Epistolarium

________________________________________________________________

Liber undecimus

――――――――

1. Ad Malatestam ad consolamen sororis defuncte. [1399]

2. Petro Turco. [1399]

3. Ad Catherinam Verii de Aretio. [1399]

4. Malateste. [1399]

5. Gerardo Anichini. [1399?]

6. Insigni veneto Zaccherie Trevisano inclito Urbis senatori. [1399]

7. Domino Tommasio de Rondello archiepiscopo. [1399]

8. Bernardo da Moglio. [1399]

9. Insigni viro Iohanni Quatrario Sulmonensi. [1399]

10. Nicolao de Tuderano. [1399]

11. Iohanni Conversano de Ravenna. [1400]

12. Ad Petrum Turcum cancellarium Malateste. [1400]

13. Petro Turco. [1400]

14. Nicholao de Tuderano. [1400?]

15. Petro Turco. [1400]

16. Malateste domini Pandulfi. [1400]

17. Magistro Ugolino de Montecatino. [1400]

18. Magistro Dominico de Aretio. [1400]

19. Ser Rigo Dominici de Perusio. [1400]

20. Iacobo Angeli. [1400]

21. Magistro Dominico de Aretio. [1400]

22. Venantio Franci de Camerino. [1400]

23. Egregio iuris utriusque doctori domino Francisco Zaparelle. [1400]

24. Optimo iuveni Petro ser Mini meo. [1400]

25. <Cuidam ministro Malateste de Pesaro.> [1400?]

――――――――

1.

Collucius cancellarius florentinus ad Malatestam

ad consolamen sororis defuncte.

[1399]

MENS erat, excellentissime domine, percepto, quam graviter ferres insignis ac sanctissime sororis tue decessum, te super hoc amicabiliter consolari. Sed cogitanti michi simulque super illius fatalitate commoto ratio longiorisque etatis experimentum occurrit nullum efficacius consolationis esse remedium in his, que recuperari nequeant, quam temporis cursum. Hoc enim solo tacito labens celo, nichil dicens, nichil operans seque solum in volumina sua convertens cunctis animorum commotionibus medetur, ut nichil humanis mentibus tam durum occurrat, quod ipsum non emolliat, cuncta decoquens, licet cruda, cuncta mitigans, licet aspera, ad cuncta nos assuefaciens, licet mala, cunctaque nos oblivisci faciens, licet magna. Volui, ne rei tam divine colluctari crederer ipsumque vincere, quod cetera vincat et superet, meditari frustra viderer, relinquere sibi provinciam suam et hoc consolationis offcium sine intermissione dimittere. Nam scio, quod me tacente perfectissime tempus efficiet, imo forsitan iam effecit longe plus, quam scriptione facerem vel sermone. Sola quidem eternitas tempus ipsum inter cetera dominatur, cuncta deterit, omnia delet et, donec in eternitatem evaserimus, nimis in nos potest. Nonne stultum est illud assumere, quod non possis, cum alium id sine dubio videris effecturum? Et quis unquam tam divine eloquentie fuit, qui recenti merori modum posset imponere mentemque graviter commotam sine lapsu temporis quietare? Nam habent equidem mentes nostre similitudinem cum navibus, que per mare ferantur, ex quibus tranquillitatis tempore non intus solum audiantur monitus, sed etiam transeuntium salutationes et consilia, que porriguntur, extrinsecus naute percipiant. Sin autem tempestas ingruerit, cum externa, licet de propinquo veniant, non possint intelligi nec audiri, vix, quod intus iubetur, fremitu maris impediente sentitur nec potest magister cum ratione precipere nec possunt remiges, sicut expedit, obedire. Sic fervente turbulentia passionum mens, que de foris inculcantur, non recipit et, quicquid ab intra conetur, ratio frustra facit. Vacuas aures non ex strepitu passionum obtusas et plenas consolationis suadela requirit; alias, sicuti, quod in vas plenum infundas, spargitur, sic in vanum consolationis ministerium operatur, non ad vivum usque pervenit, sed summotenus effluit, quod monendo dicitur, si non pacatis passionibus acceptatur. Non sentit medicine remedium morbus, nisi postquam minui cepit egritudo. Scio temet iam contra dolorem istum stetisse valide munimine rationis sensualitatique dixisse: «Quid agis, quid tibi tanto turbationis fremitu vis aut cupis? Nature concessit maximum virtutum specimen, soror mea carissima Paula Blanca. An tibi mirum est mortuam esse, que mortalis genita fuit et vixit? An nescis legem hanc esse nature, quod, quicquid corporale nascitur, moriatur? Dies illa, qua nata fuit quaque et egomet editus sum in lucem, nos cepit ab invicem separare. Et ipsa et ego circulos nostre durationis incepimus: ipsa perfecit ambitus sui cursum, ego adhuc giror et volvor; ipsa requiem attigit, ego laboro; ipsa periculis defuncta est, ego subiaceo; ipsa pervenit in patriam, ego sum errans in via; precessit illa, nos sequimur. Cur dolorum puncturas acuis et urges, cum diutius durare non possis? Aut ego te deseram aut tu me. Te tempus idem, quod transeo, deterit, emollit, exarmat. Cito te pudebit tui supercilii totque minarum. Expecta parunper et nosces, quid inter mentem passionibus obsessam et iam se in libertatem vindicantem intersit. Docebo te nichil nobis dolendum, nisi quod criminosum vel moribus turpe commisimus. Nam istam, quam adeo dolendam sororis mee sanctissime mortem obtendis, nisi turpe aliquid in ea fuisse monstraveris, nunquam malum esse convinces. Malum quidem nature mors non est, nisi forsitan illis, que sic resolvuntur, ut forma, sub qua manebant, intereat; homini vero, cuius forma creata fuit in incorruptibilem eternitatem, contingere non potest, quod in totum penitus moriatur. Corpus in terram suam redit, quoniam cinis est «et in cinerem revertetur»; anima vero incorruptibilis et immortalis ad suum se convertit auctorem, purificandi mirabiliter corporis expectatura gratiam, cui denuo coniungatur. Naturaliter enim incommoda nobis nostrorum mors potest esse, non mala, postquam mala non est illis, quibus obvenit. Quis enim malum secundum naturam dixerit, quod natura sic facit, ut omnibus obtingere videamus? Non sic philosophus Silenus, qui, cum, quid homini contingere posset optimum, rogaretur, scribitur respondisse «non nasci»; postulantique, quid secundum, retribuit, «quam primum mori.»

Certus sum his, ut aliis rationibus, que mentibus sapientum occurrunt, medenti tempori te fecisse obviam et ipsum in consolationis officio prevenisse. Quid est enim preter primos mentium nostrarum motus, qui in potestate nostra non sunt, in merore et lacrimis perdurare, nisi damnare damnabiliter, que Deus fecit, nisi voluntati divine tam stulte quam inaniter refragari? O, si daretur nos posse supra carnis sarcinam nos erigere videreque simul omnia, sicut sunt, preterita presentibus iungere et presentia futuris alligare cernereque in omnibus, que videremus, Dei iusticiam, Dei sapientiam misericordiamque et miserationem eius essentie, que, cum summa bonitas sit, bene sine dubio cuncta facit; o, si daretur hec intueri, quid nobis occurreret nisi stulticia nostra et iniusticia nostra? Abstergamus, magnanime Malatesta, precor, lacrimas reminiscique velimus, quod Deus longe magis nos diligit quam nos ipsi nos; et denique talia agit, quod, nisi nos sensualitas obliquos duceret, non solum cum equanimitate ferremus, sed ea sic nobis non obvenisse nollemus; pudeatque non gaudere summaque cum complacentia non amplecti, quicquid erga nos divina sapientia divinaque bonitas ordinavit.

Hucusque progressus accepi tibi prolem masculam obvenisse. Volo sic et hoc gaudeas, quod semper ante oculos tibi sit te genuisse mortalem, quod sic eum possideas, quod ipsum sis grata mente Domino, si repetierit, redditurus. Commodatum, si nescis, imo precarium est preter eterne beatitudinis gratiam, quicquid nobis Deus in hac mortali vita concedit. Letus accipe, letior posside, letissime redde, nec speres aut velis esse perpetuum, quod rerum auctor instituit periturum. Vale et Petrum Turcum meum benigne respicias atque – sicut statui suo et magnificentie tue convenit – prosequaris. Iterum vale, maximum Italie decus.

2.

Petro Turco.

[1399]

DILECTISSIME fili. Vidi versus tuos vidique tuam epistolam divino dictatam eloquio, in quibus credas velim, quod delectatus sim. Feci, quod petebas et dominum, licet – ut arbitror – monitionum mearum non indigeret, consolatus sum, ut videbis. Si sibi placuerit, gratum erit michi; si minus, fidem velim saltem videat meam. De Senis dic magistro Francisco, quod, licet unas et alteras litteras suas fideliter habuerim, nichil nichilque sibi mitto. Vale, mei memor. Ego quidem tui memor ero, nec fore, quod amorem et dilectionem tuam oblivisci possim, teneas. Domino meo me, quanta potes, familiaritate coniunge.

Florentie, sextodecimo kalend. martias.

3.

Ad Catherinam Verii de Aretio.

[1399]

SCIO, dilectissima in Christo filia Catherina, suspitione non carere virum scribere mulieri, presertim iuveni, cuiusque copia, cum mundo sit dedita, non debeat desperari; qua calumnia non caruerunt scribendo viris sanctissimis sanctissime mulieres. Sed ab hoc me tutum reddit etas, cuius annus sexagesimus et octavus agitur, sed supra omnia conscientia recta potentiaque sincera; quibus stantibus male presumentium linguas et cogitationes pravas in aliquo non pavesco. Scribam igitur, ut tibi consulam, ut te ante te ponam, ut experiar, an te possim in viam salutis, ad rationem et ad Deum tuum, a quo nimis te discessisse video, revocare. Quod si Deus concesserit – concedet autem, si te omnino non dederis in reprobum sensum –, auctor ero tibi vite sanctioris pleneque gloria et honore. Nec tibi blandiaris, licet aliquali litterarum noticia super mulieres emergas, licet Senecam et alios ignobiles auctores videris et alleges, te vel eloquentia nitere vel mundi sapientia, que quidem apud Deum stulticia est, pollere. Longe quidem ab utroque, michi credas, abes. Gloriari potes ex hoc inter mulierculas et eos, qui legitime non sunt his studiis initiati; nec, si quid morale vel poeticum occurrit, veritatis credas validum fundamentum. Ais enim:

O fortuna viris invida fortibus!

Hoc non est assertio Tragici, sed vulgi, sed chori. Quid enim, o mulier, de fortuna conquereris; quid in illam crimen tuum, culpam tuam – sicuti facis – inflectis? Male nosti ordinare sermones secundum qualitatem et condicionem audientis. Tu michi scribens fortunam accusas? Non loqueris mulierculis, que te talia iactantem suspiriis, lacrimis et blandis assensionibus prosequuntur. Dei quidem dispositio, que fortuna est cuncta regens cunctaque gubernans et optima mater tua, qua digna non es, Deo te dicavit, Deo tradidit sponsamque Christo sanctissime consecravit. Quam quidem vivendi rationem si fuisses sincere, sicut votum tuum exigit, prosecuta, si, nugis, quas – ut arbitror – ingenii bonitate in claustro didicisti, dimissis te, sicut decuit atque precipimur, in Dei dilectionem ex toto corde tuo, ex tota anima tua et ex totis viribus tuis tradidisses, non exisses claustrum, non estro libidinis incitata, totum orbem infamis, derisa fastiditaque – sicut poete fabulantur de Inachi filia, quam in vaccam conversam fingunt – discurrisses. Nunc autem – ut ais – ratione divinitus admonita reversa es in patriam, imo in exilii tui cunabula; mundus enim iste, si nescis, exilium est, via est, non patria: patria autem nostra sublimis est Ierusalem, pacis visio pacisque, que superat omnem sensum, eterna et inextimabilis plenitudo. Ad illam suspires velim, ad illam te dirigas, te disponas nec tui sponsi faciem erubescas. Laboras in mundi turbinibus vanis onerata passionibus; laboras in cogitationibus vanis onerata peccatis, infinitis turpitudinibus feda. Audi, precor, sponsi tui vocem. Clamat enim tibi et aliis: «Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis et ego reficiam vos. Tollite iugum meum super vos et discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris; iugum enim meum suave est et onus meum leve.» Quem offendisti relinquens, placa revertens! Vide, quam dulciter te vocat; vide, quam humaniter te hortatur; vide, quid promittat: refectionem quidem et anime requiem. O, si deliberes ad eum redire! O, si occupationes, quibus intendis, respicias! Si nescis, peius est incestu et stupro gravius concubium, quod exoptas. Coniugium voces licet hocque pretexas nomine culpam, uxor alicuius legitima non potes esse: cum virum illum, quicunque futurus sit, amplexa fueris, scies te non maritum, sed mechum, sed adulterum amplexari. Non credas male, voluptuose carnaliterque consulentibus, oro. Illi plausus, ille blandicie non in quietem, non in honorem tuum, sed in ignominiam, sed in mentis turbationem vexationemque corporis ordinantur.

Redi ad sponsum tuum, dilectum tuum, regem tuum, fac, quod discedens a via tua prava passionum, hiems et imber operationum transeat, ut audire merearis vocem illam suavissimam: «Surge, propera, amica mea, columba mea, formosa mea, et veni.» Tunc autem amica dici merebere, cum relicto mundo Christum sequi decreveris; tunc columba dici poteris, cum fel passionum vere dici poteris vomuisse; tunc formosa quidem eris, cum spiritui dedita, quicquid facies, operabere propter Deum. Tunc audies, quod Christus post plura subinfert: «Surge, amica mea, speciosa mea, et veni, columba mea, in foraminibus petre, in caverna macerie; ostende michi faciem tuam, sonet vox tua in auribus meis; vox enim tua dulcis et facies tua decora.» Vocat te sponsus tuus, ut ostendas sibi faciem tuam, hoc est: opera tua, in foraminibus petre et caverna macerie, hoc est: in claustro et in monasterio structo lapidibus. Sonet vox tua in auribus eius orationis frequentia et devotione. Non ad stuprum impelleris et incestum, que tu connubium vocas, sed revocaris ad claustrum, non ad hominis servitium, sed ad Christi, non ad carnale oblectamentum, sed ad spiritualem iocunditatem et leticiam. Crede michi, Catherina. Carnalia, quanto plus habentur quantoque magis agnoscuntur, plus onerant, plus affligunt. Spiritualia vero plus placent, quanto plus habentur, tanto plus diliguntur, quanto magis cognoscuntur.

Finem faciam, licet multa caleret animus et materia longe plura requireret. Sed habenda michi occupationum mearum ratio; tuque, nisi te aliter disponas, pluribus oneranda non es. Vale felix; valebis autem, si monitis meis fidelibus salubribus aures aperies eaque mente decoxeris.

Florentie, secundo idibus maii.

4.

Malateste.

[1399]

MAGNIFICENTISSIME domine, singularisime domine mi. Non expedit, quod me servum in dulcedine verborum allicias ad, quecunque iusseris, facienda. Semel tuis servis addictus sum perpetuo; tuum est, quicquid tibi fuerit placitum, imperare aut, si moderationi tue visum aliter erit, quicquid in mentem sederit, quod per me fieri posse credideris, aperire. Tardissimum enim affectioni videbitur mee post punctum temporis morem imperio gerere vel, que grata tibi noverim, adimplere. Nicolaus tuus in his, que postulavit, exauditus est a dominis quidem meis liberaliter et amplissime, a me vero fideliter et devote. Vale, domine mi, servuli tui memor, et Petrum Turcum, quem alterum me reputo, deprecor habeas commendatum. Scio quidem, quod tantam fidem difficillimum tibi foret in Israel reperire.

Florentie, septimo idus sextilis.

5.

Gerardo Anichini.

[1399?]

NESCIS occupationes meas, karissime mi Gerarde, publicas et privatas quam continue, quam urgentes et quam impossibiles michi sint, etiam si cupiam, declinare. Si scires, si michi vel triduo testis esses, nec mirareris nec michi – sicut arbitror – succenseres me tibi vel aliis super his, que postulor, morem non gerere, sed mirareris potius, quod possem aliquotiens respondere. Verum scito me litteras illas tuas, quibus postulasti, preferendane sit amicicia veritati, tunc temporis perdidisse. Cedulas autem rescriptas nunquam habui, quanvisque reminisci viderer questionis illiusce, quam scribis, nolui memorie credere, nolui temere respondere. Nunc autem et ad hoc et ad aliud, quod requiris, scribam, quod sentio; veritas autem penes doctos erit.

