De laboribus Herculis libri IV

Liber III

________________________________________________________________

Capitulum XXXVII

De Thessalia, quam inundatam palude

dicitur Hercules ruptis montibus siccam tellurem

et agrum frugiferum reddidisse,

labore trigesimo

(1) Quoniam – ut proxime diximus – Hercules noster agricola fuisse traditur, quod Rabanus in libris De Rerum Origine testatus est innixus autoritate Sextii Pompei, quem ait hoc in suis hystoriis adnotasse, post fimi tractatum subiciamus hac ex occasione Thessaliam, quam undis opertam ruptis montium faucibus Hercules scribitur frugiferam reddidisse. Ad quod exprimendum tragicus nobis occurrit inquiens in Furente:

Diruptis qualis iugis

preceps citato flumini querens iter

quondam fecisti, scissa cum vasto impetu

patuere Tempe; pectore impulsus tuo

huc mons et illuc ceeidit et rupto aggere

nova cucurrit Thessalus torrens via.

(2) Sed Lucanus in sexto rem hanc et late et divine multis versibus prosecutus est. Primo quidem regionem montibus describit et ambit:

Thessaliam, qua parte diem brumalibus horis

attollit Titan, rupes Ossea coercet, et cetera.

Mox autem faciem vallis notat:

Hos inter montes, media qui valle premuntur,

perpetuis quondam latuere paludibus agri.

Et post pauca:

Postquam discessit Olympo

Herculea gravis Ossa manu subiteque ruinam

sensit aque Nereus, melius mansura sub undis,

Emathis equorei regnum Pharsalos Achillis

eminet,

qualiter purgata sit, tangit. (3) Exinde subinferens, quid ex aquis factum sit, inquit:

Ergo abrupta palus multos discessit in amnes,

et cetera, que sequuntur, describens – ni fallor – flumina quatuordecim, que fuerint ex illius paludis confusione distincta. Hec autem sunt Eas, Inachus, Achelous, Euneos, Sperchios, Amphrisos, Anauros, Peneus, Apidanos, Enypheus, Asopos, Phenix, Melas et Cithareus. His ergo fluminibus plurium carminum serie descriptis illa, que successerunt ibidem queve gesta sunt, explicat subinferens:

Ut primum emissis patuerunt amnibus arva,

pinguis Bebritio discessit vomere sulcus,

et reliqua, que subiungit, signans inter alia varios illuc populos confluxisse, Bebritios scilicet, Lelegas, Eolidas, Dolopes, Magnetas, Minias et Centauros. Qui populi septem sunt. (4) Post que numerat singulares eventus rerum, quales sunt, quod a Neptumno

equorea percussis cuspide saxis

Thessalicus sonipes, bellis feralibus omen,

exiluit,

frenati primum a Laphitis equi, Pegasea reperta navis, formata moneta ab Iono, rege Thessalo. Illic Phyton genita, illinc et Aloeus filios Gigantes montibus armavit in celum. Que omnia qui cupit distincte legere, recurrat ad Lucanum in libro prefato. (5) Credidi – fateor – usque nunc hoc totum sic esse fabulam, quod solum ad hystoriam pertineret sive – ut irreprehensibilius loquar – ad hystorie possibilis argumentum. Potuit enim esse, quod, cum ab initio rerum fuisset illa regio undis stagnantibus submersa, querentibus aquis exitum, [quod] *) montes illi fuerint abinvicem separati. Quod quia propter angustias fluminis exeuntis videretur humani laboris opera factum vel potuisse fieri vel plurimum adiuvari, locum exhibuit fictioni, ut Hercules, hoc est: humana virtus, id fecerit, poetis fingentibus, quod Herculea manu – ut Lucanus cecinit – vel pectore impulsum suo – sicuti tragicus – Olympo gravem discusserit Ossan et aquis recedentibus Emathis emerserit, ut dictum est. Quia tamen hoc Herculei soli vel manu vel pectore laboranti – sicut dictum est – ascribitur, videri debet propter fidem, hystorie comitem, que supra veritatem non ascendat, non hystoricum, sed potius fabulosum. (6) Videamus, si possumus (deficit enim priorum doctrina, que maxime venerit in manus meas), an aliquid misticum elici possit, et sicut traditur Hercules emissis aquis Thessaliam detexisse, sic et conemur remotis integumentis, quid ex hac intelligi possit fabula revelare. Super qua materia me movent in admiratione quam plurima, sed peculiariter quinque montes, bis septem fluvii, populi septem et illa, que tandem ibidem gesta fuisse relatum est. In quibus equidem – aut fallor – plurima latere sacramenta necessarium est. (7) Incipiamus igitur a montibus, quibus Lucanus cinctam fuisse descripsit Emathiam. Sed prius rationem nominum dicte regionis, quo reseremus dicendis aditum, videamus. Et – ut inquit Solinus –

Thessalia eadem est et Hemonia.

