duci Radzivillio totique comitatui mira propensi affectus declaratione obtulit.

In prandio 40 cantari stannei cum vino a magistratu offeruntur, quod postea singulis pastibus factum. Litterae ad gubernatorem Iuliacensem conductus submittendi causa expediuntur.

A prandio visis aliquot templis in basilica Divi Petri corpora Sanctorum Trium Regum visuntur, inde rhedis magistratus (prout et ante) comitante senatore et secretario ad domtim civicam devecti eandem lustrant ac postea magnifica collatione ibidem a magistratu instructa excipiuntur. Mensae quidam bene vestitus nulli notus accubuit, de quo cum dux Radzivillius ex consule petiisset, quisnam esset, respondit se existimasse unum e comitatu ducis esse. Postea compertum est fuisse nobilem e vicinia Coloniae, qui ob insolentias Coloniae exercitas e civitate proscriptus hac ratione intercessionem Serenissimi quaerere voluit, ut cum magistratu in gratiam rediret. Audacia certe vel temeritas haec insignis erat, quae si ipse a magistratu agnitus fuisset, male illi cessisset. Peracta collatione Serenissimus consuli seniori pro gratiarum actione sese detexit. Monitus nobilis ille per amicos de periculo, quod ipsi immineret, urbe excessit Serenissimumque humiliter rogari fecit, ut preces suas pro ipso interponeret. Dignatus est id ipsum facere Serenissimus, sed praevalente insolentiarum factarum numero nihil obtinuit.

Die 30

Dominus Pac cum domino comite de Rekkam Bruxellas ad Serenissimam Infantem mittitur.

Die 31

Intercessione Serenissimi primo apud iudicem, deinde coram duobus scabinis exposita pauper quidam necessitate ad exiguum coactus furtum suspendio liberatur, cum iam iam ad furcam ducendus esset.