Veritatem autem preponendam amicis videtur velle Philosophus Ethicorum primo. Dicit enim: «Ambobus existentibus amicis sanctum est prehonorare veritatem.» Quod quidem, quoniam mendacium est malicie taliter involutum, quod veritate theologica crimine carere non possit et culpa, verissime dictum puto, si sit veritas, cui contradicat amicus, in sua natura talis, quod eius oppositum offendat Deum, religionem aut proximum. Mendacium enim contra caritatem vel Dei vel proximi mortale peccatum est; quod quidem nec amicicie lex permittit nec morum ratio nec lex divina concedit. Hoc autem adeo verum est, quod talis maculam contrahendo peccati nullo casu rectum sit amicorum gratia postponere veritatem. Sed sunt officiosa mendacia, sunt iocosa, quibus quidem nec mortaliter peccantes ad amissionem gratie Deum offendimus nec scandalum proximo preparamus: et hec quidem vitanda sunt; ipsorum tamen declinatio non amici, non proximi saluti vel commodis preferenda. Quid enim? Si videas inimicos, quos verum dicens impedire vel prohibere non possis, aliquem occidendi vel alterius offensionis gratia prosequentes, herentes in bivio, quamnam viam fugiens sit, ingressus, nonne officioso mendacio per iter diriges, quod ille non tenuit? An tacendo vel proferendo verum illis peccandi fugientique pereundi materiam ministrabis? Absit a viro catholico, viro morali ratione degente vel humanitatis habitum possidente, tam absurdum veritatis studium pertinaxque custodia. Tunc enim quis non sentiat amicum aut proximum veritati sine dubio preferendum? Sin autem amicus protulerit mortale mendacium, sicut ferendus non est, sic, ut in veritatis iter redeat, admonendus. Quod si vel errore persuaso vel obstinatione perstiterit in mendacio contra verum, postquam monueris, obiurgandus habita ratione tamen, ut amiciciam non deserere, sed conservare potius videaris; tandem vero dissuenda potius amicicia quam veritas deserenda. Summa totius dubitationis ratio est, quod nichil in amicicie cultu vel totius vite curriculo contra salutem anime committatur et amicicia potius sit quam eterne salutis ratio deserenda. Cum autem contigerit aliqua speculando de veritate contentio, qualis de ideis dissensio fuit Aristotelis cum Platone, «sanctum» – ut inquit – «prehonorare veritatem.» Nec hoc dixerim eo, quod teneam Aristotelis in illa concertatione sententiam, sed quoniam nec amico nec doctori cedendum sit, sed veritati potius militandum. Nec consulendo patrie veritas est amicicie postponenda; quin et in omnis vite conversatione amici gratia peccandum non est nec in errore, si poteris, dimittendus. Preponenda semper veritas amicicie, que sine damno salutis eterne nequeat violari; cuius autem offensio citra mortalis peccati deformitatem est, sicut communiter honoranda, sic non semper amicicie preferenda. Et hec hactenus ad id, quod dicis te alias postulasse.

Nunc autem inquiris, quomodo verum sit, quod, qui virtutem unam habeat, cunctas necesse sit habere maximeque moveris, quoniam – ut inquis –, si vera sit hec opinio, videtur tibi, quod in vitiis debeat similiter evenire. Quod quidem, cum sibi vitia contraria sint et unum alterum velut e regione se respiciant, controversum posse sustineri non videtur. Removeamus igitur hoc ante omnia, quod te turbat; postea vero virtutes esse connexas et ad unius perfectionem exigi ceteras ostendemus.

Principio quidem considera vitia non opponi virtutibus contrarie, sed privative, si respiciatur utrorumque vel essentia vel natura. Nichil enim vitia sunt nisi deformitates nec habent efficientem causam, sed deficientem; nec sunt aliquid positive. Nec sit, quod hoc aliquo modo neges. Imminet quidem hominibus eterna ratio, que lex est, qua iubemur atque debemus, quicquid agimus regulare, quam, si non servemus, actum, quem agimus, deformamus. Prima vero causa, que Deus est, nec legi cuiquam subdita nec aliquo modo dependens ad deformitatem illam, que nichil est, nisi privatio boni, sicut non concurrit, sic non peccat, quoniam a deformitate deficit, non a lege. Cum enim ipse sit illa lex et omnis ratio, tam potest a lege sua deficere quam sibimetipsi non adesse, nec magis illi subicitur, quam ipse sibi vel sibimet quivis alius supponatur. Sed homo non agendo, quod debet, cum desit legi, non deest tamen actui nec deformitati. Sicut ergo malum nichil est nisi privatio boni, sic vitium atque peccatum nichil est nisi privatio bonitatis actus atque virtutis. Nunc autem in his eadem ratio oppositi in opposito non potest dici, cum propositum in proposito nequeat reperiri. Ut enim affirmative dicatur aliquid de subiecto, necessarium est subiectum esse realiter, non simpliciter nudum nomen. Nunc autem vitium nichil est, quoniam non est aliquid positivum, sed pura privatio, que realiter nichil possit. Denique de contrariis quicquid dicitur, preter communitatem generis et speciei contrarie dici debet. Non enim, quoniam color albus disgregativus est visus, dici potest colorem nigrum, qui contrarius est, similiter disgregare, sed, quod est huic actui contrarium, congregare. Quo fit, ut ratione contrarietatis dici non debeat, quoniam virtutes connexe sunt, sic et vitia dici debere connexa, sed potius inconnexa. Sicut enim propositum in proposito, sic oppositum in opposito. Ex quo sequitur, cum ratio virtutum sit eum, qui unam habeat, omnes habere virtutes, necessarium esse contraria ratione de vitiis, ut, qui unum habuerit vitium, omnia non possit habere. Ut illud, quod te movet ad dubium, si recte respexeris, te reddere debet certum, quoniam vitia vitiis contraria sint, sicut avaricia prodigalitati, timiditati audacia, insensualitas incontinentie, et in eodem per consequens omnia esse non posse, sic ex opposito virtutes sibi non esse contrarias, sed unam alteri colligari. Verum virtutum connexio non probatur solummodo, sed videtur. Quid enim erit iusticia, si non adsit moderatio, si constantia desit sique prudentia non assistit? Et ipsa prudentia, si non iusta, si non constans, si non moderata fuerit, que virtus poterit reputari? Adde reliqua. Si caruerit moderatione constantia, si iusticiam sique prudentiam non habebit, nunquid sibi constantia ipsa constabit? Temperantia vero, si reliquarum non habeat comitatum, ut absit ab ea iusticia, constantia et ipsa prudentia, que communis est agibilium ratio, nunquid dicere poterimus esse virtutem? Clarum est igitur virtutes esse connexas, quandoquidem ad perfectionem cuiuslibet quelibet requiratur. Virtus equidem esse non potest, nisi quatuor illis virtutibus integretur; virtus enim sic est universale totum predicatione, quod integrale sit re. De cunctis enim virtutibus predicatur ut genus, cum ex cunctis perficiatur ut habitus. Unde potes colligere, quod imperfecte virtutes connexe non sunt, sed solummodo, quando consumatam attigerint perfectionem. Nam, cum quemlibet actum virtuosum necesse sit esse rectum – quod pertinet ad iusticiam –, esse cum ratione – quod est prudentie – nec ultra modum citraque subsistere – quod est temperantie –, necnon et esse firmum – quod est fortitudinis atque constantie –, clarissime patet necessariam connexionem esse virtutum. Est et alia ratio, qua virtutes omnes sine dubio connectuntur, ut una sine reliquis esse non possit. Cum enim omnis virtus habitus sit potentiaque in humanos actus secundum rationem debitam exeundi, necessarium est omnes in huiusmodi rationis glutino convenire. Cumque prudentia sit agibilium rerum recta ratio, non potest aliqua virtus esse nisi prudentia, nec ipsa perfecta quidem est, si sibi vel virtutis minime ratio desit. Ex quo conficitur in hac rectitudine rationis universalem rationem esse prudentiam et particularem virtutis cuiuslibet rationem cum prudentia reperiri; ut, sive consideres virtutem secundum necessarias condiciones sive secundum materiam seu naturam, videas eas sic esse coniunctas, ut nullo modo possis ab invicem separare. Puto posthac, si prelibata gustaveris ac imbiberis, ut oportet, te quidem de preferenda tuis amicis veritate vel de connexione virtutum in ambiguitate non fore, sed utrobique contentum rationi clarissime remanere.

Nunc autem contineri non possum, quin indigner, quod me sis pluraliter allocutus. Dic michi, Gerarde, cum de me cum aliquo loqueris, pluraline me designas numero an potius singulari? Singulari quidem, arbitror. Non enim dices: Ecce michi Colucius responderunt, sed respondit. Cur autem, si pluralitas hec honoris est, eam michi non exhibes pari ratione, cum de me loqueris, sicut si michi scripseris vel loquaris? Loquere mecum uniformiter ut de me. Nunquid, quod honoris esse reputas in prima persona, dedecori ducis in tertia? Facessas, precor, ab his ineptiis meque, cum unus sim, posthac singulariter alloquaris. Nec me, quo scribam, allicias gloria. Quid enim minus homine, christiano presertim, dignum quam gloria permoveri? Require me, quoniam invicem debitores mutuo nobis sumus, ut iter interrogantibus ostendamus et, quod dignus sit in errorem incidere, qui non curaverit errantem, si sciverit, admonere. Vale, dilectissime fili.

Florentie, decimoquinto kalend. septembris.

Colucius Pieri de Salutatis cancellarius florentinus.

6.

Insigni veneto Zaccherie Trevisano inclito Urbis senatori.

[1399]

FUNESTUS hic dies nobis est; publico quidem luctu privatum funus extulimus. Singularissimus enim vir et optimus civium nostrorum Guido domini Thomasii tuus deposita sarcina migravit ad Dominum. Ingens quidem dolor tuus et meus et totius populi florentini. Nec immerito: tuus enim amicus erat et – ut arbitror – non postremus; michi vero sicut amicus, sic tali caritate coniunctus erat, quod similem in posterum habere non sperem nec hucusque me sentiam habuisse. Sed tibi michique pariterque et aliis habenda ratio, quod Deus cuncta disponit, quod ipse summa bonitas summaque sapientia est, ut, quoniam hoc – sicut et alia fecerit – nec Deus possit a se ipso discedere, summa stulticia sit non bene nonque sapientissime factum esse, licet nobis videatur durissimum, iudicare. Pudet inter hominum opera dubitare, quod non perfectissime facta sint, si peritorum manibus expedita fuerint; loricas, enses et galeas, que magnorum artificum signa pretulerint, absque probationis experientia maximis emimus preciis de nondum nota bonitate securi; audebimusne vel audere debemus, que Deus fecerit, quasi mala sint, moleste ferre; vel, quasi non sapientissime provisa fuerint, in nostris cogitationibus condemnare? Que tamen, licet sic esse ratione clarissima videam, non possum sic divine voluntati me conformem reddere, quod hoc valeam omnino non nolle. Carnalis sum, fateor, nec possum in spiritualem naturam aut habitum me transferre. Doleo, torqueor et contristor, nec possum in hoc inextimabili damno, sicut vellem et debeo, consolari. Non, quod aliquid mali cogitem nostro Guidoni, quod decesserit, evenisse. Verissimum quidem arbitror Socratis illud verbum, quod damnatus ad iudices a Platone scribitur habuisse. Dixit equidem teste Cicerone: «Nec enim cuiquam bono mali quicquam evenire potest nec vivo nec mortuo.» Non secum male, sed nobiscum hoc, quod sibi contigit, actum est. Male quidem, si mali sumus; sin autem boni, sine dubio nobiscum et bene. Verum id, licet de te sperare possim et credere, de me quidem non audeo, qui conscius michi sim nec pudeat me fateri, quoniam id plane sentiam, peccatorem. Heu me miserum, quantum auxilii quantumque consilii sine spe recuperationis amisi! Persuaseram equidem ipse michi nichil erga me adversi posse, dum incolumis viveret, evenire; sed minimum huius iacture damnum est, quod me tangit meque potest respicere. Respublica Florentina, necnon et absolute respublica, dispendium incomparabile perpessa est. Non enim vir tantus utilis solum erat presens patrie totique Italice nationi, sed universo mundo, quocunque nomen et fama sua potuit pervenire. Ipse quidem huius urbis columen, Italie gloria, mirumque gentium cunctarum exemplum. Vidi, mi carissime Zacharia, totam istam urbem in lacrimas et merorem effusam nec ullum tam ambitiose mentis insolentieque persensi, qui non in eius obitu ingens damnum publicum et inextimabile fateretur; tantusque ordinum civiumque concursus ad funus fuit, ut michi voce Q. Cecilii Metelli Macedonici vicissim omnes sibi tacito consensu dicere viderentur: «Concurrite, concurrite, cives, menia nostre urbis eversa sunt, nec fore, ut postea funeris officium a nobis maiori viro prestari possit.» Quod quidem non concursu frequentissimo solum, sed honorificentia, qualis nunquam exhibita nedum privato, sed nec summos obtinentibus magistratus memoria proditum audierim, tota civitas prosecuta est. Forte – quod (ut nosti) rarissimum erat – tunc Guido privatus fuit, nec ulli parti reipublice presidebat.

Miserunt ad honorem funeris gloriosi domini nostri, tante civitatis primum et sublime caput, equum opertum signo populi cum lancea atque scuto vexilloque pendente per suam familiam cum duodecim funalibus cereis, quot et qualia solent in funere vexilliferi iusticie destinari. Miserunt et capitanei Masse Guelphorum equum, scutum et lanceam armis et signo partis equaliter redimitum et octo funalia. Miserunt, imo, cum portari facerent, concomitati sunt, sex consiliarii Mercantie pallium sericeum intertextum argento cum pendentibus palmulis sive vexillulis, que drappellones dicimus, armis et signis universitatis mercatorum funerandique etiam interpictis sex funalia. Miserunt et consules Artis lane similiter pallium et octo funalia. Miserunt et Artes singule pro facultatibus cereos sive funalia quater septem. Iverunt ad funus collegialiter Octo custodie; affuerunt omnes omnium Artium consules; affuit et universus equestris ordo; affuerunt cuncte familie tantaque mercatorum et populi multitudo, quanta nunquam adesse solet exequiis defunctorum. Affuerunt et circum funeris pompam mulierum et pauperum magne turbe, que periisse patrem pauperum et indigentie sue largissimum subventorem multis cum lacrimis et lamentationibus testabantur. Quibus omnibus clarissime potest quilibet iudicare, quam carus fuerit omnibus, quam dilectus. Tota quidem civitas et universum reipublice corpus ostendit se civem incomparabilem amisisse, quandoquidem inauditis corpusculum illud affecerunt honoribus maioreque pompa funeris prosecuta fuit ipsum ad sepulturam, quam aliquem nunquam honoraverit magistratum, cuiusque vel minimam particulam privato nemini detulerunt. Spes autem me hortatur et ineffabiliter tenet, quod, qui terrestrium cum merore sepultus est, in celestium alacritate resurget quique nos in mundo reliquit in lacrimis, levatus sit cum risu felicitatis in celum. Difficillimum enim est cunctos errare. Quid enim est commune cunctis, quod omnes equaliter moveat, nisi prima causa, que pariter influit omnibus cuiusque relique cause sunt effectus? Movet immediate Deus populorum mentes et linguas, quarum quidem nulli tradidit potestatem, ut non immerito proverbialiter dici consueverit, quod vox populi sit vox Dei. Quo fit, ut publicum meritorum suorum testimonium acceptationis sue sit certissimum argumentum. Et – ut antique postremeque salutationis verbis utar et hoc aliquando concludam – eternum vale, mi Guido; nos enim, cum natura vocaverit, te sequemur.

Nunc autem cogito, quod ad aures tuas pervenerit stupendum Alborum nomen, in quorum congregationem non una civitas, non una gens expergiscitur, sed universus orbis mirabiliter commovetur. Non potes, crede michi, carissime Zacharia, mente concipere, quantum et quale sit opus hoc, quod in oculis nostris apparuit. Magna quidem horum fama, maior aspectus, sed maximus est effectus. Quid enim est videre cunctos populos ad huius rei devotionem tam ardenter exsurgere tamque universaliter convenire? Vidi meis oculis plusquam tria milia hominum utriusque sexus ex civitate Lucana, non viles quidem, sed urbis illius principes et notabiles mercatores, sacris indutos cordulis, cunctos cruce signatos, post vexillum crucifixi, quem erexerant, nudis pedibus ambulantes, manibus flagellum nodosis cordulis factum in humeros vibrantes suos tanta cum humilitate tantoque compunctionis spiritu, quod omnes et illos precipue, qui non visos carnaliter irridebant, ad contritionis morsum et lacrimas impulerunt. Canebant etenim flebiliter et devote sanctissimi pontificis, Gregorii scilicet, hymnum, cuius initium est:

Stabat mater dolorosa

Iuxta crucem lacrimosa,

Dum pendebat filius ...