Est et – ut supra retuli – dicta Emathia. Et licet alias plurimas denominationes inveniatur habere, frequentius tamen aliqua predictarum trium appellatione denominari solet. Emathia vero dicta est ab ‘emath’ Grece, Latine ‘sanguis’, Thessalia vero quasi ‘festinans’. ‘Thessalia’ quidem Grece ‘festinans’ dicitur, ‘Emonia’ vero quasi ‘extra monadem’ vel ‘ex monade’, vel ab ‘hemis’, ‘medium’, et tunc per aspirationem scribi debet ‘Hemonia’. (8) Quibus quidem vocabulis vite nostre curriculum designatur. Est etenim vita nostra in sanguine; unde Emathia. Est festinans, transiens velut umbra; unde Thessalia. Est et multiplex et ab unico rerum omnium principe deo, qui per monadem forte melius quam per aliquod aliud vocabulum significatur; a quibus omnibus Emonia dicta est. Est et eadem vita nostra medium inter ortum et interitum; unde et Hemonia cum ‘h’ littera nominatur. Habet igitur Thessalia humane vite figuram. Et hoc tantisper presuppositum sit et fixum. Sed videntur he proprietates non humano solum generi, verum etiam ferme cunctis animantibus convenire. (9) Sed procedamus ulterius, ut hoc misterium retegamus. Habet ista regio duos ab ortu montes, Peliona scilicet et Ossan. Quorum iste plagam estivalis solstitii nactus est, Pelion vero hiemalis; per quos duplex hominis nativitas notatur. Homo quidem secundum corpus nascitur; nascitur et secundum animam, que non ex potentia materie educta sicuti corpus, sed vel – ut Plato voluit – ab eterno creata de celo lapsa humano coniungitur embrioni vel – sicut habet veritas orthodoxa – creata de nichilo, dum creatur, infunditur et, dum infunditur, creatur. Que quidem duplex nativitas nulli alteri competit animantium. Ut ex hoc necesse sit Thessaliam, Emathiam atque Emoniam sive Hemoniam solum ad vitam hominis limitare iuxta predictorum nominum coniunctis dictis montibus rationem. (10) Ab occasu vero traditur solus Pyndus, quoniam, licet homo secundum corpus ac secundum animam mori possit, unum tamen et idem tempus utriusque interitus est. Inter hos duo sunt interiecti montes, Otris scilicet a meridie, sed Olympus ab Arctho, sicut duplex est vita nostra, carnalis videlicet et virtutis, quibus hac anima perficitur, illa corpus, quoad fieri potest, cum anima conservatur. Hoc etiam satis dant intelligere bis septem fluvii, qui per Thessaliam eruperunt. Et vitam quidem nostram septenario procedere horarum, dierum, ebdomadarum, mensium et annorum, qui legerit Macrobium in Somnio Scipionis abunde potest et supra, quam requirat saturitas, intueri. (11) Et ob id, ne aliena videar ostentare, dimittam, et ad alia veniamus. Longissimum humane vite tempus – sicuti maximus iuris consultus Gaius Cassius Longinus, vir consularis, Masurii Sabini successor, qui Tyberii temporibus floruit et usque in Vespasiani pervenit imperium, diffinivit utque post ipsum inclitus Iustinianus ad Iulianum papam scribens instituit – centum annorum est. Quod tempus quatuordecim annorum ebdomadas et annos duos supputatione certissima comprehendit. (12) Hec igitur quatuordecim septennia quatuordecim illis fluviis designantur. Quorum primus est Eas, quo totius infantie spacium figuratur. De quo quidem Lucanus inquit:

Purus in occasus parvi, sed gurgitis Eas

Ionio fluit inde mari,

plane puritatem illius etatis et, quod in aquas, hoc est: vitia, minimum inclinetur quodque fluat in occasum, cum primo vite nostre momento, que cum infantia capit initium, incipiamus occidere, declarando. Nec abest ab hac ratione nomen. Eas enim quasi ‘Eoas’, id est: ‘oriens’, dictus est, quoniam hoc sit hominis viventis et in lucem editi primum initium atque etas. (13) Hunc fluvium sequitur Inachus. Unde subiunxit idem poeta:

Nec fortior undis

labitur avecte pater Ysidis.

Namque secundum illud septennium, quod puericiam terminat, et ipsum rebus vitiosis nichil aut modicum implicatur aut movetur etate nondum obnoxia vel subiacente reatibus. Sequitur Achelous et Euneos:

Et tuus, Oeneu,

pene gener crassis oblimat Echinnadas undis,

et Meleagream maculatus sanguine Nessi

Euneos Calidona secat.

