Epistolarium

________________________________________________________________

Liber decimus

――――――――

1. Insigni viro Andreolo Iohannis de Rocha Contrata. [1395-1400?]

2. Egregio artium et medicine doctori magistro Antonio de Baruffaldis faventino. [1397?]

3. Prudenti viro ser Francisco Ugolini. [1397]

4. Illustrissimo principi et domino Iodoto Brandeburgensi ac Moravie marchioni. [1397]

5. Eidem. [1397]

6. Reverendo in Christo patri d. Iohanni de Sancto Miniate monaco camaldulensi. [1397?]

7. Magnifico domino Astorgio de Manfredis Faventie domino. [1397?]

8. Thomme ser Rigi de Perusio. [1398?]

9. Insigni viro magistro Antonio de Scarperia physico . [1398?]

10. Eidem. [1398]

11. <Cuidam fratri Camaldunensi> [1398?]

12. Insigni viro Iacobo de Massa Alidosiorum. [1398?]

13. Eloquenti viro Petro Turcho domini Pensauri cancellario. [1398]

14. Domino Francisco de Lanzanico secretario domini nostri pape. [1398]

15. Fratri Honofrio de Angelis. [1398]

16. Peregrino Zambeccario. [1398]

17. Magnifico domino Malateste de Malatestis. [1398]

18. Insigni viro Petro Turco Esculano cancellario. [1398]

19. Reverendo patri domino Francisco de Montepolitiano. [1398]

20. Insigni viro Petro de Esculo. [1398]

21. Venerabili viro Petro de Piperno. [1398]

22. Magistro Petro Albuino de Mantua. [1398]

23. Donato de Casentino cancellario marchionis Estensis. [1398]

24. Domino Michaeli de Rabatta. [1398]

25. Egregio doctori domino Iohanni Magini de Fivizano. [1398]

――――――――

1.

Insigni viro Andreolo Iohannis de Rocha Contrata.

[1395-1400?]

FATEOR, ut, si quid obligationi confessio deterat, minus exigere possis, me tibi, karissime frater, iam ad quartum mensem de responsionis officio debitorem. Debemus equidem, quicquid accepimus, non Largitori solum, cuius est celum et terra, queve sunt in eis, sed homini, qui quidem plasmatoris imago est. Ad quid enim multiplicavit Deus hominem nisi, quoniam vidit non esse bonum hominem solum fore? Ut, sicut omnis corporalis creatura ab ipso rerum omnium principe Deo propter hominem facta est, sic et humana species propter ipsum hominem in tanta sit multitudine propagata. Si autem propter hominem indiffinite facti sumus, nonne ego in hac Dei similitudine non brutorum aliquod, sed homo factus, debeo tibi debeoque simul omnibus, quicquid accepi? Nescio tamen, si copie mee petitionibus tuis absolvendis suffecture sunt. Parvas quidem ducis: ego vero nichil parvum arbitror, de quo te virum studiosissimum sentiam dubitare; qui maxima reputem, quecunque talia sunt, quod in ipsorum dubitationem rationabiliter veniatur. Verum in dubiorum declarationem tum ratio ducit tum experientia, tum recepta maiorum auctoritas et doctrina; que vero sic clausa sunt, quod in ea non pateat aditus ex his tribus, frustra coneris, si in dubitationem veneris, reserare. Nunc autem illa, que petis, talia sunt, quod experientiam non admittant nec in ea possit rationis principio penetrari: ratio quidem – quod et vocabulum sonat, quoniam ab hoc nomine ratum, hoc est: firmum, inflectitur – inexpugnabile quiddam esse debet, quod in his, que postulas, cum facile forte sit aliis, sit et tibi, michi vero difficillimum fateor, imo – quo rectius loquar – impossibile reperire. Quis enim de poetarum inventis aut hystoricis relationibus, si in se deficiant vel differant inter se, ratam inveniat rationem; quis, ut ea declaret, experimentum valeat adhibere? Cum ergo queras, an Furius Camillus, maximus romanorum ducum – Cesarem tamen exceptum velim – agricultor fuerit – ut innuit Marcus Lucanus –, an potius – ut maximorum honorum atque victoriarum astipulantur adoree – civiliter vixerit rure procul; et scire cupias trina Thesei vota; qua satisfacere tibi possum et similia querentibus ratione vel experientia? Quid enim de Camillo possim divinare preter ea, que scripta nobis de predecessorum traditionibus innotuere? Quomodo possum tibi enumerare triplex Thesei votum, si ea nullis nobis auctoribus nota sunt? Nulla cadit super hec experientie noticia nullaque deductio rationis. Stant hec in auctorum, quasi testium, fide; qui si desint, nec caput possis nec exitum invenire. Ego vero nusquam illa memini me legisse, nisi forte voluerimus affectionem Thesei, cum apud Tragicum explicat:

genitor equoreus dedit,

Ut vota prono trina concipiam deo,

Et invocata munus hoc sanxit Styge.

En, perage donum triste, regnator freti.

Non cernat ultra lucidum Hippolytus diem

Adeatque manes iuvenis irato patre.

Fer abominandam nunc opem nato, parens,

trinas illas gratias comprehendisse: sique tibi placet hic sensus, licet unum videatur votum, illud accipe: sitque primum votum:

Non cernat ultra lucidum Hippolytus diem;

quod, quia poterat carcere vel exoculatione sive, quam avidentiam dicunt, aorasia et volente ac etiam favente patre ac in senectute et aliis accidere modis, quasi parum id esset, adiecit:

Adeatque manes iuvenis, irato patre.

Et hoc sit secundum votum. Tertium autem, ut non differatur supplicium; unde subiunxit:

Fer abominandam nunc opem nato, parens.