In cuius quidem cantus dulcedine stabat attonita totius populi multitudo largoque lacrimarum profluvio cantantes agentesque penitentiam sequebantur. Sed quando universa turba post hymnum – sic enim moris habent – ter flectebat genu et in clamore, qui de tot oribus resonabat, audiebantur cum fremitu verba, que sibi familia sunt, videlicet misericordia et pax, nullum cor tam ferreum tamque durum penitus esse potest, quod non mirabiliter moveretur. Successit post paucissimos dies infinita Pistoriensium multitudo ad numerum plusquam quinque milium animarum, que civitatem nostram observantia similis devotionis et ordinis intraverunt, quorum adventus animos omnium tali devotione commovit, quod michi dicere visi sunt: «Movebuntur omnia fundamenta terre.» Tota quidem hec civitas ad huiusmodi devotionem per omnia membra sua tam extra quam intus adeo commota est, quod nullus ferme remansit, qui non convertatur ad Dominum. Mirum est videre, quot currant ad ecclesias, sacerdotes suppliciter adeant et inveterata peccata contritione mirabili fateantur; non sufficiunt confitentibus presbyteri, conventibus hominum ecclesie, consulentibus religiosi. Iacent artes, silet forum curiaque ferias agit; omnes parant vestibus saccos, cordas cingulis funiculosque flagellis; nichil, quocunque te verteris, agitur, nisi penitentie, nisi discipline nisique satisfactionis mirabilis apparatus.

Et – ut ex multis pauca referam – gentibus istis religio est novem diebus continuis extra suam patriam degere; non ova, non carnes comedere, sed stare pani caseoque contentos; toto novendio nunquam pannos exuere nec in lecto dormire. Ambulant terni canentes hymnum, de quo fecimus mentionem, et alia cantica sanctissima et devota. Singulis diebus missas audiunt, et, quod temporis superest, orationibus impendunt. Libenter in ecclesiis et ecclesiarum porticibus dormiunt, mulieres diligenter custodiunt et a se sequestrant. Duces et optimates ipsorum pacem inter omnes ardentissime querunt, procurant et perficiunt. Nullum secum recipiunt aut degere permittunt, nisi proximo reconcilietur suo; loco maximi sceleris ducunt pacem et misericordiam voce promere, quam ausi sint suis debitoribus denegare. In qua quidem re tam feliciter eis succedit, quod pacem ferme nullam tentaverint, quam non perduxerint ad effectum.

Pise, Luca, Pistorium, Pratum et – ut minora transeam – Sanctus Minias florentinus, tota provincia Vallisnevole paces inter se et inter alios de novis ac veteribus inimiciciis etiam capitalibus conflaverunt. Habentes enim crucifixum in manibus per Christum Iesum et Alborum sanctissimam societatem pacem petunt, pacem orant, pacem replicant et omnes simul una voce pacem vociferant, pacem clamant. Addunt affectionis lacrimas et ante oculos ponunt aliorum exempla; sed super omnia Christum ipsum crucifixum tanta cum maiestate dulcedineque verborum necnon et auctoritatis admiratione, quod omnes moveant locoque monstri sit, cum non obtinent, quod implorant. Ad hec se preparat nostra civitas tanto cum fervore et zelo, quod nullus sit, qui tam subitam conversionem omnium non miretur. Profecto michi Deus dixisse videtur hoc tempus per Aggeum prophetam, cum inquit: «Adhuc unum modicum et ego commovebo celum et terram et mare et aridam et movebo omnes gentes et veniet desideratus cunctis gentibus: et implebo domum istam gloria, dicit dominus exercituum.»

Hec satis. Cetera queve sequuntur, ex aliis scies, nec dubito, quin cito visurus sis. Vale.

Florentie, octavo kalend. septembris.

7.

Domino Tommasio de Rondello archiepiscopo.

[1399]

REVERENDISSIME in Christo pater et domine mi. Vellem multa scribere, sed infinita me cogunt pauca dictare. Inter que – ut de ceteris sileam – precipuum est, quod – sicut familiaris tuus oculis vidit – tota nostra civitas est in albis et in forma Ninive civitatis; cuncti conversi sunt ad Dominum tanta devotione, quod cuncti sunt saccis induti, hymnos canunt, loca sancta visitant et penitentie mira conversione simul omnes intendunt, abstinent carnibus atque ieiunant; nec est aliquis tante nobilitatis et status, qui loca sancta non visitet, qui pedibus nudis per civitatem non incedat, quem non videres in humilitate et devotione flere super peccatis suis. Et – quod apud nos mirum est – viri quidem sanguinis sumus et iniuriarum ultores crudelissimi; quilibet fratri suo et proximo reconciliatur et de inimicis capitalibus in amicos singularissimos se convertunt. Apparuerunt super hec infinita miracula; ceci quidem vident, claudi ambulant, audiunt surdi et quasi preter resurrectionis gratiam, quicquid ex evangelio legitur, renovatur. Et inter alia quatuor in locis nostre iurisdictionis crucifixorum simulacra vivum sanguinem sudaverunt. Quod ut tibi notius fiat, copiam unius littere, quam magnifici domini mei super hac materia receperunt, mitto tibi presentibus interclusam.

Audio te in patriam rediisse, super quo et timeo et spero: timeo quidem maliciam iniquorum speroque, quod tibi Dominus sit adiutor. Tu vero sic provideas, quod inimicorum malignitas prevalere non possit. Vale, mei memor.

Florentie, tertio kalend.septembrias.

8.

Bernardo da Moglio.

[1399]

ADMONET nos natura, fili karissime, docet et quotidianus vite cursus nichil insanius quam super his, que naturali necessitate proveniunt, quasi non evenisse cupias vel revocanda desideres, permoveri. Qui sumus etenim, qui nolimus ipsam sui cursus spacium exegisse? An putamus, quod, que totam corruptibilium machinam exagitat, gubernat et regit; in qua quidem re temporalium exortus vite tractum subsistendique cuilibet terminum, ultra quem transire nequeant, fixit, sicque cedat prime cause, quod omnino nichil ultra citraque possit, quam illa prescripserit; nostris affectibus moveatur, ut ab sue legis institutione vel ab illius summi principis obedientia vel ordinatione discedat?Stulta sunt vota vanaque desideria, quibus naturam volumus continere, non minus quam, si gestias Arnum nostrum, ne forsan in mare defluat, inferum prohibere vel Rhenum vestrum, ne stagnet in vallibus tandemque Pado mixtus non exgurgitet in supernum. Currit vita mortalium fluminis instar; quod si tenere cupias vel coneris, quis non te stultum rideat et appellet? Vite vero nostre curriculus nonne creberrimis docet exemplis sic omnes mori, quod non redeant, imo quod nunquam redituri sint, nisi die magna, qua cuncti sint – sicut fide tenemus – rediviva sua corpora resumpturi? Ut quotiens super his aliquem consolemur, hoc consolationis officio non minorem inferamus contumeliam, quam si stultum et insanum vocemus.

Quid igitur faciam, postquam illa tua sanctissima mater, que tibi maximum erat vite columen maximaque directio, nature concessit teque in anxietatibus et luctibus dereliquit? Condolebone tecum, quod lacrimis effluas taleque damnum susceperis, quantum in reliquis, que circa te sunt, non poteras recipisse? Metuo, si me non gessero tam duri casus tui sicut amicum, videlicet ut equaliter doleam sicut tu, ne videar ab amicicia, que quidem duos unum solet efficere, non inhoneste solum, sed turpiter discessisse. Verum, si me dedero, si me tibi sociavero lacrimis, et a virtute rationeque discedam et vere dilectionis officium corrumpam; que non possit a virtute discedere nec possit alibi quam inter virtuosos et in virtutis actibus reperiri. Ut, si contingat ex amicis unum errare vel viam virtutis deserere et regulam rationis, longe amicabile illum sit vel corrigere vel etiam deserere quam amici corruptis affectibus consentire. Ut identitas, quam amicicia facit, non minus sit in dissensione vitiorum quam in concordia vel unitate virtutum. Nam, cum amicicia sine virtute non sit, fatendum est, quod, ubi virtutem non sequimur, amicicia procul dubio deseratur; ut amici congruere – vel ut placeamus vel ipsum non turbemus – erroribus, sic homini sit convenire, quod amicum nec colamus nec nos in amicicia conservemus. Patent hec in sceleribus et delictis. Quis enim dixerit amico patriam subvertere cupienti vel in aliud flagitium vel criminosum aliquid corruenti verum amicum debere vel se ei similem gerere vel culpe sue quomodolibet allubescere? Verum in animi perturbationibus – maxime que sunt ex humanitate – quanto virtutibus propinquiores sunt, tanto se minus amicicie corruptio manifestat, ut, quantum sit hoc occultius malum, tanto cautius sit vitandum. Faciam ergo tecum, quod aliquando mecum facere consuevi, quotiens in his meroribus secum sensualitas commovetur. In arcem quidem rationis evectus: Quid te movet, inquam, quas dolorum flammas inuris? Flendumne mortali de morte mortalis? Precessit illa, non decessit; precessit equidem de laboribus ad requiem, de exilio ad patriam, de corruptibilibus ad eterna. Et – ut iam a me solo discedam et tecum tanquam mecum loquar – non amisimus, mi Bernarde, Thomasiam tuam, parentem tuam, genitricem tuam, que te concepit, fovit et peperit, cuius sanguis et caro es; sed premisimus, cum Deus vult, illam eodem migrationis transitu secuturi. Quid autem adipisci possumus lacrimis exundantes fletuque continuo tabescentes, postquam – ut inquit ad Pamphilum Terentianus Phidippus – «illa reviviscet iam nunquam»? Quid adipisci possumus, inquam, nisi quod Deo, qui cuncta disponit et efficit, reprehensibiliter adversemur, moleste ferendo, quod vult, et ipsi nature iniuriam faciamus, quam uti iure suo, quantum in nobis est, his fletibus non velimus? Tergamus igitur lacrimas et legem humani generis cum equanimitate feramus reminiscamurque Deum, qui summa sapientia summaque bonitas atque benignitas sit, hoc, quod ingemiscimus, bene, benigne sapientissimeque fecisse, pudeatque non solum non ferre, quod ille fecerit, sed etiam non abundantissime collaudare. Quis enim corrigere presumpserit, quod sapientia infinita decrevit? Quis malum esse iudicet, quod bonitas illa perfecit? Quis sibi molestum esse dixerit, quod ab immensa benignitate processit? Adde, quod non mediocrium philosophorum sententia fuit mortem bonam esse, quoniam inconvenientissimum sit, si ea malum est, omnibus equaliter evenire. Socrates enim oratione, quam damnatus ad iudices habuit, quid intendit, nisi mortem malum omnino non esse? Nam et Silenum legimus regem Mydam, a quo captus fuerat, in liberationis premium «docuisse» – ut verbis Ciceronis utar – «non nasci homini longe optimum esse, proximum autem quam primum mori.» Sed dimittamus gentilium philosophorum sententias, quibus familiare fuit speciosius loqui quam verius, et ad fidei nostre documenta redeamus; veram quidem germanamque veritatem penes alios frustra quesiveris. Quid sanctus Iob inquit morte filiorum tam acerba tamque horribili nunciata? Certe post primi motus consternationem, quoniam id in hominis potestate non sit, postquam rationi locum dedit dolor, sapientissime protulit: «Dominus dedit, Dominus abstulit, sit nomen Domini benedictum.»

Benedictus sit Dominus, mi Bernarde, qui talem tibi prebuit genitricem quique talem, quousque voluit, preservavit, quod semper tibi gloriosum fore videatur posse de suis virtutibus predicare, quibus cara tibi fuit, clara mundo grataque Numini, quod presidet universo. Quod mortalis enim esset, tu sciebas; an ante vel post te moritura fuerit, ignorabas. Nunc autem, postquam tibi Dei voluntas innotuit, quando fuerit moritura, magisne flendum est tibi, quam cum sciebas esse mortalem? An adeo temerarius es et Deo ingratus, qui non inter munera singularissima reputes, quod ipsam tibi tam diuturne prestiterit? An commodatum precario concessum ultra commodantis voluntatem est licitum renuere? An divine voluntati, cui totus subiacere debes, voluntatem tuam opponere debes et desideria tua vel supposita retinere? Facimus etiam in rebus gravissimis nostram de amici vel noti cuiuspiam voluntate quotidie voluntatem; non pudet divine te contraponere voluntati? Quod si rationi non cedis, si meis monitis non acquiescis, tempus voco in ultionem. Tempus equidem, crede michi, te vincet et pervicaciam tuam. Cum illo congrediaris exopto. Reddet illum te de flebili letum, de contumace flexibilem, de duro mollem et acerbitatem suscepti luctus citius, quam cogites, maturabit. Illi tunc gratias agam, non tibi: commendabo tempus, non te; quod tibi non sapientiam, sed hunc sapientie punctum, quod non licet nobis, infundet: «lacrima» scilicet iuxta rethoris Apollonii sententiam «nichil citius arescere» nec luctum aliquem esse posse perpetuum. Hec satis.

Monstrum autem illud biceps, horrendum et admirabile, sive duas sive potius unam habuerit animam, aliquid letum tristeve portendere, sicut naturale non potest esse, sic stultum metuere supersticiosumque et anile sine dubio cogitare. Gentilium erant he cogitationes, a quibus facessendum est pietati christiane, quoniam ea nec proponat Deus in signum nec in causam ad alium producendum effectum. Super metu vero pestis non dixerim nobiscum Deum ludere nec irasci, sed immotum, imperturbatum atque tranquillum peccata nostra punire. In qua quidem re auream Augustini sententiam, qua multotiens usus sum, repetam. Contra Academicos quidem ad Romanianum scribens ait in hunc sensum: «Nam si divina providentia portenditur usque ad nos – quod minime dubitandum est –, michi crede, sic nobiscum agi oportet, ut agitur.» Vale.

Florentie, septimo kalend. octobris.

9.

Insigni viro Iohanni Quatrario Sulmonensi.

[1399]

VIR insignis, frater optime et amice singularissime. Non discedis ab ingenio; sed ut tibi naturaliter insitum est morisque vetusti tui, semper vis, quem alloqueris, superare: sed hoc

maxime nunc intendis, imo – quo verius loquar – facis. Nam, cum inter nos fuerit vetus et constans amicicia virtuosis conflata principiis, quam, si fieri posset, oblitterasse videatur mutuum diuturnumque silentium, taliter te excusas, quod me accuses, taliter hoc crimine te expurgas, quod totum hunc errorem in me deflectas. Dicis enim multotiens te scripsisse, me nunquam; te nichil iocundius loqui quam de Colucio, me vero putas – ut arbitror – de te nichil penitus enarrare. Tu michi multa per tuos referri verbotenus procurasti; a me vero – quo verbis utar tuis – nullum nec scripto nec verbo responsum – ut obiicis – accepisti. Verum, mi Iohannes, cum me tam efficaciter accuses, non consideras, quod tu ipse scripsisti: nepotem illum tuum, quem sors obtulit, retulisse quam ardenter, audito Quatrariorum cognomine de te sciscitatus fuerim et, quam expresse concipere potuisti, me tuum statum et, ubinam degeres, ignorasse. Nonne, si non scripsi, michi satis ad excusationem est me, quonam tibi scriberem, ignorasse? Nonne michi nescienti, quid ageres, quos principes sequereris an presules, veteres dominos an novos, et ubinam fores, abunde sufficit ad excusationis presidium, si non scripsi? Nolo culpe causam transferre – quod possem – in continuas occupationes meas et – quod raro concurrat – habere simul tabellarium, qui litteras deferat, facultatemque scribendi. Tu vero, mi Iohannes, scivisti continue, quod Florentiam incolam et in officio verser, quod iam annis vigintiquatuor gessi, ut in dies de me scires consumate, quid esset, cum ego vero fuerim semper, ubinam esses, incertus. Nunc scio, quod Rome sis; quid geras et circa quid occuperis et an ibi diutius sis mansurus, ignoro. Nec certus sum, an istic te debeat hec littera reperire. Nescio pariter, si qua fulgeas dignitate, personatu vel officio, quo te debeam honoris gratia designare. Nunc temet in arbitrum eligo; tibi plene committo, quod iudices, cum tibi et michi debeat imputari silentium, quis nostrum maiore culpa gravetur vel cuius magis sit taciturnitas condemnanda. Sed iam controversiam finiamus. Fac, ut scribas, obsecro; fac michi, quod optasse me tuus nepos retulit, quibusnam sideribus utaris, notum; et quo fortune flatu iactatus, in quem denique portum tuam naviculam impegisti. Preterita quidem, si leta fuerunt, cum felices sumus, non ingrate recolimus; tristia vero transacta memorare, cum gaudemus, dulcissimum est; quanvis Statiana – sicut legimus – Hypsipyle nondum exacti criminis dicat:

Dulce loqui miseris veteresque reducere questus.