Hos duos pro pubertate, que puericiam suis septenniis consequitur, sumi posse satis probabiliter demonstratur. Et

Acheloum

teste Servio

– sicut Orpheus docet – generaliter aquam Greci veteres vocabant,

per quas lapsus et mutabilitas adolescentie convenientissime figuratur. (14) Unde traditur Achelous, quod et Lucanus attingit, Echinnadas, que Naiades quinque fuerunt,

cum bis quinque iuvencos

mactassent rurisque deos ad sacra vocassent,

immemores

eius in maria provolvisse – sicut in octavo Methamorphoseos refert Ovidius. Echinnades equidem vel ab ‘echinnos’ Grece, Latine ‘corruptio’, vel ab ‘herendo’ dicte sunt. Que quinque sensum typum habent, quibus vita nostra corrumpitur vel temporalibus detinetur. He mactant bis quinque iuvencos, hoc est: affectus. Quilibet enim sensus ad sensibilia se dupliciter habet vel delectatione cupiendo vel fugiendo per tristiciam. Ad quorum epulas vocant agrestes deos, hoc est: illas anime potentias, quibus corpus nostrum, quod terreum et ager est, colitur, augetur, viget, nutritur, conservatur. (15) Achelous autem, id est: adolescentia, rapit ipsas et in freta provolvit, ubi fluctibus circumfuse vertuntur in insulas. Quas idem Achelous – ut dictum est – crassis oblimat Echinnadas undis. Cum enim adolescentia sequatur sensus et rapiat, merito Echinnadas in mare, hoc est: humane vite pelagus, dicitur volvere et ipsas crassis undis oblimare, quoniam etas hec corrumpat et terrenos omnino faciat sensus. (16) Secundum autem septennium pubertatis per Euneum Calidona secantem – sicut idem poeta tradidit – figuratur. Dicitur enim Euneos quasi ‘euaneos’, a ‘neos’, ‘novum’, et ‘euo’, id est: insanio. Novas quidem insanias sugggerit semper adolescentia. Secat autem hic fluvius Calidona. ‘Calos’ enim Grece, Latine ‘pulcritudo’. Insani quidem adolescentie motus libidine, que militat precipue inter formosos, singulariter provocantur. Et quoniam de utroque flumine latius in quarto dicturi sumus, ista sufficiant. (17) Post adolescentiam igitur mox sequitur iuvente seu virilitatis status, qui depositis adolescentie motibus fervet tamen, sed cito currit ardor ille, si pergatur in virtutem maturiore iam etate passionum violentiam extinguente. Unde sequitur Lucanus:

Ferit amne citato

Malliacas Sperchyos aquas.

Et quoniam hec etas incipit sedare vitia nec non vitam efficit in his, qui tendant in virtutis habitum puriorem, subdit:

Et flumine puro

irrigat Amphrisos famulantis pascua Phebi.

(18) Ex quo sequitur perfectioris vite condicio, cum iam passiones contra rationis lumen et imperium non moventur. Unde subiungit:

Quique nec humentes nebulas nec rore madentem

aera nec tenues ventos inspirat Anauros.

Nam qui post quadragesimum et secundum annum nescit passionibus moderari, quas poeta per nebulas, humentem area tenuesque ventos et ipsorum elevationes afflatusque significat, nunquam – crede michi! – desinet esse moribus adolescens. (19) Post hos tres fluvios venit autor ad Peneum, in quem tradit multa flumina cadere. Quem ego figurare puto sequentem hominis senectutem, in quam omnes habitus precedentibus etatibus acquisiti, sive boni sive mali sint, deferuntur. Et primo, quicquid ultima iuventus, que per Apidanum designatur, acquisitum firmavit in habitum quicquidve sequentium etatum consuetudo vel exercitium adipiscitur, influit in Peneum. Unde sequitur:

Et quisquis pelago non cognitus amnis

Peneo donavit aquas; it gurgite rapto

Apidanos; nunquamque celer nisi mixtus Enipheus

accipit Asopos cursus Phenixque Melasque.

(20) Et – ut de fluminibus aliquando concludam – fluunt in mare extra Thessaliam, id est: extra vite nostre terminos, omnes actus, qui non generant habitus. Unde flumina, quibus figuratur puericia et adolescentia et ipsum principium iuventutis, que, cum a ‘iuvando’ dicta sit, post quatuor annorum septennia principium sumit, quo tempore non solum viribus, quod et pubertas facit, sed iam consilio potest quis rem publicam adiuvare, defluunt in mare extra Thessaliam.

