De laboribus Herculis libri IV

Liber IV

________________________________________________________________

Capitulum quartum

primi tractatus

Quotuplex descensus inferni tegatur, et de

ipsorum descensuum ratione

(1) Vir multe venerationis atque virtutis, compatriota noster Zenobius de Strata, quem virtus atque scientia eo loci dignitatisque provexit, ut assumi, imo potius allici vocarique cancellarius ab homine summe virtutis et glorie, concive nostro Nichola de Acciarolis, quo ferme non genuit civitas Florentie clariorem, multis exornandus honoribus mereretur, nobis in materiam, quam hoc capitulo tractaturus sum, aditum patefecit. (2) Ante quidem quam illius excellentissimi viri, semper honoris gratia memorandi, Nichole scilicet de Acciarolis, magni regni Sicilie senescalli, cancellarius esset (que quidem dignitas ipsum adeo celebrem fecit, quod ad notabiliores regis litteras componendas elegantia stili dictandique excellentia vocaretur), antequam cancellarius – inquam – esset, coronamque lauream, quam Cesarea manu sumpsit in civitate Pisarum, contingere mereretur, et antequam legatione regia cunctorum admiratione sanctitatem apostolicam alloqueretur illa oratione laudatissima, qua Romanam curiam Avinioni tunc peregrinantem in stuporem evexit, et antequam ipsum in secretarium arriperet apostolica sanctitudo, cum in patria rhetoricam edoceret, orationem publicam habuit in ecclesia cathedrali, conventu quidem maximo, sed longe maiore admiratione cunctorum. (3) Illius enim orationis fundamenta fuerunt metra Virgilii:

Tros Anchisiade, facilis descensus Averni,

et alia, que sequuntur. In cuius orationis auspicio quatuor descensus ad inferos tam divine quam eloquentissime designavit. Inquit enim quatuor descensus ad inferos reperiri: unum, de quo iam pluries superius agitatum est, presertim ubi de pugna, quam Hercules habuit cum occeano, disputavimus, anime rationalis descensum in corpora; quas cum Plato vellet ab eterno creatas suis insitas esse sideribus, has omnes – ut Maro scribit –, ubi mille rotam volvere per annos,

Letheum ad fluvium deus evocat agmine magno,

scilicet immemores supera ut convexa revisant

rursus et incipiant in corpora velle reverti.

Quem descensum vir ille divino prorsus ingenio preditus dicit naturalem ab aliquibus appellari, quoniam – ut arbitror – Platonis opinatio naturalem voluerit hominis exortum illo naturali cursu procedere. De quo quidem, quantum ad nos, sufficiant, que precedentibus adnotavi. (4) Secundum autem vult esse descensum – ut suis verbis utar –

cum per artem magicam aliquis malignus spiritus invocatur, sicuti Lucani sexto, aut cum demonibus sanguis humanus sacrificatur.

Qui quidem michi proprie non videtur esse descensus, sed scelerata potius ab inferis evocatio. Verum quia magi penetrant

in Tartara lingua,

– ceu Lucanus ait – menteque feruntur in inferos, non incongrue voluit ille vates hunc magicum esse descensum. Nec lingua solum, sed mentis intuitu magi descendunt in Tartarum. Unde Statiana Mantos in quarto dixit:

Ipsum pallentem solio circumque ministras

funestorum operum Eumenidas Stygieque severos

Iunonis thalamos et mesta cubilia cerno,

ut nullus insultet vati nostro, si magicum tradidit hunc descensum postquam et lingua – sicut vult Lucanus – et intuitu – ut Statius probat – mentes eorum, qui diabolicis illis artibus delectantur, inferos vident. Quo sensu dixerat apud Papinium Edipus:

Tuque umbrifero Styx livida fundo,

quam video,

non corpore solum, sed animo et affectu descenditur in inferna. (5) Verum quoniam artes ille malefice vix sine humani sanguinis aspersione perficiuntur, introducitur Virgilius, licet hoc dissimulet Eneam occiso Myseno Tartara petiisse non solum imitationis studio, quoniam Homerus idem finxerit de Ulixe et buccinatore suo, cui nomen erat Helpenori, sed quoniam illa sacra feralia sine recentis cedis sanguine non fiebant. Ut, quamvis Virgilianus Enee descensus honestus esset et virtuosus, hoc tamen solo fuisse magicus non negetur. Usque adeo poete solent, cum aliquid fingunt, pluralitate sensuum delectari. (6) Tertius autem descensus est – ut idem ait Zenobius – vitiosus, non tamen magicus, sed vulgaris. Vult etenim, quod, qui relictis celestibus in terrena descenderint, per affectum quasi relinquentes sublimia versentur in inferis, adaptans eleganter ad hunc sensum fluvios infernales, affirmans hunc descensum – ut eius verbis utar –

mirabiliter considerasse Virgilium Eneidos sexto quinque flumina ponendo prenatantia locum illum.

De quibus quoniam singulariter tractaturi sumus, impresentiarum omitto. (7) Quartum autem descensum ponit, quem moralem et virtuosum appellat. Inquit enim, quod hic descensus sit, cum ad mundana ista et ad ipsorum falsitatem contemplandam descendimus, non quod in illis quietetur affectus, sed ut superiora melius per hec intelligenda cognoscat et ad illa desideranda per hec animetur. Hec ille. (8) Et – ut verborum suorum contextum retenta sententia relinquamus – hac investigatione Boetius Severinus disputans in philosophie persona hec in inferiora descendit. Et vere – sicut de Alcyde tragicus ait –

Inferna tetigit, posset ut superna assequi.

Qui quidem descensuum numerus atque doctrina divine prorsus est ab illo inclito vate – sicuti videre possumus – assignatus. (9) Verum quia legimus Orpheum ad inferos, ut coniugem suam illinc abstraheret, descendisse (descendit et Theseus insano iuratus amico, descendit et Hercules noster laturus auxilium Theseo atque Perithoo vel exinde relaturus Alchestam, Admeti coniugem, descendit et Amphyaraus, descendit et Eneas), forte necessarium est hec altius et aliter quam ad multitudinis aures, cui tunc locutus Zenobius fuerit, perscrutari, Non enim sine misterii secreto credi debet Orpheum uxorem apud inferos Perithoumque Theseus dimisisse. Non etiam pura fabula putari debet vatem illum regium uxoris culpa in inferos corruisse, divum autem Eneam ramum aureum offerendo totius inferni latebras preter Ditis civitatem discurrentem incolumem rediisse. Quam ob rem cum hec speculanda provectis, non aggredienda rudibus, texam, si paulo copiosius hec attigero, nemo miretur. Multa quidem scribimus, que laudabiliter commodeque non possent auribus instillari.