Utrumque sic scribe, precor, facque, quod semper sciam, ubi degis, et, si locum mutaveris, indicato, ut norim, quo littere mittende sint. Non enim me credas unquam noticiam, dilectionem et amiciciam tuam, quibus virtutibus nichil est in nostra conversatione dulcius, sapientius atque divinius, et, in qua tecum incurri, quam elegi quamve firmavi, licet semper tacuerim, in oblivionis lapsum demisisse, in penitentie revocationem vel in contemptus levitatem dedisse. Plane siquidem tui recordor teque, si moleste non tuleris, amo. Noveris quoque, quam fideliter littere traduntur. Scias illas me de Bononia litteras recepisse, non de manibus eius, quem commendas, sed alterius, qui te non novit et quem ego non vidi. Libellum meum De fato et fortuna, si videre cupis, pete nomine meo commoditatem eius a viro multe scientie multeque virtutis domino Thomasio de la Spina, qui fecit ipsum exemplari, et ego correxi. Scio quidem humanitatem suam nec puto, quod deneget. Vale et benignius de amico sentias.

Florentie, quarto kalend. octobris.

10.

Nicolao de Tuderano.

[1399]

EST michi cura, vir insignis, frater optime, amice karissime, quod possim habere correctum opus divinissimum Dantis nostri, quo, crede michi, nullum hactenus poema vel altius stilo vel elegantius inventione vel maioris ponderis, cum ad res aut ad verba veneris vel tractatum. Ubi quidem stili triplicis rationem et differentiam perfectius habemus atque liquidius? Ubi reperies tot et tanta connexa dictionis serie venustius atque subtilius? Ubi res graviores verbis convenientioribus invenire poteris explicatas? Denique, crede michi, dulcissime Nicolae, nichil altius, nichil ornatius, nichil expolitius nichilque scientia profundius illis tribus canticis possumus demonstrare. Que quidem apud alios singula sunt et singularia, sunt ab eo simul absolutissime comprehensa. Illic enim mirum in modum precepta moralia lucent, nitent philosophica theologicaque resplendent. Illic rethorica sententiarum atque verborum scemata patent tali cultu, quod alibi difficile fuerit talem et tantum ornatum etiam in summis auctoribus invenire. Illic omnium etatum et gentium leges, mores et lingue miraque rerum gestarum compendia, quasi stelle quedam in firmamento relucent tanta talique maiestate, quod adhuc nullus eum in illo stilo vel excedere potuit vel equare. Sed quorsum hec? Ut minus admirere, si tam ardenter me concupiscere videas aliquem textum reperire correctum. Dici quidem non potest, quam molesta michi sit ista corruptio, que libros omnes invasit. Vix enim invenitur iam ex Petrarce Boccaciique libellis codex fideliter scriptus quique non multum ab exemplaribus degeneraverit: sunt quidem non exempla, sed exemplorum similitudines. Vera quidem exempla vestigia sunt exemplarium atque sigilla: que vero pro exemplis habemus, adeo dissident ab exemplaribus, quod plus ab eis deficiant, quam statue deficere soleant ab hominibus, quorum simulacra sunt. Hec quidem, licet habeant ora, nichil dicunt; illa vero – quod deterius est – contraria suis exemplaribus sepe dicunt; que cum communis calamitas sit, in hoc libro latius obrepsit et copiosius, quoniam vulgares et imperiti perite non possunt, que periti fecerint, exemplare.

Nunc autem audivi, quod olim dominus Michinus de Mezano cardinalis sive canonicus ecclesie Ravennatis, notus quondam familiaris et socius Dantis nostri, fuit huius libri doctissimus et studiosus et, quod super ipso scripserit curiose; cuius libros audio in manus illorum magnificorum dominorum meorum – quod verissimum arbitror – pervenisse. Quo te per superos et inferos et per si quid in amicicia dulce potest esse venerandumque reperiri, rogatum velim, quatenus michi perficias, ut illius viri Dantem et, quicquid in ipso scripserit, videre valeam et habere. Spero quidem in oculis illorum tantum invenisse gratie, quod michi super hoc placere nullatenus gravabuntur. Vale, mei et huius rei, si me diligis, memor.

Florentie, sexto nonas octobris.

11.

Iohanni Conversano de Ravenna.

[1400]

BREVEM et tumultuariam epistolam tuam habui, vir insignis, frater optime et amice karissime, quam a te sano scriptam letus accepi. Iuxta Flacci quidem versiculum:

Nil ego contulerim iocundo letus amico,

teque tam acri tempore, tali etate talique valetudine hiemeque media gratulor Alpes incolumem transisse viamque tum imbribus obnoxiam, tum nivibus interruptam; que quidem iuvenibus et robustis, nedum senioribus, qui pergant in senectutem, gravissima solet esse; cognoscere te superasse sospitem sum gavisus. Tu scito litteram tuam me sanum, ut dimiseras, invenisse. Satisfactum esset abunde scriptionibus tuis; sed unde tibi venit, ut me fratrem et amicum tuum novo salutationis genere dominum appellaris? Conservi sumus omnes in Christo, sique mecum in amicicie fedus veneris, non sum tibi dominus, sed amicus, de quo dixit Cicero, quod sit «alter idem». Quod si – prout Aristoteles vult – «amicus est alter ipse.», cave, quod appellans amicum dominum temet etiam dominum vocas. Amicicia quidem equalitatis nomen est et, in qua neminis sit, si quis recte respiciat, dominari. Quis enim nescit hoc, quod dominari dicitur, sic ad alium esse, quod rationem reciprocam non admittat? Forte nec etiam rationabiliter ad se ipsum amicicia reciproce dici potest, nisi ratione, qua sic unum sunt amici mystice, quod realiter sunt duo. Quamobrem facessas ab his ineptiis, precor, et has blandicias ab amicicie laribus fac sequestres. Non decet amico popularem esse; gravem, honestum et morigerum amicis congruit exhiberi.

Vale nec expectes, ut te dominum vocem. Dignus enim es decipi, si, quod dabas, recipere cogitasti. Rogo te, quod communi domino me humiliter recommendes.

Florentie, tertio nonas februarias.

12.

Collucius ad Petrum Turcum cancellarium Malateste, quem

arguit, quod ipsum nimis laudasset.

[1400]

SI littere tue, dilectissime fili, me permulcent, me alliciunt, michi placent meque decipiunt, non mireris; melliflua quidem eloquentie dignitate redundant, sententiarum gravitate movent, stili maiestate renitent lepidaque commendationum mearum relatione dissimulanter obrepunt, imo panegyrica oblectatione luxuriant. Et quid efficacius ad decipiendum quam laudum composita et ornata dulcedo? Quid gratius aut placidius quam omni ex parte respondens stilo perpolita locutio? Quid humanas mentes magis trahit, permovet atque flectit quam oratio gravibus innixa sententiis? Quid magis delectat quam dulcis et artificiosa narratio? Hec enim res maxime nostris mentibus dominatur, quove sibi placet, impellit et revocat voluntatem. Verum – ut naturam cognoscas meam – nichil michi suspectius est atque ridiculosius quam verba vel scriptio, que me laudent. Propertius michi quidem auctor est, ut assentationibus nemo credat, ut, quotiens videam aliquem in meis laudibus occupari, mecum dicam, quod

tutum nullis credere blandidis.

Facessas posthac ab his mecum, precor. Non sum cecropius Themistocles, qui cum interrogaretur, cuius vox sibi gratior esset auditu, respondisse fertur: «Eius, a quo mee laudes elegantius canerentur.» Gaudeo, fateor, quod de me commendabilis fama sit; vellem, quod esset ex meritis. Nunc, cum sentiam ipsam esse vanam et falsam, quid me michi conscium cogitare putas, cum sentio me laudari, nisi vel me derideri vel tandem, cum veritas innotuerit, deridendum? Planeque et ex sententia cum Maroneo Lycida mecum dico:

sunt et michi carmina, me quoque dicunt

Vatem pastores; sed non ego credulus illis.

Nec tibi super hoc nec aliis crediderim, care fili. Quid enim credam laudantibus me, qui sciam nichil meum esse laudandum, imo, si laudandum sit, prorsus esse non meum? Meum est, si defecerim ab eo, quod debitum sit fecisse; eorum autem, que bona sint, si qua per me facere dignatus est Deus, non auctor sum, sed omnium bonorum opificis instrumentum. Et quid? Gloriabiturne cythara se cantus dulcedinem et artificium peregisse? Gloriari potest cythara, quod optime facta sit et egregie quodque non impediat cytharistam; honor autem et commendatio cantilene pulsantis est et remuneratio cytharedi. Luceant, inquit Veritas, «opera vestra coram hominibus, ut laudetur pater vester, qui in celis est.» Illi laus et gloria debetur, non nobis. Si videamur facere aliquid commendandum, si quid aliud quam Dei gloriam intendimus, erramus et laudem penitus non meremur. Sic laudem nobis ex merito provenire gratulari debemus, quod tamen eam aliquando contingere non optemus. Facienda laudabilia sunt, quoniam bona, non quia sint nobis commendationem aut honorificentiam allatura. Sicut enim de Orpheo legitur, qui coniugem ante concessum aspexit et perdidit, sic bonum aliquod agens, si laudem intendit, dum agit, laudem perdit. Finiendum est opus et demum, si laus te prosequitur, amplectenda; quam si, dum agis, aspicias finem debitum non intendens, et actum corrumpis et laudem perdis: Cave tamen, ne laudem, si qua proveniet, tibi tribuas, sed illam in Deum converte, cui laus ex bonis omnibus sine dubitatione debetur. Monent tamen nos laudes, si vere sint, ut, sicut incepimus, prosequamur; sin autem false fuerint, instruunt, ut laudanda facias, reprehenduntque, si non laudanda commiseris. Forte quidem nullum reprehensionis genus mordacius est quam falsa laudatio. Quibus fit, ut laudibus, que veniunt ad laudatum, semper abstinendum sit, ne sibi vel errorem inicias vel ruborem. Hec hactenus.

Nunc autem scito me cum familia tota valere. Pestis, que iam hic incepit, intrepida mente securum facit, non quod illam me contingere posse non sciam, sed quoniam, si Dei voluntas non est, certus sum me intactum fore. Sin autem id forte decreverit, scio me frustra fugam et omne remedium paraturum. Scio, quod magister Franciscus et alii medici me deridebunt; tantum enim nature tribuunt, ut ipsam velint vitam et mortem, sanitatem et morbos dare. Ego vero nichil in eius esse potestate scio, nisi quod summum illud Numen vult, «cuius» – ut attestatur Aurelius – «voluntas rerum est necessitas.» Tu vero, si michi credes, tenebis Dei dispositionem, que nature sicut et aliis dominatur, cuncta regere nec illam, quocunque te verteris, posse mutare. Dic, obsecro, cum Psalmista: «Quo ibo a spiritu tuo, et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in celum, tu illic es: si descendero ad infernum, ades. Si sumpsero pennas meas diluculo et habitavero in extremis maris, etenim illuc manus tua deducet me et tenebit me dextera tua.» Si tibi sententia mea placuerit, nec ibis obviam morti nec venienti cedes.

Vale et scito, quod tractatum De nobilitate legum et medicine complevi et edidi. Curaboque, quod ille communis noster dominus eum habebit. Hercules noster, licet laboret in extremis, adhuc multa via ducendus est.

* * * *

13.

Petro Turco.

[1400]

ARGUIS me, dilectissime fili, quod, cum te de meis laudationibus, quibus nimis institeris, reprehendam, ego te nimis pari culpa commendationum sim adoreis prosecutus. Vafra quidem obiectio et ad dicendum efficacissima, quotiens liceat illum, quocum tibi certatio sit, suis rationibus adoriri et quasi proprio telo confodere. Nec advertis, quod, cum inter alia tibi scripserim: «Cave tamen, ne laudem, si qua provenit, tibi tribuas, sed illam in Deum converte, cui laus ex bonis omnibus sine dubitatione debetur»; monui te, quid de tua illa laudatione, quam facere videbar, sentire deberes. Non enim te laudavi, sed stilum illarum tuarum blandiciarum, qui quidem a Deo sit, tuus autem, sicut sonum cythare bonum et nonnisi cythare solemus communiter appellare. Nos enim eorum, que facimus, secunda causa sumus; imo non secunda causa, sed potius instrumenta. Cur autem michi stili tui laudes obicis, ad illa vero, que reprehendi, de blandiciis scilicet, nichil dicis? Illud, si potes, defendas velim. Nam, si stili bonitas tua non est, sed plenitudinis omnium bonorum Dei stilique tui bonitatem affeci laudibus, nescio, si te laudavi, nescio, si te laudatum dicere valeas, cum non tui, sed stili fecerim mentionem. O, si super hoc velim tecum omissa loquendi corrupta consuetudine iuxta veritatis existentiam disputare, forte pudeat dixisse, quod erraverim te laudando, qui non te, sed, que per te facta sunt quorumque laus ad alium pertinet, commendarim, teque iure possem reprehendere non vanitatis solum, sed insolentie, quod tibi quidem ascripseris, quod non debes. Iuvat tamen ingenium tuum iuvatque, quod operanti Deo te tam elegans exhibeas instrumentum. Nunc autem oportet me finem facere; instat enim occupationum mearum inevitabilis ille tumultus. Ad aliud enim vocor; tu vale meque valere scias una cum nostris.

Dedisti spem, quod te visurus essem, quod, quam optem, nesciam explicare. Solve, si potes, fidem memor, quod nimia dilatio negate satisfactionis instar est.

Commotionis Alborum nullam habeo causam; fabulis enim illis, quas audivi, credere stultum est. Deus autem vel ad excitandos peccatores vel admonendos vel ad confundendum obstinationem eorum, licet quomodo vel quo consilio, quoniam infinitos habet, id fecerit, sit incertum, auctor vere fuit tante novitatis et devotionis, quam spero bonam et salutiferam tandem fore bonis, licet tante rei nondum videri possit effectus.

Florentie, octavo kalend. aprilis.

14.

Nicholao de Tuderano.

[1400?]

LITTERE tue, vir insignis, frater optime, simul michi gaudium et tristiciam attulerunt: tristicia siquidem michi fuit cum indignatione non parva videnti te summersum lacrimis confectumque merore, quod Dominus dignatus fuerit te visitare teque, sicut pater filium, castigare; gaudium vero, quod speres et queras michi Dantis illum librum, quem summe desidero reperire; quod si perfeceris – et id sit, quod cogito – non inter mediocria felicitatis munera reputabo, cum nesciam, quid michi posset iocundius evenire. Quo te rogatum velim, per quicquid possit efficacius adiurari, quatenus dies noctesque coneris id efficere, quo me compotem voti reddas. Huic desiderio meo, quoniam michi cum amico sermo sit, nichil adiciam. Nam, si me diligis, nichil, quoad hoc perfeceris, omittendum duces.