Anauros

autem

et quisquis pelago <...> non cognitus amnis

Peneo donavit aquas,

hoc est: solidioris etatis actus, qui generant habitum, non extra Thessaliam defluunt, sed in Peneum, hoc est: ipsam senectutem, cui vita nostra traditur, qualem precedentis iuvente tam actus et habitus quam tempora formaverunt. (21) Ultimus autem fluvius desinens in Peneum (quem Lucanus ‘Cithareum’ vocat, quoniam ad mortem pertinet; unde et apud inferos nasci fingitur) non permiscet aquas proprias cum Peneo, vel quia nullum generare potest habitum, quem in senectutem mittat, cum ultimus numeretur et finem subnotet senectutis et vite, vel quia, cum mortem significet, vite flumini non miscetur. Unde sequitur Cordubensis:

Solus in alterius nomen cum venerit unde,

defendit Cithareus aquas lapsusque superne

gurgite Penei pro siccis utitur arvis.

Hunc fama est Stygiis manare paludibus amnem, et cetera.

(22) De hoc – ut arbitror – intellexit Plinius non Cithareum, sed Horcon illum appellans. Inquit enim de Thessalia:

Hac labitur Penius, viridis calculo, amenus circa ripas gramine, canorus avium concentu. Accipit amnem Horcon nec recipit, sed olei modo supernatantem – ut dictum est Homero – brevi spacio portatum abdicat penales aquas dirisque genitas misceri recusans.

Hec Plinius. (23) Immutavit igitur poeta nomen et ordinem. Etenim cum Peneus, qui tot flumina secum in mare vehit, natura sit ultimus, nominavit eum ipse post septimum. Nam post quadraginta novem annos Greci ‘presbiteros’, nos ‘seniores’ dicimus, quo vocabulo non, qui decrepitam senectutis metam attigit, sed, qui iam incipit senescere, significamus, sicuti ‘iuniores’ dicimus non, qui plus temporis iuventutis exegerunt, sed, qui minus. Non enim comparativa sunt, sed substantiva. Ut, cum, qui ultimus ordine sit, extremam notare debeat senectutem, poeta fecerit ipsum medium secundum nominationis sue seriem, ut non ultimam solum, sed incipientem hanc etatem significet. Quod enim Greci ‘penis’ vocant, nos ‘pauper’ dicimus, et senectus incipiens adhuc virtuosis habitibus inops et pauper est. (24) Sed quia ultima senectus non vacua, sed habitibus bonis, si recte vixerimus, dives est, maluit illam significare per Cithareum, quasi ‘cathareum’ (‘catharos’ enim Grece, Latine ‘mundiciam’ sive ‘mundum’ significat, quod etas illa propter acquisitas virtutes mundissima sit et pura), magno misterio nomen etiam eius immutans. Cum enim Horcon – sicuti vult Plinius – appelletur, et ‘horce’ Grece, Latine ‘recipere’ sit et extrema senectus in pluribus reducat delirum hominem in puram et innocentem infantiam, noluit Lucanus vel aliquis Grecorum vates, a quo potest – ut arbitror – descriptionem illam assumpsisse Lucanus, Horcon illum fluvium dicere, quia plerumque non recipiat etas illa quesitorum habituum exercitia, sed potius Cithareum illius mundiciam ab illo nomine propter virtutes vel eius etatis repuerescentiam designando. (25) Et cum alia sit Thessalie descriptio secundum veritatem situs quam ista Lucani, certissime putandus est a veritatis serie propter misticum aliquid – sicut mos est poetarum – non propter ignorantiam discessisse. Plinius enim de hac regione scribit:

In Thessalia quatuor atque treginta montes, quorum nobilissimi Cercii, Olympus Pyeris **), Ossa, cuius ex adverso Pindus et Othris, Laphitarum sedes, ad occasum vergentes, ad ortum Peleus, omnes theatrali modo inflexi.

Hec Plinius inter alia, que de montibus retulit. Que quam sint nedum diversa, sed adversa Lucanice descriptioni, facile quivis animadvertat. (26) Nec minus dissidet de fluminibus. Et de Cithareo superius visum est; de aliis autem inquit:

Flumina Thessalie Aphidanus, Phoenix, Enipheus, Onochonus, Lammisus. Fons Messeis, Lacus Boebeis. Et ante cunctos claritate Penyus ortus iuxta Gomphos interque Ossam et Olympum nemorosa convalle defluens.

Videsne, quocunque te verteris, quante differentie, si cuncta compares, intervallo poeta discrepet a cosmographo? Ut, cum putandum sit hunc, sicut est, a veritate non discessisse, fatendum sit poetam hac veritatis immutatione prorsus aliud intelligere voluisse. Nunc autem, quoniam hoc capitulum ultra cogitatum excrevit, que restant, sequentis serie disseramus.

___________

*) quod post esse Ullman tollendum dubitanter putat, equidem seclusi quod ante omnes 

**) incisum inter Olympus et Pyeris, quod Ullman falsa interpretatione habet, delevi