Nunc ad tristiciam, quam ex littera tua percepi, veniam. In qua quidem re doleam, an magis indigner, nescio. Nimis enim illa, que scribis, forent, si filius ille tuus adhuc infirmaretur. Quo tempore sine superni numinis offensione licet dolere, conqueri, optare et secundum fragilitatem nostram semet affligere, – quodque recte fidei munus et officium est – se coram Deo tam corde quam corpore, hoc est: introrsum et exterius, humilem exhibere. Vide, quid sanctissimus regum David mortuo filio, quem susceperat ex Bethsabea, servis suis respondit. Cum enim dicerent ei: «Quid est sermo, quem fecisti propter infantem? Cum adhuc viveret, ieiunasti et flebas. Mortuo autem puero surrexisti et comedisti panem. Qui ait: Propter infantem, cum adhuc viveret, ieiunavi et flevi. Dicebam enim: Quis scit, si forte donet eum michi Dominus et vivat infans? Nunc autem, quia mortuus est, quare ieiunem? Nunquid potero revocare eum amplius? Ego vadam magis ad eum, ille vero non revertetur ad me.» «Ieiunavit ergo David ieiunio et ingressus seorsum iacuit super terram. Venerunt autem seniores domus eius cogentes eum, ut surgeret de terra, qui noluit, neque comedit cum eis cibum. Accidit autem die septima, ut moreretur infans» &c. «Plane quidem septem diebus» – ut tradit Iosephus – «ieiunavit et stetit indutus cilicio super pavimento.» Velim et patiar, quod, donec divina deliberatio nobis occulta sit, sperare liceat quodque sensus et caro suggesserint exoptare. Tunc flendum, tunc ieiunandurn, tunc divina bonitas propicianda modis omnibus est dicendumque cum David: «Quis scit, si forte donet eum nobis Dominus?» Postquam autem effectus divinam docuit voluntatem, quid facere debes, carissime Nicolae, nisi regem sanctissimum imitari, ponere finem lacrimis teque divine voluntatis nutui conformare? Desiderandus vel – ut rectius loquar – optandus potius fuit ille, quem mortali mortalem immortalis concessit Deus, quandiu sperari potuit id esse de beneplacito largitoris reminiscendumque, quod, quicquid natura sua mortale sit, repugnante ratione non potest immortaliter possideri. Quod si flendum pro mortuis est, nunquid hoc idem non est morientibus exhibendum? Nunc autem omni die morimur una die. Quicquid enim temporis nobis effluxit, occupatum mors tenet, nec nobis quidem redire potest nec nos ad id reverti. Fallimur nimisque fallimur, Nicolae; non vivimus, sed morimur in hac compositione mortali; nec habitu solum, sed actu mortales sumus: alias enim non recte diffiniretur homo mortale – sicut dicitur – animal, cum verius mortale sit, quod moritur, quam quod moriturum est. Completa quidem esset hominis diffinitio, quod homo sit animal rationale, vitale, mortale, hoc est: rationalis creatura animata, vivens et moritura. Non solum quidem verius, sed plenius mortale dici debet, quod moritur, quam, quod mori potest vel necessarium est, quod moriatur. Animas quidem immortales dicimus, non quia mori, si Deo placuerit, non possint, sed quoniam non moriuntur. Hoc idem de celis et omnibus aliis, que putamus incorruptibilia, preter Deum dici potest. Quare, si dicitur immortale, quod non moritur, licet de sue nature condicione mori possit, quare non debemus intelligere mortale, quod moritur, licet in eo moriendi quidem ultimus actus non continue compleatur? Mortales ergo, idest: morientes, sumus; et hec vita, qua vivimus, quoniam coexistit et commensuratur tempori, solum instans habet actu. Preteritum autem mors est. Iam enim illo non solum non vivimus, sed aliquando vivere non valemus. Futurum vero sic transibit in presens, hoc est: vitam, quod morte mox, ut successerit, occupetur. Doleamus igitur, lacrimemus et affligamur, quoniam iam mortui sumus, morimur et moriemur. Quoniam, si mors et ipsum mori miserum est, «in miseriam» – ut vult Cicero – «nascimur sempiternam.» Nec solum filium premisisse tuum doleas, sed doleas et te ipsum, qui singulis horarum momentis in eternam illam miseriam semper pergas. Et, quoniam stultum est moleste ferre id aliquando finiri, quod fieri doleas, vel, si tibi constiteris, dolere debeas, fac, obsecro, Nicolae, quod hanc stultam occupationem dimittas, cum id doleas, quod non solum ferendum sit, sed volendum, postquam vides illum velle, «cuius voluntas» non solum – ut inquit Aurelius – «rerum est necessitas», sed – quod nemo negaverit – omnium rerum causa, ratio, regula atque perfectio. Quicquid enim ab illa deficit, malum est, deformitas est et nichil est. Et – ut hoc declaremus expressius – quid stultius, quid superbius, quid detestabilius et criminosius est, quam creaturam resistere creatori, quam id velle, quod ille nolit, quoniam compleri non possit, quoniam subici debeat ipsa voluntas subiectaque teneri divine semper et penitus voluntati, quoniam nichil reprehensibilius et execrabilius esse possit, quam voluntatem sequi suam, cum voluntatem liceat videre divinam; cum nichil culpabilius possit esse, quam ordinationi Dominice contraire? O, si videres aliquem civem tuum contra communis domini voluntatem et reverentiam aliquid velle moliri, quanta movereris admiratione, quam indignanter id ferres, quanto dignum iudicares supplicio vel quanto stulticiam illam prosequerere cachinno! Et tu, carissime Nicolae, te non sentis conari contra non humani vel corruptibilis, sed divini et immortalis Domini voluntatem, cuius cum ordinationem videas, contumaciter resistens doles, et illam cupis, si facultas sineret, commutare? Et dic michi, dulcissime Nicolae, quis es, qui celestis principis institutum infringere velis vel audeas retractare? Nunquid oblitus es Deum esse summe sapientem, summe iustum et bonum, imo summam et infinitam sapientiam, iusticiam et bonitatem? Nunc autem, cum nec tu nec aliqua creatura cogitare quicquam possit, quod ad illam sapientiam, iusticiam et bonitatem accedat, quid vis, obsecro, tuis istis lacrimis et merore? Crede michi: si non videres ex parte, sed totum posses non per speculum et in enigmate, sed facie ad faciem, sicut est, realiter intueri, tanta te rerum omnium caperet pulcritudo, quod nichil omnino velles eorum, que facit Dominus, immutari; sed videres potius stulticiam tuam, et filium tuum gauderes transisse de corruptibilibus ad eterna, de via in patriam, de mundo ad Deum et, quecunque sit ei parata sedes, gratulareris glorie vel iusticie, summa cum equanimitate tua sententia consentires, nec posses aliud velle, quam cerneres, summeque tibi foret placitum, quod videres. Cogita, Nicolae, quod Deus longe magis te diligit quam tu ipse: te melior et sapientior est, si recte tamen infiniti fieri potest comparatio cum finito, et, quod sapientius et melius tibi providerit, quam scias aut valeas meditari. Cogita, quod sicut supra divinam sapientiam nichil est, sic ei nichil potest quomodolibet contraire. Dei quidem sapientia attingit a fine ad finem fortiter et disponit cuncta suaviter; et ipsi etiam ipse Deus, quoniam sunt personalitate pares et idem, essentia non resistit. Et quid lucraberis, si lacrimis semper effluas sique te diuturno merore confeceris nisi stare contra Dominum, nil proficere et id, quod cupis, nullatenus obtinere? Quod si te ratio non movet, moveant clarissimorum virorum exempla, quos filiorum mortes legimus patienter et equis animis pertulisse. Dic cum Anaxagora, cum recordatio filii subit tui: «Sciebam me genuisse mortalem.» Dic cum sanctissimo Iob: «Dominus dedit, Dominus abstulit, sit nomen Domini benedictum.» Non flendum, sed orandum est pro defunctis, sed parumper, si prorsus contineri nequeas, lacrimandum. Quod si nec ratione moveris nec exemplo, temporis imploro fidem. Illud enim te docebit inchoandum non fuisse tam pertinaciter, quod aliquando te relicturum certus esse deberes, quod solum temporis lapsus eripiet. Nullus enim tam acer dolor est, quem tempus non emolliat, nec tam constanter inceptus, quem velut e manibus non rapiat dies. Tempus igitur invoco: coram eo iudicium istud agam: silens equidem exequetur sententiam, antequam ferat, et causam latenter educet e manibus.

Duo tamen, que scribis queque cum stomaco legi, ferre non possum. Scribis, quod, cum duos haberes filios, altero dure necis casu sis orbatus, alium, quia clericali foro dedicatus sit, arbitraris te non habere et luctui tuo nimis indulgens loco perditi filii tres tibi dicis coturniculos remansisse, quos intuens tante potentie non existas, quod lacrimas valeas continere. Tune filium, quem dedicasti Domino, te iudicas non habere? O, quanto melius ac rectius dicas et sentias te nichil habere, nisi quod apud Dominum recondisti! Habes vereque et immutabiliter habes apud Deum filium, quem premisisti, tuum. Cetera, que tecum et penes te sunt, tibi quidem non adsunt, sed effluunt; et iste, qui Deo sacer est, tibi forsan cogitationibus tuis fluit; ad Deum vero, cuius iam est, non excidit, sed pergit. Sed quanta, dic michi, teneris ingratitudine? Duos habebas filios, tres nepotes, quos mortales mortali commodavit Deus, imo precario potius tibi dedit. Pepigitne tecum aliquid ille, cum daret? Cum gratulatione recepisti: cur mestus reddis? Letus accepisti, letus redde. Si vultum mutas aut animum, ingratus es. Minus enim reddis, quam acceperis. Grate concessit Deus, tu ingrate restituis. Ille volens et libens tradidit; tu coactus et querulus resignas. Ille te donumque suum, donec voluit, conservavit, nunquam oculos a te dimovens, semper diligens, semper amans. Tu te velim discutias: an – ut omittam cetera – te talem his tuis fletibus et lacrimis exhibeas, quod amari dignus sis, quod tot tantorumque bonorum auctorem non offenderis et hac tanti temporis iniuria non offendas. Dignus es, crede michi, tam ingrate mentis crimine, cui dona, que reliquit, ad unum usque, si recte prospicis, auferentur. Sed maior est misericordia sua quam culpa et ingratitudo tua. Cave, ne provoces iusticiam, cum misericordiam non agnoscas seroque te peniteat erroris tui et ingratitudinis tue. Consolare, precor, in his, que tibi maxima remanserunt. Et quot sunt, qui se vel uno solum filio vel unico ex nepotulis tuis, quos tibi non esse consolationis, sed flendi causam stulte dicis, felicissimos reputarent? Collige te, precor, et ista, que scribo de pluribus, que dici possent, tecum considera. Non enim dubito, quin ad te reversus consoleris et dimissam insaniam temet deridens clarissime recognoscas. Cumque tibi non desit consolandi ratio, summi numinis maiestati supplico, quatenus te verissimus consolator non deserat, sed confirmet, aperiat oculos tuos et cor tuum, ut hec et alia, que salubria tibi sint, accipias, digeras et cognoscas. Vale, frater optime. Valebis autem, si te conformem divine reddideris voluntati.

Tandem autem iterum atque iterum de Dante rogo. Si scires enim et videre posses affectum meum, me totum aspiceres uri nec tardus esses ardenti liquorem sperate gratie propinare,

Quam michi cum dederis, cumulata morte remittam.

Iterum vale meque communibus illis dominis recommenda.

Florentie, nono kal. maii.

15.

Petro Turco.

[1400]

FILI karissime. Libellum, quem postulas, communi domino mitto, magistroque Francisco – sicut potui – morem gessi. De nobilitate quid sentiam, primo libelli, quem transmitto, capitulo poteris intueri; non quod nullam arbitrer ex dignitate maiorum et successione sanguinis nobilitatem. Est in ea non vulgi solum opinione, sed ipsa natura latens quedam – ut ita dixerim – energia, quedam indoles et ingenita morum aptitudo, que taliter per se patet, quod non possit illud quodammodo genium occultari. Sed de hoc alias. Res enim est non parve considerationis.

Quod autem sciscitaris, quis fuerit prestantior Achilles an Hector, licet Homerus teste Philosopho paterno testimonio celebret Hectorem, «quoniam erat valde bonus, neque videbatur viri mortalis puer existere, sed Dei», non inepte potest Achilles, quoniam vicerit Hectorem, anteferri. Homerica quidem illa laus Hectoris non est ex persona poete, sed patris, cuius testimonium sit pro filio modici sine dubitatione momenti. Sed vide, precor, phrygium Daretam super Hectoris mortem. Videbis enim Achillem maioris troiani scriptoris attestatione fortitudinis et virtutis fuisse quam Hectorem. Achillem nepotem Iovis et Thetidis filium vult Homerus; volunt et omnes sine contradictione poete, quos a maioribus et virtute non solum deorum progeniem volunt, sed etiam deos fieri. Sint hec satis ad istud.

Nunc autem putasne, quod vel communis domini iussa, que summa veneratione colo, vel magistri Francisci beneplacita, cuius semper scientiam et virtutes dilexi, vel tua vota, quem in filium proclivi mente ferventique dilectione suscepi, me possint obtundere? Nimis erras, imo diffidis de me, carissime Petre. Quam ob rem hanc ineptiam tuam cum terentiano Carino teque ipsum detestor:

Abi hinc in malam crucem cum suspitione ista.

Scribe, pete atque interroga, quicquid libet. Non poteris, ni forte peccaveris, displicere.

Florentie, nonis maii.

16.

Malateste domini Pandulfi.

[1400]

LIBELLUM, quem composui, princeps optime et gloriosissime domine, De nobilitate legum et medicine, quo iocari possis cum doctore tuo fratreque meo magistro Francisco de Senis et cum aliis sue professionis viris, per latorem presentium excellentie tue mitto. In quo si quandoque visus fuerim contra morem et naturam meam plus equo mordacior, indignationi, quam ineptia medicorum movet, qui se volunt legibus anteferre, deprecor, imputato. Difficile quidem est – ut Aquinas ait – satiram non scribere, quippe

Si natura negat, facit indignatio versum.

Tu tamen et omnes oro, quod boni consulentes indignanti zelo iusticie reddamini faciles indulgere. Nec te doctoris tui tam reverentia teneat, quod consensum et locum non exhibeas veritati. Hec hactenus.

Nunc ad illa, que scribis. Scito me Eustrachium habere completum fecissemque libenter particulam, quam postulas, exemplari, sed magister Franciscus scribit, quod, cum illum librum ab Urbe fraterna procuratione quam ocius expectet, Eustrachio non egebat. Questiones optimi Buridani, ultra duas questiones noni libri, licet Parisius super hoc scripserim, nunquam potui reperire; dicuntque peritiores eum ulterius non processisse. Vale et iube memor, quod sim tuus.

Vidi copiam littere, quam populo tuo Pensauri scribis, vellemque, quod monitis tuis parentes cuncti civitatem relinquerent. Forte sunt pauci adeo lucis prodigi, quod epidemiam non curantes libenter menia, que tu fugis et fugienda persuades, occupabunt; et morientes – ut putas – illa sibi, sed a te vigilantissime custodirent.

Iterum vale; teque deprecor et exoro et, per quicquid sanctius est, obtestor, quatenus Petrum Turcum meum recommendatum habeas sibique libri, quem mitto, copiam non invideas, sed largissime facias exhiberi.

Florentie, nonis maii.

17.

Magistro Ugolino de Montecatino.

[1400]

NE dubita, doctor egregie, frater et amice karissime, longe levius est anime mee, quod Pierus bonus decesserit, quam si malus; licet damnum incomparabiliter maius sit, quod talis mortuus est, quam si sordens vitiis et inutilis obiisset. Nec credas me sic rationis oblitum, quod in morte mortalis lugendum duxerim. Illum siccis oculis infirmum vidi; sibi paternam benedictionem humiliter postulanti sine lacrimis benedixi; eum orans et Deo commendans immotis affectibus aspexi dulcem animam expirantem eumque funerandum sine fletu et sine gemitu sociavi. Nec alius fui cum aliis quam mecum, cum solus essem. Pridem enim futura cernens insultantibus carnis motibus restiteram ratione docueramque cuncta, que facit Deus, esse valde bona nimieque presumptionis, imo stulticie nobis esse, quod summa sapientia decreverit, velle mutare. Quare me non horteris, obsecro, scitoque me dispositioni divine voluntatis, quicquid statuat, adherere. Tu vale mei memor, dulcissime frater.

Florentie, sexto kalend. iulii.

18.

Magistro Dominico de Aretio.

[1400]

GEMINAS litteras tuas accepi, vir insignis, frater optime et amice karissime; quarum primis cum effusissime defleas Pierum nostrum, parcissime consolaris; alteris vero moderationem meam commendans mones, quod talis sim corde, qualem ore me prebui, quasi dubitans, quod, cum mecum sim, cogitem desertam senectutem meam, cuius ille iam se non baculum, sed columen exhibebat, et lacrimis effluam et conficiam me merore. Tandem vero, quod ad te mittam aliquos ex meis, ut pestem effugiant, exhortaris, imo rogas, urges et expetis, quasi morituri sint Florentie, sed Aretii sine periculo incolumes permansuri. Scis in hoc sententiam meam, quam, cum putem verissimam, adhuc teneo: nichil enim video, cur retractem. Ipsi tamen preter Philippum Stignani sunt et valetudine prospera per Dei gratiam potiuntur, quando et ubi Deus decrevit, infallibiliter morituri. Nec valent, quoniam absunt, sed quoniam sic vult divina bonitas, «cuius voluntas» – ut testatur Aurelius – «rerum est necessitas.» Ago tamen gratias liberalitati tue, qua quidem et omnibus rebus tuis utar fiducialiter sicut meis.

Sed redeamus ad Pierum. Quid habeo, cur ipsum fleam, postquam Deo placuit eum de inferis ad supera, de morientibus ad eterna et de caducis ad permanentia revocare? Felix est hac commutatione filius meus; felix et ego, qui tanta mei parte, quanta fuit ille, iam portum teneo: iam habeo, qui pro me roget quique properaturum illuc, cum Deus vocaverit, me moratur. Poterat hactenus mors michi dura videri mea, quoniam ipsum eram inter mundi fluctus moriens relicturus. Nunc autem, quoniam ad illum iturus sum, cum Deo placuerit, libens illud munus migrationis assumam minus dimittens in seculo plusque revisurus in celo. Quare, crede michi, Dominice, me vultu non mesto, sed gravi, qualemque decet etatem et reputationem meam, non obtegere mesticiam, sed ingens gaudium occultare; tuque mecum consolare, precor, et ex nostris mentibus elabatur corporalis et corruptibilis Pierus subeatque spiritualis, incorruptibilis et eternus. Ego memor, quod homo natus ad laborem sim, ea, que sublevabat, iam quasi michi illa reliquerit, subeo libentius et subibo. Vale.

Nuper quedam de Scipione Nasica michi suborta dubitatio est, cuius volens te participem reddere copiam cum presentibus mitto, quam lege, precor, et ser Iohanni de Maffeguidis meo volo communices. Iterum vale.

Florentie, quinto kalend. iulii.

19.

Ser Rigo Dominici de Perusio.

[1400]

FUNESTUM funesta lugubrisque tua me invenit epistola. Et ego quidem ultimo mensis maii filium meum dilectum, nomine Pierum, qui virtutibus et moribus suis sine dubio pluris erat quam novem alii, qui nunc usque michi vivunt, amisi, imo – quo rectius loquar – premisi; eodem enim, quo ille re quidem iuvenis, etate vero iam extremi temporis adolescens me contra nature debitum ordinem antecessit, propero. Nec me duxi nec duco filii mei migratione, licet damnum inextimabile receperim, infelicem. Erat enim ille non comes, sed sublevator laborum meorum; mequidem occupationibus publicis parte maxima liberabat; tam gratus civibus – quod quidem universalis omnium dolor clarissimum fecit –, quod nullus hominum memoria recordetur aliquem tam acceptum in officio, cui presum, aliquo tempore fuisse versatum. Nec immerito. Siquidem erat aspectu placidus, affabilitate suavis, intellectu promptus; et omnia, que solent virum virtutis consumate perficere, iam non secundum indolem solum, sed secundum rem in ipso mirabiliter elucebant. Me dicebant cuncti tali filio uno ore felicem omniumque iudicio et destinatione videbar michi non successorem, sed heredem in officio preparasse. Placuit Deo michi iam ferme septuagenario – sexagesimus enim et nonus annus etatis mee agitur – hanc spem eripere meque iam defunctum laboribus veteri iugo ponderique subicere negociorum et occupationum. Placuit hoc Deo; nunquid me tamen dixerim infelicem? Nunquid et te, qui similiter filium optimum, eruditissimum et in culmen eloquentie summeque fame sine dubio progressurum Deo vocante premiseris, infortunatum dices? Absit a nobis, Rige carissime, tantus error. Eramus Dei dono in filiorum nostrorum virtutibus gloriosi; eramus mundana felicitate felices. Remansit gloria; remansit virtutum meritorumque memoria, qua privari non possumus. Decessit illud fragile corruptibileque corpusculum et in terram, de qua sumptum erat, naturali revolutione concessit. Illa virtutum opinio, que nos de patribus felices effecerat, salva est. Felices ergo remansimus; patris denominationem, quoad illos amisimus, que nos non felices dicebat esse, sed patres. Gaudeamus, Rige carissime, quod maxima et optima nostri parte Deo coniuncti simus. Habemus illic, qui pro nobis orant quique nos expectant ad quosque libenter simus, cum idem Deus evocaverit, accessuri. Nec nos infelices esse putemus, qui felicitatem veram et immarcescibilem iam nostris istis precursoribus teneamus. Hec hactenus.

Liber, quem repetis, oneri michi – Deus testis est! – iam ad annum et ultra fuit; speravique, quod dominus Nofrius Angeli, cum hinc discederet, reportaret; sic enim eidem obtuleram. Misissem eum multotiens, nisi casus varios timuissem. Tanti quidem ille facit librum precii quatuor aut quinque florenorum, quod eum non possem florenorum millibus emendare. Curabo tamen id facere, cum comodum inveniam relatorem; tu, si modum habes, iube, cui tradam, et faciam. Vale felix et memor, quod, cum Deus omnia, sed super omnia res hominum administret, nichil ab infinita illa bonitate procedit nisi bonum, nisi salutiferum, nisi tale, quod non possemus melius cogitare.

Florentie, tertio idus iulii.

Frater Franciscus Vannis de Perusio ordinis predicatorum die duodecima novembris habuit dictum librum.

20.

Iacobo Angeli.

[1400]

QUANTA sit diligentia tua super his, que mea sunt, pluribus et quotidianis tuis epistolis, quibus de successibus infirmitatis Arrigi me particulariter admones, ostendisti filium te gerens in omnibus, mirabiliter ante oculos michi ponens omnia tam diffinite, quod si presens essem, non possem singula melius vel evidentius intueri. Ego vero fragilitatis humane conscius ad primum egrotationis annuncium de vita filii indubitabiliter actum duxi. Si quid melius erit, in lucro ponam. Tu fac apposite, sicut officio plusquam filii incepisti. Bonifacium credo mea hec istic offendet epistola. Per primum, qui fidus fuerit, pecunias mittam. Vale; cetera, que scribis, teneo.

Florentie, sextodecimo kalendas sextilis.

21.

Magistro Dominico de Aretio.

[1400]

SUNT omnia, quanvis levia, vir insignis, frater optime et amice karissime, temporibus istis suspecta, ut, quanvis febris quartane typus parum habeat cum pestilenti febre commertium, metuendum sit tamen, ne sub illius egritudinis commotione pestifera lues obrepat. Quare velim, ut quotidie valitudinis tue me facias certiorem. Nam – ut Flaccus inquit –

Nil ego contulerim iocundo letus amico.

Que scripsi tibi de Nasica, certissima teneas nec credam posse contrarium reperiri. Unde vero Nasica Scipio dictus sit, auctoritatem non habeo. Legi tamen in antiquissimo commento Donati, sive potius – clarum michi quidem non est – adeo Donati textus, quem habeo, commento permixtus est; in Arte maiore Donati: «Agnomen est, quod extrinsecus venit.» Venit autem ab aliqua ratione. Puta: Scipio, qui fortiter Africam vicit, dictus est Africanus et nares Scipio, qui maiores habuit, dictus est Nasica. Nichil aliud super hoc memini me legisse; cum tamen satis verisimile sit, si placet, id sumito. Nasicam autem neminem legi dictum ante P. Scipionem», qui matris Idee hospes fuit.

Ego vero valeo: valent et mei preter Andream, qui – sicut Deo placuit – Petrum comitatus est. Sit nomen Domini benedictum. Philippus hodie nona die graviter egrotavit cum sigillis et signis; convalescit tamen et, licet febris adsit et ulcus suspectum ingravescat, liberationem speramus. Vale et in morte Andree, precor, non commovearis, sed mecum teneas et secum et nobiscum Deum egisse non solum, sicut oportet, sed misericorditer atque bene.

Florentie, pridie nonas augusti.

22.

Venantio Franci de Camerino.

[1400]

OCCUPATISSIMUS pauca scribam. De Piero et Andrea nostris actum est. Sit nomen Domini benedictum. Scio nos perdidisse duos filios et inextimabile damnum esse et fore. Sed, postquam Deo placuit, michi placet; tibi precor, ut placeat. Nichil enim magis creaturam decet, quam se conformem reddere nutui creatoris, qui, cum summa bonitas sit, nichil potest facere nisi bonum et bene. Hec satis.

Pestis crudelis Pistorium debacchatur adeo, quod michi gratissimum sit, quod ibi receptus non fueris, laudoque, quod id, quod patria tibi offert, amplectaris. Nicolaus tuus ivit Pistorium, presentavit litteras et die sequenti peste correptus occubuit. Habuimus integre atque fideliter, que misisti. Manticam mox restitui feci. Nunc autem dominus equi, quem duxisti, quotidie me infestat, infestat et Leonardus; utrique, precor, sine mora fac satis. Saluta patrem et avum tuum totamque familiam millies vice mei. Ego, Dei gratia, cum reliquis valeo. Arrigus et Philippus, graviter infirmati, Dei dono liberati sunt. Pestis hec in hac urbe et per totam Tusciam crudelissime nimis sevit. Vale et me quamprimum equi atque pecunie quotidiana petitione libera.

Florentie, octavo idus sextilis.

23.

Egregio iuris utriusque doctori domino Francisco Zaparelle

patavino fratri meo carissimo et optimo.

[1400]

DUOS doctores memini, vir insignis, extra gregem inter iuris consultissimos numerande, qui stilo et eloquentia hoc quartodecimo seculo claruerunt: unus scilicet Albertinus Mussatus, cuius admiramur hystorias et habemus poemata; alter fuit Gerius aretinus, cuius versus et epistolas satirasque prosaicas non mediocriter commendamus. His ego te non ascribo socium, sed longe – quo, quod sentio, proferam – antepono. Nitent illi stilo nec scribentes se parum scisse demonstrant; tu longe dignitate locutionis maiestateque dicendi – ni fallor – ambobus illis spaciis maximis antecellis; tu sine comparatione sapientie fluviis super ipsos exundas ostendens te nichil humanarum divinarumque rerum, quod perfecta capit humanitas, ignorare. In quibus quidem dici non potest, doctor egregie, quanta sim alacritate perfusus videns, quot et qualia per te bona rerum omnium princeps ostendat. Eius enim est, quicquid facere videmur aut agere, ut verissimum sit Tragicum illud:

Quicquid facimus, mortale genus,

Quicquid patimur, venit ex alto.

Sibi laus et infinite sint gratie; tibi vero, non in te commendatio sit et laus, sed in bonorum omnium largitore. Tu fac, mi Francisce, Dei munus non negligas et talentum, quod tibi traditum vides, ne defodias. Adnitere teque quotidie, quantum potes, exerce, quo te successive reddas opifici gloriosius et aptius instrumentum; nec minus utroque iure puta vim, decus copiamque dicendi. Illa quidem legibus ornamento est exercitioque legum maximo – sicut experientia colligitur – adiumento. Hec est illa facultas, que cunctas alias scientias, sive speculative sive practice sint, et omnes vite nostre partes exornat, colit celebratque et ad cuius perfectionem omnium etiam maximarum rerum scientia, sive divine sive humane sint, necessaria est, de cuius laudibus post Ciceronem dicere temerarium est. Sed inquies: «Unde, precor, hec tibi?» Dicam ingenue. Recepi litteram tuam, quam michi super morte Pieri dilectissimi filii mei perpolitissimam destinasti. Nam – ut omittam ornatum, cui soli nimis multorum vacat inscitia (plerique siquidem nichil aliud rethoricam putant) – consideremus illa, que scribis, quam apposita sint ad terminum, quem intendis. Tu, licet dissimules, me vis de morte nimis cari filii consolari. Quid autem facis, incomparabilis rethor et orator egregie? Certe tecum reputans, quod doloris societas consolatorem efficit fide dignum, primo personam induis condolentis. Quis enim audiat consolantem, ad quem sciat id, quod doleat, non spectare? Doleat ex animo, non superficietenus oportet, qui dolentem velit efficaciter consolari, ne sibi dici possit Terentianum illud:

Facile omnes, cum valemus, recta consilia egrotis damus:

Tu si hic sis, aliter sentias.

Non possum hoc tibi dicere, mi Francisce. Tu michi singularis et verus amicus es; scio, licet taceas, omnia mea, sive leta sive tristia sint, tua propter amoris identitatem esse teque pariter ut me movere. Quod adeo verum est, quod tibi placuit id prefari – Deus bone, quali permixtum sententia! –, illa videlicet, que solet in mortibus eorum, qui nobis cari sint, vehementius consolari, ut, cum mortui – quo tuis utar verbis – lacrimis et planctu revocari non possint ad vitam, vanum sit resonare planctu vel lacrimis exundare. Cave tamen, ne maxime dolendum sit id, quod nequeat reparari. Spes enim, quanvis difficilis, recuperandi, quod lugeas, levat iustissima ratione dolorem, quem auget et aggravat desperatio. Quod autem assumis, quod, cum omnes hic extincti filii mei meror involvat, nemo unus relictus sit accomodatus ad me consolandum, videas, an verum sit, an potius hec universalis condolentia causa sit vel – ut rectius loquar – occasio, quod tu et omnes alii, qui doletis, idonei consolatores sitis. Proprie quidem consolator est, qui se solatur et alium; qui vero lenire nititur alterius egritudinem, cum tamen ipse non doleat, consolator vel – ut dicatur expressius – adsolator potest, non solator, si recte loqui voluerimus, appellari. Tot consolatores igitur habere possum, quot habeo condolentes, imo tot habeo, quot mecum dolent; quandoquidem – ut testaris (quod et verum est) – dolores mitigantur societate dolentium; cuius rei tanta vis est, ut sola compassio, licet compatiens nil loquatur nec orationis adhibeat lenimentum, levet et minuat passionem. Verum negans adhibenda michi, que soleant consolationibus adhiberi, novam et inauditam consolandi rationem commentus es. Ad laudes equidem meas confugiens dicis illo pervulgato sermone frustra me quenlibet admoniturum nichil accidisse novi, quod mortale mortem oppetierit; eam legem esse nature vitam, ut precario tribuat repetatque, cum vult; humanum id fuisse michique ferendum modice, quod nec inopinatum esse debuit. Et subdis: «Has namque voces et plerasque huiusce generis, tametsi sint in ore omnium, que etiam non parva propugnacula sunt doloris his, qui non summo digito – ut aiunt – hec pervestigant, sed in penetralia demittunt, tibi obicere quenquam itidem videtur ac preceptorem institui monitis ab auditore. Quo quid potest esse deformius? Quid enim horum est, quod non millies ad amicos consolandos et dixeris et scripseris? Munus tibi frequentissimum ob humanitatem tuam singularem, tum et eloquentiam, que in te uno spes atque opes collocavit.» Hec ferme verba tua sunt; post que celebre nimis extimationis tue fortitudini mee testimonium perhibens non vis me per hunc eventum, acerbissimum licet, commotum esse. In quibus quidem compatior errori tuo, qui tantum michi tribuas, quantum scis viris etiam sanctissimis non contigisse. Sumne ego, cordatissime mi Francisce, patientior Iob, qui filiorum nunciata morte scidit vestimenta sua et in terram pulveremque se sternens iacuit mestus in lacrimis et merore? Nunquid ego Iacob fortior, qui, quod viriliter contra Dominum steterit, dictus est Israel, qui diu flevit super Ioseph, quem filiorum testimonio vestisque pueri perfuse sanguine putabat a fera bestia devoratum? Nunquid ego perfectior sum Adam, qui filium suum Abel annis centum creditur deflevisse? Habitat enim in pectoribus nostris tenerum et imbecille quiddam, quod parere nunquam didicit rationi cuique dominari nemo potest, quandoquidem et Christus super Lazarum infremuisse legitur et flevisse. Quid igitur de me fortitudinem istam iactas? Quid eam vel virtutem aliam in me laudas? Unde tibi, vir prudentissime, nota virtus? An actus hominum, ad quos omnes Deus concurrit, imo precurrit; causa quidem prima, non concurrens est, in qua, imo post quam, imo per quam agitur, quicquid fit; cetere quidem cause instrumenta sua sunt; an actus, inquam, hominum, quos dicimus esse virtutis, qui per oculos nostros ab extra videntur, virtutis argumentum sunt? Nonne pariter iustus hypocritaque ieiunant et elemosinas distribuunt et illi sepius, qui recte non faciunt, ampliores? Tot latebre cecique cuniculi sunt in mentibus hominum, ut non solum difficile, sed impossibile sit per illa, que cernimus, iudicare, quid intus agatur. Quis enim novit, quid agit spiritus, nisi spiritus, qui intus est? Quod considerans Maro noster inquit:

Spem vultu simulat, premit alto corde dolorem.

Semel et ego dixi de quodam:

Moxque levatus equo, ceu spes assumpta, serenat

Vultus, magnanimo claudens sub pectore curas.

Indicia, presumptiones et coniecture sunt, quecunque facimus: indicia quidem, sed fallacia; presumptiones, sed incerte; coniecture, sed sepissime falso concepte. Quo fit, ut non difficile solum sit, sed turpe, criminosum atque peccatum temere – sicut inquit Aurelius – de occultis alienarum mentium iudicare. Actus quidem humani, licet virtutis actus appareant, virtuosi non sunt, nisi proveniant ex virtute; que quidem «bona qualitas mentis est»» – ut idem diffinit Aurelius –, «qua recte vivitur et qua nullus male utitur et quam solus Deus in homine operatur.» Vade nunc, iudica et affirma per ea, que fieri vides extrinsecus, de virtute, postquam illa non nostrum, sed opus tantummodo Dei est. Dic me fortem, dic me patientem, quandoquidem fortitudinem et patientiam non facit in homine nisi Deus; quando, quo commendabilis sit actus virtutis, qui videtur ab extra, necesse sit apud mentem respicere, cuius intentio rectitudo est vel deformitas operis et actionis. Forma quidem actus virtuosi colligitur ex habitu, qui qualitas mentis est, et intentione finis, qui si rectus sit cum intentione non obliqua, reddit actum externum non solum virtutis actum, sed etiam virtuosum. Qui gloriam suam intendit pro patria pugnans aut moriens, non pugil est patrie, sed sue captator glorie. Qui subvenit indigenti, quo beneficus appelletur vel ut eum, qui munus acceperit, obligatum habeat et clientem, non largus est, sed auceps glorie vel hominum inviscator; ut nimis temerarium sit, quoniam hominum corda non pateant, virtutem ex actibus, velut exploratum aliquid, affirmare. Quid igitur me laudas fortitudinis et patientie meque vis omnibus in exemplum, qui nedum ser Antonio ser Chelli meo credere super hoc non debeas, sed nec tibi? Denique, si verum est, me nedum huius casus acerbitatem et alterius filii mei, qui Petrum sine medio sequebatur etate, cui nomen erat Andreas, mortem tulisse patienter, sed patientissime pertulisse, quod, ne Dei donum ingratus occulam, negare non audeo, cur hoc michi tribuis, quod accepi? Deum commendes velim, qui fecit hoc; illi gloriam exhibeas et non michi. Gratulare mecum, quod Deus, qui vocavit illos, me non deseruit, sed voluntati sue me conformem efficiens amaritudine, que similibus apud omnes solet esse permixta, me non tetigit meque de statu tranquillitateque mentis etiam modice, si modus esse potest transeundi modum, non dimovit. Cum enim Petrus meus, spes mea, delicie mee, sublevator meus atque laborum meorum, gloria mea, senectutis instantis baculus, domus et familie columen, in quem iam hec celeberrima civitas oculos cum amore quodam incredibili coniecerat suos, egrotare cepit, mens presaga mali mox vidit, quod futurum erat seque in merore et anxietate, qualem imminentis mali magnitudo secum afferrebat, prostravit coram Domino in amaritudine, qualem hactenus nunquam sensi; devoteque supplicans petii, ut transiret ille calix a me. Sed, postquam magis ingravescere morbum vidi, cepi mecum agitare: Quid facies, infelix senex? Ecce spes perit tua. «Nichil iam erit vita tua nisi labor et dolor.» Septuagesimum afferet annum tibi sextusdecimus februarii dies. Quid facies imbecillis, elumbis et senex silicernius caligantibus oculis, obtusis auribus non in corruptionem solum, sed in mortem pergens? Quid facies, derelicte plusque, quam cogites, derelinquende, gravis tibi totique familie, nec familie solum, sed omnibus, sicut vides aliis senibus evenire? Dum hec mecum prospicerem et meditarer, venit michi consolatio de excelso cepique prius inter moralia Gentiliumque precepta requirere, quibus adolescens et iunior delectatus sum; dixique mecum: Cur mortalis dolorem preoccupas de morte mortalis? Nonne sciebas illum te genuisse mortalem? Ergo, stulte, flebis rem secundum naturam suam ad exitum pervenire? Verum, sicut sumus ad ea, que nimis volumus, ingeniosi, mox repperi, nescio, quo dolorem meum enutrirem. Dixi quidem: Mortalem genui, fateor. Sed tot video senes et vetulas, quibus nec mundus eget nec patria nec domestica societas, vivere mortem vivendi tedio diebus singulis invocantes. Cur Pierus meus adhuc adolescens nobis eripitur primo etatis flore, cum iam cepisset munera viri perfectissimi cunctis admirantibus exhibere? Nam – quod caput consolationis vult Cicero quodque Stoicis fundamentum egritudinis prohibende leniendeque videtur – mortem scilicet et huiuscemodi, que dura flebiliaque videntur, nec morientibus esse malum nec esse malum etiam illis, quibus ea merori sint, nunquam michi visum est ad consolationis officium pertinere. Scrupulosa quidem illa sunt atque sophistica et, que transacto verborum strepitu nichil rationis et solidi derelinquant. Quis enim adeo tardus et hebetis intellectus est, qui mortem non esse malum? Malum, inquam, non moraliter, sed nature; penam omnino, non culpam. Verum instant illi: «Nichil malum penitus, nisi turpe.» Sed equivoce malum sumunt tam pro malo culpe vel pene quam pro malo nature vel fortune. Nichil malum, nisi turpe moraliter fateor. Naturaliter autem et secundum fortunam multa mala sunt, que turpia moraliter dici non possunt. An cecitas a nativitate turpe moraliter? Non certe. Quis autem illam negaverit malum esse nature? Exoculationem autem hostili ferocitate, dum bellatur, illatam, licet fortune malum sit, quis moraliter dixerit esse malum? Quo fit, ut omnis illa tumens et ambitiosa disputatio, cum perventum fuerit ad intimum, evanescat relinquaturque mortem malum esse morienti malumque proximis et amicis, quando vir presertim multe virtutis et probitatis amittitur et moritur. Leges enim humane nunquam mortem in penam gravissimorum scelerum statuissent, nisi mors malum ab omnibus putaretur. Nec lex divina fecisset id ipsum, nisi vere et realiter malum esset. Que namque iusticia foret reddere pro sceleribus bonum vel, quod non esset peccantibus malum? Nec iam dicant mortem, ultimum terribilium, parvum admodum malum esse; maius enim homini malum esse non potest quam, quod hominem redigit ad non esse. Licet enim anima maneat, quoniam immortalis, licetque materia, corpus scilicet, in terram, de qua sumptum est, revertatur, homo tamen desinit esse, cum separetur forma et omnis humani corporis pereat harmonia; quibus nescio si valeat maius malum naturaliter cogitari.

Quod autem secundo loco medicine Cicero numerat, disputare videlicet «de comuni condicione vite», dupliciter licet patuit, meo iudicio non medetur. Nam, sive dicamus omnes esse mortales statutumque cuilibet esse mori, nec id dolendum, quod natura cunctis hominibus est comune, non excluditur – ut premisi – vivendi modus et id, quod in lacrimarum et luctus ac doloris causam est, vite comunis plurium aut rara multorum vel singularis etiam alicuius hominis longitudo, quam multis videmus ad satietatis usque fastidium contigisse, quam sperare non presumptuose vel irrationabiliter valeamus: sive dicamus ferendum esse, quod Solon cuidam graviter merenti sapienter ostendit. Ipsum enim adductum in arcem «hortatus est», ceu Valerius scripsit, «ut per omnes subiectorum edificiorum partes oculos circunferret. Quod ut factum animadvertit: Cogita nunc tecum, inquit, quam multi luctus sub his tectis et olim fuerint hodieque versentur in sequentibusque seculis sint habendi, ac omitte mortalium incomoda, tanquam propria, deflere. Qua consolatione demonstravit urbes esse humanarum cladium consepta miseranda.» Hucusque Valerius. Hoc autem invidentis potius quam se consolantis est. Invidie quidem caput est tristari de felicitate proximi; cui consequens est, ut in adversitate letetur. Consolari vero in alterius calamitate quid aliud est, quam aliena clade mesticiam suam levare? Quod quante malignitatis sit, tibi relinquo necnon et ceteris iudicandum.

Ultimum vero consolationis caput – sicut Cicero docet – est «summam esse stulticiam» – ut eius verbis utar – «frustra confici merore, cum intelligas nichil posse profici.» Sed – ut iam prefatus sum – desperatio rei, quam amiseris, auget aggravatque dolorem. Hoc est enim – ut ad me redeam –, quod gravius pungit coquitque vehementius, non temporaliter scilicet Petrum meum et Andream meum, sed perpetuum amisisse. Denique – ne per cuncta vager – penes moralia nichil repperi, quo possem imminentem, quem videbam michi dolorem nedum tollere, sed levare.

Converti me igitur ad fontem consolationis, Deum videlicet, et ea, que iam vir factus attigi documenta; moxque michi venit in mentem aureum verbum illud, quod pater Augustinus ad Romanianum scribit prooemio librorum Contra academicos. Inquit enim: «Nam, si divina providentia pertenditur usque ad nos – quod minime dubitandum est –, michi crede, sic tecum agi oportet, ut agitur.» Quibus mente repetitis paululoque digestis dixi mecum: Scio, Domine, quod cuncta regis, cuncta provides et gubernas, imo, cum prima causa sis, omnia facis, nec arboribus folium movetur, quod tu non moveas. Scio, quod bonus es et infinita bonitas, qua me plus longe diligis quam ego me. Scio, quod sapientissimus es sapientia, quam non vincit malicia queve attingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suaviter. Nunc autem, contra quecunque voluerit sapientia tua, bonitas tua et omnipotentia tua, nunquid ego cinis et figmentum tuum audebo stare vel moleste ferre, quod facis, vel stulte nolle, quod velis? Fiat voluntas tua, Domine. Da michi gratiam, ut velim id, quod vis, vel saltem ut non nolim. Satis erit, si non ero contra te; nimis enim est velle, quod displicet, licet velis; nimis est equidem fragilitati mee, quoniam id non possim in hac pugna sensualitatis et rationis cum hac carne, que sensus aggravat, obtinere. Da michi, Domine, dicebam, ut velim id, quod rei eventus te velle docuerit. Fac saltem, si michi tam excellentem gratiam non concedis, ne me deseras, ne me michi permittas et tradas. Sine tua quidem gratia non possum – heu miser! – nisi nolle, quod velis, quoniam caro sum. Quod si nimis est, quod postulo, patere saltem, quod nec velim nec nolim id, quod de Piero meo disponis, ne adiciatur contumacie mee, quod tibi non solum non sim obediens, sed adversans. Saltem enim ex hoc medio statu ad id, quod vis, componar, ut velim; forte etiam – tanta est benignitas tua – dabis, ut non factum esse nolim. In quem statum mentis cum ascendero, nichil erit, quod michi cupiam superaddi.

Dum hec igitur non cogitarem solummodo, sed optarem, vocor ad filium: petit humiliter et cum lacrimis benedictionem paternam. Ego prius eum consolatus sum admonens, ut ad id, quod Deus decreverit, se leta mente disponat. Respondit egregie se libenter mortem, sicut Deo placuerit, obiturum. Ego benedicentis patris officio functus sum sine lacrimis et sine commotione. Petiit deinde postremum illud morientium sacramentum oransque et ad singula respondens devote suscepit. Ego familiam hortatus sum precipiens, quod voluntati Dei voluntate sacrilega non resisterent. Interea Pierus noster ad ultimi spiritus exitum se componit. Adsum pater et aliis flentibus extremum immotus hausi suspirium; videns autem ipsum, sicut Deo placuit, expirasse supinum statui, palpebras oculorum manibus meis composui, labia clausi, manus et brachia in crucem redegi; respiciensque vultum eius nullo horrore turbatum – non dicam – letus, sed plane nec lugubris nec mestus inde discessi. Laus Deo, qui me talem exhibuit, qualem non poteram cogitare. In illo quidem spes mea et consolatio mea, qui fel exhibuit amaritudine vacuum et inextimabile damnum tanta consolatione levavit. Tibi vero sint infinite gratie, qui me tam dulciter consolatus es. Et quoniam consolationis indiges – sicut scribis –, cogita Pierum nostrum raptum esse, ne malicia mutaret intellectum eius aut ne fictio deciperet animam illius. Vale felix. Felix autem eris, si cuncta, que evenerint, tam adversa quam prospera, propter Deum auctorem aspicies complacenter.

Erit cum presentibus quidam libellus ad magistrum Antonium de Aquila, studentem istic in artibus. Illum, precor, fideliter tradito, sed lectum, si placet et vacat tibi tempus impendere nugis meis. Litterulas vero – quoniam domestica quedam habent et, que nemini pandi volo – clausas, ut sunt, presentato fidem obtestans tuam, ut nulla curiositas te transversum ducat. Iterum vale.

Florentie, tertio kalend. septembris.

24.

Optimo iuveni Petro ser Mini meo.

[1400]

LUGUBRES timoris et doloris plenas epistolas accepi tuas; letus equidem propter stilum, qui nedum eminet, sed preeminet. Eminere quidem est etiam inter infirmos et abiectos; preeminere vero eminentibus antecellere est. Cave tamen, dulcissime Petre, ne verbum hoc te efferat neve tibi tribuas, quod ab alio datum sit; facque, quod studio et industria tua recipere donum uberius merearis. Nunc autem ad primas epistole tue partes accedens pauca loquar. Pauca quidem merentur, que verborum ambitu luxuriantia vera non sunt et ad blandicias plus, quam oporteat, accomodata. Dicis enim te concupisse diu michi scribere multis ex causis, sed maxime quoniam – ut verbis utar tuis – pulcrum ducebas, quod tu, adolescens homo, divini ingenii viro ac omnium eruditorum principi litteras conscriberes, cuius si responsum consecutus esses – quod sine dubio sperabas –, arbitrabare sicque arbitreris nominis tui memoriam in eo tantum responso, quod scires inter ceteras epistolas, credo meas, debere reponi, quas immortales fore firmiter teneas, apud omnem posteritatem sempiternam esse. Hec – ut cetera pretermittam – ad litteram paucis interpositis tua sunt. In quibus quidem, cum adolescentulus sis, unde tibi venit, ut tam alte de me sentias ferasque de me et epistolis meis tam splendidam et tam gloriosam – presertim sine ratione – sententiam? Egone divini sum ingenii, quod quidem experientia quotidiana perpendo, quam hebes sit? Noli magistri tui stilum illum redundantem et pampineum, quem floridum reputat, nimis sequi. Omnia sunt apud ipsum divina, superlativa et denique talia, quod, cum ad veritatis examen veneris, nichil eorum, que dixerit, sibi constet. Tu sic enata per eloquentie pelagus, quod veritatem non deseras. Infinitum et intranabile mare fit eloquentie, si dimiseris veritatem. Vera quidem fixa sunt, determinata sunt, que qui sequitur, in solido semper est. Sed – ut illuc, unde discessi, redeam – egone divini sum ingenii, sive ingenium velis nature proprietatem – ut optimi sumunt auctores – sive vim ingenitam inquirendi, inveniendi, discendi et intelligendi faciendique – sicut communiter sumimus? Tune divinitatis maiestatem ad humane condicionis fragilitatem et imperfectionem trahis? Non te tam devium ducat orationis splendor, ut divinitati dignitatem minuens suam homini, presertim amico, falsam ridiculamque laudem imponas. Nec in excusationem auctoritatem Ciceronis adducas, qui simili orationis fluxu et cunctis ferme orationibus suis et ad amicos etiam scribens loquitur. Sciebat enim ille, sciebat et deorum cultrix universa Gentilitas deos, quos colebant, homines fuisse, et nedum homines, sed corruptissimos homines, quos tamen vel potentia principatus vel admiratio fortune vel beneficiorum memoria vel potius formidolosa subditis tyrannorum regumque presidentium iussio, quo populos religionis opinione credulos implicarent, recepit in deos. Sciebat viros, quos virtutibus videbat excellere, proximos deis esse. Videbat et sublimia nomina, veluti maximus optimusque, quibus Iovem venerabantur, hominibus attributa. Sic Scipio Nasica, qui matris deorum hospes fuit, auctoritate senatus vir optimus iudicatus et dictus est et Q. Fabius, quoniam forensem potentissimam nimis tribum factione sua rempublicam perturbantem in quatuor secuit tribus, Maximi cognomen meruit. Quo fiebat, ut tam Cicero quam omnes Romani licentiose vocabula convenientia Deo et suis exhibita deis hominibus attribuerent. Nunquid hac uti licentia congruat veros veri Dei cultores, non magistro tuo, quem difficile nimis foret ad hanc religiose moderationis advocare sententiam, sed tibi prebeo iudicandum. Quod autem ex meo responso, quoniam inter alias meas epistolas redigendum sit, quod rescripsero, eternitatem nominis tui speres eoque illas eternas fore firmiter teneas, risi mecum simplicitatem tuam. Principio quidem – ut loquendi modum videas – eternum fore non rite coniungitur. Quod enim eternum non est, eternum, postquam fuerit, esse non potest. Desinat esse temporale et, quod est, oportet, quod in eternitatem transfertur. Quo fit, ut aliquid recte dici non possit eternum fore, quod – ut scite ponis – futuri temporis est, sed pro fore dicendum est esse. Sed hec omittamus. Quis autem tibi revelavit eternitatem epistolarum mearum? An potest eternum aliquid fieri manu mortali? Cumque scias infinita maximorum auctorum scripta periisse videasque cuncta mortalium opera deperire, qua ratione tibi – ne dicam: michi – polliceri potes meas epistolas cum tempore non fluere, sed eternaliter permanere? Non speres ex meis scriptis eternitatem, quam ipsa non habent. Temporalia quidem sunt et in eternitatem, nisi temporaliter esse desinant, nullatenus transitura. Aliam vero permansuram et certam eternitatis rationem intendas velim, de qua Psalmigraphus ait: «In memoria eterna erit iustus, ab auditione mala non timebit.» Hec satis.

Nunc ad illa, que doles et times, veniam. Unum tamen, dilectissime mi Petre, volo prefari, quod, ubi passionum tumultus fervet, ratio non auditur. Sedetur ille strepitus oportet, ante quam precepta rationis valeant aliquid operari. Quis enim, si mare turbida tempestate circunfremat, de littore clamans posset a nautis metu perterritis navi succurrentibus aut inter fluctus periclitantibus exaudiri? Quam ob rem te prius componas oportet, ut dolor cedat et timor invasisse te – sicut asseris – erubescat. Cedet autem dolor, si sibi non cesseris; pudorem autem concipiet timor, si senserit te sibi magnitudinem animi, quantam possis et debeas, obiecisse. Verum, quoniam excitandus es, ut in robur istud mentis evadas, querenda radix inveniendumque principium est, cur times et doles. Hoc autem esse non potest nisi propter conceptam opinionem rei, quam formides aut doleas, quod mala sit. Hec autem sunt – ut tu ipse conquereris – mors exacta tuorum, unde dolendi materiam trahis, futuraque mors tua tuorumque, quam imminere tibi vel illis suspiceris et times. Si consequar igitur, quod ostendam tibique persuadeam mortem non esse malum, nichil erit eorum, que scribis, quod dolere debeas vel timere. Video iam te confusum faciem in rubore effundere; video iam te videre, quod pueriliter nimis et contra rationem dolorem conceperis et timorem. Mala quidem non est mors nisi sceleratis et malis. Si doles igitur de morte fratris et neptis unius triumque tuorum patruelium et aliorum, quos scribis, si tibi vel aliis mortem metuis, quoniam cuilibet mors sua malum est, si sceleratus sit, dolens mortuos vel timens morituris fateris atque sentis eos sine dubio sceleratos. Etenim, si solum sceleratis mors mala est et de malo mortuorum vel moriturorum doles aut metum concipis, de sceleratis doles et times. Nam de tuorum morte dolere vel ipsos metuere morituros esse – ne dicam: stultum – irrationabile ac supervacuum est, quoniam ipsis non malum, sed bonum contingit morientibus. Nec sperare debeas malum eis posse venire. Etenim scriptum est: «Iustorum anime in manibus Dei sunt et non tanget eos tormentum mortis.» Si iustos, teste Veritatis eulogio non tanget tormentum mortis; iniustis solummodo mors timenda. Nec credas hoc solum esse de fidei nostre doctrineque christiane preceptis. Plane quidem sensit hoc idem ipsa Gentilitas. Vide quidem Socratis orationem apud Ciceronem nostrum, qua scribit eum usum fuisse, cum damnatus esset ad mortem. «Magna me, inquit, spes tenet, iudices, bene evenire, quod mittar ad mortem» et cetera, que subnectit. Concludens autem ait: «Ne[c] vos quidem iudices, qui me absolvistis, mortem timueritis. Nec enim cuiquam bono mali quicquam <e>venire potest, nec vivo nec mortuo; nec unquam eius res a diis immortalibus negligentur.» Quod si ita est, quid metuis aut doles? Hoc enim adeo verum est, quod legamus Trophonium et Agamedem pro edificato templo Apollinis Delphici petiisse mercedis loco – sicuti refert Cicero – «nichil quidem certi, sed quod esset optimum homini.» Quod cum «Apollo se» «daturum» postridie respondisset, ambo die, qua promiserat, «mortui reperti sunt.» Simileque contigit Cleobi atque Bitoni, qui matrem suam Argiam sacerdotem moram facientibus iumentis curru vexerunt ad fanum, ubi sacrificandum erat. Advecta namque sacerdos pro singularis pietatis premio materno suspirans affectu precata dicitur filiis, «quod maximum homini dari posset»; qui post sacras epulas obdormientes «mane» mortui reperti sunt. Nec ex hoc velim te fundare huius certissime sententie veritatem, sed te cognoscere sufficiat hoc sine fidei lumine Gentibus etiam innotuisse. Alibi iacet huius veritatis auctoritas; ex eo videlicet, quod iam dictum est: «Iustorum anime in manibus Dei sunt, et non tanget eos tormentum mortis.» Cui conforme quidem est psalmidicum illud: «Speciosa in conspectu Domini mors sanctorum eius.» Mors enim malos non facit, sed aliquando invenit. Malignitas autem morientium aliunde provenit quam ex morte, nec quisquam male moritur, quoniam moritur, sed ex eo potius, quia malus est. Unum teneas constanter velim: mortem non esse malum culpe, licet malum nature dici possit et pene. Dolere vero communi nature malo, quod nos malos non efficit, aut importunum est et vanum aut omnino tale, quod in miseriam sempiternam sepultum esse mortale genus ingemiscendum dolendumque relinquat. Nunc autem, si mors non facit malos, malum omnino non est. Non facit autem, etiam si nocentibus detur in penam; aliunde quidem mali sunt. Si recte namque respexeris, malos non facit pena, sed culpa. Non facit etiam malos ipsa natura, cuius condicione licet omnibus insit, ut morituri sint et denique moriantur, non tamen mali sunt. Quod, precor, malum tibi morituro metuis? Nunquid, quod Hadrianus moriens legitur fuisse conquestus animam alloquens suam:

Animula vagula, blandula,

Hospes comesque corporis,

Quo nunc abibis in loco?

Pallidula, rigida, nudula,

Nec – ut soles – dabis iocos!?

Hoc forte metuis, hoc tibi venturum doles, illis et conquereris evenisse. Sed dices: «Me restringis ad ineptias, pater. Non sum tam excors, quod ista vel michi futura metuam aut iam aliis evenisse stolidus ingemiscam. Doleo metuoque, quod ista mortis properatio fuerit iam mortuis futuraque michi sit impedimento, ne, quantum possumus, mereamur. Et hoc ipsum desinere esse, quod sumus, horrendum nimis est, nec ipsius mecum patior meditationem.» Sed dic, precor, horresne tempus aut cogitationem status tui vel eorum, quos meres, qualis esset, ante quam esses aut essent? Non crediderim; nec horrere quidem hoc potes aut cogitare. Si enim – ut quidam stultissime putaverunt – anima simul et corpore morimur, cum idem status post nos futurus sit, qualis ante, quam essemus, fuit, de cuius quidem molestia nichil habemus, quid est, quod metuere debeamus? Sin autem – quod verissimum est – anime remanent post nos – «adducet» enim (ut concludit regius Concionator) «Deus in iudicium pro omni facto, sive bonum sive malum sit.» –, bono sis animo, precor. «Misericors» enim «et miserator» est Deus, ut, nisi tuis tuorumque peccatis omnino diffidas, longe magis sperare debeas quam timere. Sed dicis: «Fratrem meum mortuum et alium egrotantem, quem metuo periturum, quoniam eorum indoles spem michi non parvam future probitatis afferebat, multo magis quam ceteros diligebam; quoniamque prestans perspicaxque ingenium in ipsis intuebar, efferebar magis, quam equum esset, cum tales michi fratres aspicerem; magnam ex ipsis et voluptatem et utilitatem consecuturum sperabam.» In quibus quidem verbis tuis – tua quidem verba sunt – causa morbi tui tueque delirationis apparet. Non enim illos amabas, ut debes. Amandus enim est proximus Deo et propter Deum, non tibi vel propter te. Tu vero non cogitabas in eis salutem eorum, sed utilitatem tuam – quodque vanissimum est – voluptatem et consolationem tuam. Cognosce tue dilectionis errorem in mortuo, qui, cum ipsum amares in mundo, tecum in celum evolavit ad Deum, et errorem, quem te concepisse vides in extincto, corrige, precor, in vivo spesque tuas inanes et cogitationes stultas agnoscens

cede Deo,

qui tunc – ut recte dicis – nos evocat, cum optimum nobis est, letareque, quod frater ad eum precessit tuus, gratulareque, quod receptus sit in veram – ut ais – beatitudinem et sempiternam. Nec amorem conquerare datum nobis, qui passio quedam est. Imminet enim passionibus ratio, qua equum est omnia moderari. Amor vero, qui virtus est, omnia sustinet, res altas aggreditur nec unquam dolebit amatum ad meliora raptum esse. Disce, sicut decet, amare. Dilige superstitem istum Deo, non tibi vel mundo. Quod si feceris, non turbabere, sed gaudebis, cum eum rapiet Dominus. Nec gaudebis, quid indoles videatur portendere, sed cogitabis potius, quid possit doli capacitas apportare dicesque cum divina Scriptura: «Raptus est, ne malicia mutaret intellectum eius aut ne fictio deciperet animam illius.» Quis enim novit «viam adolescentis in adolescentia sua»? Quot vidisti pueros scitulos, adolescentes astutos et viros prudentes, quorum mentem fortuna vel etas aut scelus aliquod corrupit, mutavit, depravavit? Ut gratulandum sit fratri tuo, qui mortuus est; alteri, si liberabitur, metuendum, non quod aliquando moriatur, sed ne mori, plusquam oporteat, retardetur. Tibi vero, qui mori metuis, qua ratione metum detraham? Licet enim mortem timendam non esse probavero, quoniam malum non sit, sed exoptandam potius, quoniam bonum bonumque – sicut multi philosophorum voluerunt – dici debeat, quin imo cum mors optima rerum – ut inquit poeta noster – potius sit dicenda quam mala, nescio, si tibi metum mortis excussero. Si enim eam times, nimis eam tibi persuasisti malam esse. Unum autem non silebo, quod, cum sola mors transitus sit temporalium ad eterna, licet corruptio quedam sit, ad incorruptibilia nos perducens, mala prorsus esse non potest, nisi malis, de quibus dicit Veritas: «Bonum erat ei, si natus non fuisset homo ille.» Illi etiam – ut inquit Tragicus –

mors gravis incubat,

Qui nimis notus omnibus

Ignotus moritur sibi.

Hic autem est, de quibus in Synonymis Cicero: «Superbus, insolens, arrogans, inflatus, inanis, semet ignorans.» Superbus enim nimis cognoscitur, cum semetipsum – ut plurimum – non cognoscat. Si mortem ergo metuis, te malum iudicas: non potest enim illa malum esse, nisi malis, de quibus scriptum est: «Mors peccatorum pessima.» Vereris tamen mori. Si, quia peccator, religiosum et pium est; vereris mori stulte, cum eam semel necessarium sit obire; vereris mori, quod comune cunctis inevitabileque mortalibus est. Sed inquis: «Mori vereor.» Forte rationabilius vivere verearis. Illud quidem finem peccandi ponit; hoc peccandi continuat facultatem. Mori vereor, quod multi propter rempublicam, infiniti propter fidem catholicam sponte fecerunt. Media, imo vera virtus est nec succumbere nec obviam ire periculis. Prestare non potes, ut volens moriaris; da saltem, ne moriare nolens. Non velle quidem mori minus est quam nolle, minus est etiam quam velle. Sed omittamus determinationem voluntatis, que potest esse varia circa mori. Cur non dicis cum Epicharmo Siculo: «Emori nolo, sed me moriturum nichil extimo»? Non peto, quod Sileni sententiam probes, qui dicitur regi Mide pro liberatione sua duas sententias veluti premium reliquisse: «Non nasci videlicet homini optimum esse; proximum autem quamprimum mori.» Neutrum enim verum arbitror, nisi teneamus Platonis illam sententiam, qua volebat animas ab eterno creatas circulatione quadam impia in humana corpora redeuntes quasi carcere quodam includi et in corporibus istis esse miseras et etiam post relicta corpora:

Donec longa dies perfecto temporis orbe

Concretam exemit labem purumque reliquit

Etherium sensum atque aurai simplicis ignem.

Sed spera – quod debes – Deum, summam sapientiam et bonitatem, nichil tecum acturum nisi summe bonum, et eius decreto libenter te parere disponas. Quod si feceris, mori non vereberis, nec hoc tibi mens vel somnia, sive potius insomnia – sicuti scribis – portendere videbuntur. Denique solet cogitatio mortis metum eius minuere, non nutrire. Tu tibi facis, quod securitatem consuevit gignere, vani metus stulteque formidinis alimentum. Noli de morte cogitare, quo metuas, sed potius, ut eam spernas; cumque mori nolis, te moriturum nichil estimes nec tibi mortem aut tuis doleas imminere. Omnium enim urget terga, quoniam «primus dies dedit extremum»; quoque rem istam equanimiter feras, memineris velim, quod nobis iusso cessare licet. Nec, quoniam aliqui moriantur, magis sit tibi suspecta vel formidolosa mors. Omnes quidem mortales sumus et in interitum pergimus. Verissimus est enim versus ille, cuiuscunque fuerit:

Omnia transibunt; nos ibimus, ibitis, ibunt.

Nec velim, quoniam pestis hec domos quasdam tam acriter persequatur, quod in ipsis vel nemo remaneat vel pertenues alique reliquie – sicut scribis – in ipsis supersint, quod familia vestra virulenta iam peste labefactata funditus deleatur. Cur enim non magis intueris intactas domos et – quod crebrius est – parumper exustas vel totas vel maiore vel magna saltem ex parte constare? Longe plura nobis exempla proposita sunt spei quam desperationis. Tu vero tum dolori, tum timori indulgens tuo respicis solum ea, que terrent, non ea, que spem afferunt meliorem. Sed inquis: «Quis non iure timere illum dixerit, qui, cum domus sue partem igni exustam aspexerit, vereatur, ne tota incendio flagret, cum ad ipsum extinguendum nequaquam insuper valeat aquam infundere? «Uri» quidem – ut inquit Cicero – «posse flamma ligneam materiam necesse est.»; necesse est et omnem hominem interire. Quod autem nunc intereat, quis non est necessarium, sed contingens, ut, quanvis inceperit iam in domo pestis, vereri non debeas, quod, quicquid ibi populabile fuerit, depascatur. Nulla secunda causa quicquam agit, nisi post primam. In manibus Dei sumus omnes, non in manibus pestis, sicut domus, que exuritur, in manibus ignis. Si vult ille, frustra times atque fugis. Ubique est, ubique parem potestatem habet. Bono tamen animo simus omnes, quoniam in manibus Domini sumus misericordis et benignissimi quique plus nos diligat quam nos ipsi.

Familia – quod scire cupis – mea post Petrum et Andream, qui migraverunt ad Dominum, bene valet, imo in corruptionem pergit, cum illi sint in tuto, quibus, quod mortui sunt, optime spero contigisse. Ultimum, quod petis, inclusa cedula te monebit. Vale felix et, si fata permiserint, libellum De fato remitte. Iterum vale, mei memor mortisque contemptor.

Florentie, nono septembris.

25.

<Cuidam ministro Malateste de Pesaro.>

[1400?]

FRATER optime. Intellexi te turbatum fore contra Petrum nostrum, de quo quidem miror, attenta benignitate, que naturaliter inest tibi. Quid enim potuit vir iocundus in te tam grave admittere, quod ex te persecutionem habeat formidare? Ubi est mitis illa clementia, quam ferme ab incunabulis in te fore deprehendi? An quod in privignum tuum, utpote maior natu, castigatoria verba protulit, cum tibi sit amicissimus, potuit tuam gratiam demereri? Quicquid autem sit, quod te potuit in turbationem accendere, sibi, precor, gratiose remittas et michi iuxta mutue dilectionis officium condonato. Quod si non feceris, antiquissimam amiciciam nostram – quod scribens abominor – dicam defecisse vel ex conversationis insolentia tepuisse. Noli ergo tam sacre tamque sancte rei officium cultumque negligere, sed in hac remissione talem te dispone, quod per effectum ostendas, quanti me facias, quantum me diligas et, si de te possum aliquid presumere vel sperare. Si enim dilectori tuo propter me, quicquid erraverit, non dimittas, nescio, in quo michi ipsi debeas complacere. Nec refugias ad exaggerandum errorem suum et tuam iniuriam cum acrimonia proferendam. Scio te id facile tam posse quam scire. Et considera, quod, quanto maior fuerit offensio, tanto indulgentia gratior michi fiet, nec velis contra virum amicabilem tibi, michi vero summa dilectione coniunctum turbatus experiri. Scimus te posse vincere et, si hoc exigis, etiam confitear te debere, si tanta dilectio, quantam ad te semper habui, ex negatione tantule gratie non ledatur. Nimis enim parvam estimationem amicicie nostre relinqueres, si michi efficaciter postulanti de re, quam tibi honorabilem video, non placeres. In quo enim, amice, magnitudinem animi tui ostendes, si denegabis amico remittere iniuriam, quam turpe sit vel ad offensionem ascribere vel ad turbationem animi reputare? Cupio te diu valere. Domino meo Malateste fac me, quanta potes efficacia, recommendes, cui et statum gloriosum et virtutem rectam et veram sapientiam opto.