Ut luce carere primum sit, secundum iuvenem mori et irato patre inferos adire, tertium autem, ut nunc, hoc est: sine temporis intercapedine, fiat, quod petit. Sunt igitur realiter tria vota: luce privari et, ne hoc sine morte fieret, adire manes, idest: mori, et tertium, ne parentis irati mutetur affectus. Sunt et tempore tria, videlicet aliquando mori, iuvenem mori et – quod plus est – nunc mori. Quod quidem sic intelligi posse, imo debere sequens littera docet. Affirmat enim Theseus se nunquam alias hac gratia usum ibidem dicens:

Inter profunda Tartara et Ditem horridum,

Et imminentes regis inferni minas,

Voto peperci: redde nunc pactam fidem.

Et, ut in premissis exsolvendam fidem impletam ostendat, dixerat paulo prius:

Nunquam supremum numinis munus tui

Consumeremus, magna ni premerent mala.

Videsne, quam clare totam trium votorum gratiam se sentiat comprehendere et testetur absolvere? Ut hic forte sensus non inepte de quesiti tui te liberet labyrintho; nusquam enim alibi me legisse commemini, quenam aliter fuerint ista vota. Potes igitur, donec potior tibi sensus occurrerit, si placet, hanc expositionem amplecti, quam michi retro multotiens cogitanti visum est non congruum approbare. Cui velim accedat demonia, paganorum deos, involuta semper dedisse responsa eaque plerumque verborum non minus fuisse quam rerum; ut mirum non sit, si singulas petentis orationes nimiasque petitiones sive petitionum differentias pro votis singulis computemus. Nam, si Theseus solum petiisset:

Non cernat ultra lucidum Hippolytus diem,

nonne impletum fuisset sine contradictione petitum, si deus Hippolytum illuc detulisset, ubi docent astrologi totum anni tempus in unicam noctem et unicum diem per semestria geminanda distingui; cum ibi nunquam solis radius orthogonaliter feriat nec a talibus angulis, quod lumen solis terras attingat, sed solum per ipsum aerem evanescat? Satisfecisset abunde – sicut opinor –, quandoquidem tristis Harpie mine, cum famem Troadibus nunciavit compulsuram eos ambesas malis absumere mensas, eo reciderunt, ut, cum

vertere morsus

Exiguam in Cererem penuria adegit edendi

Et violare manu malisque audacibus orbem

Fatalis crusti, patulis nec parcere quadris,

completa fuerint tam horrenda responsa? Et – ut a fabulis ad hystorias, quibus inest veritatis opinio, veniamus – responsum habuit Philippus, rex Macedonum, Alexandri pater vel – ut aliqui retulerunt – corrupta per alium Olympiade, vitricus, tandem se moriturum esse quadriga; quo metu, fatum veluti declinaturus, iussit per universum regnum suum currus solvi. Tamen, ne falsitatis accusarentur oracula, gladio, cuius in capulo quadriga sculpta erat, occisus est. Videsne, quam levis et ridicula res fidem defendit traditi sub ambiguitate responsi? Unde volens optatam et infallibilem gratiam Theseus tria vota tribus orationibus consumavit – prout superius demonstravi – gradatim de singulis in singula procedendo. Nam, etsi recte voluerimus intueri, quicquid indiffinite generaliterque promittitur, tripliciter adimpletur: prestatione petiti, tempore, modo formaque prestandi; ut quelibet voti gratia triplici gratia compleatur. Ex quibus corollarie sequitur unicum votum, cum re, modo temporeque possit et soleat variari, modum et tempus sic tale quodlibet concomitari, quod res una nonnisi voto gratie triplicis explicetur. Nam, cum dicat Theseus:

genitor equoreus dedit,

Ut vota prono trina concipiam deo,

non distinguenda, sed simul capienda concessum fuisse demonstrat. Sciebat igitur Theseus se totum, quod deus promiserat, evacuaturum unico voto, quod compleri non poterat, nisi de re, quam volebat, modoque simul et tempore foret auditus. Nam et, quicquid volumus, necesse fit, modo determinemus et tempore. Desinant igitur ulterius querere curiosi, nec protervientes credant alibi vota trina, quam superius expresserim, invenire. Sin autem et extinctum Hippolytum et irato patre et tunc temporis, cum illud optavit, prorsus gratiam unam velint et unum votum, querant velim et alia duo vota. Que sicut michi iam annis quadraginta rimanti, sic eis contigerit reperire non posse, audiant et assentiantur, obsecro, saltem de primo voto Theseo tam infeliciter successisse, quod secundum et tertium non optarit. Habui prudentem virum, Lucanum patria et gente nobilem, clarum moribus dictisque facetum, affinem meum; huic nomen Paganucio Piconi fuit. Solitus est autem dicere se tria semper sperasse: redire scilicet in patriam, a qua guelphe factionis princeps, exul et extorris aberat, uxorem habere et divitem esse. Horum trium unum sibi contigit, ut consanguineam scilicet meam, mulierum honestissimam, haberet uxorem; quam licet summe diligeret, dicere solitus tamen erat non lusus solummodo gratia, sed etiam serio, si reliqua duo alia forent in votis esse suis, nunquam ea sibi se velle contingere. Credant igitur illi similiter et Theseum admonitum, ne divine gratie promissa deberet ulterius experiri, postquam in primo – sicut petiit – exauditus perpetuas invenit lacrimas et merorem. Et nos cum Atheniensium principe addiscamus nullo modo malignis illis spiritibus credere, qui non respondent nisi, quo decipiant, nec aliquando vera proferunt nisi, quo via tutiore subvertant. Et ista de Theseo sufficiant.

Nunc veniam ad Camillum. In qua quidem re video mores et opinionem corruptam nostri temporis deterrere te, ne credas virum multis functum honoribus et – quod fons eloquentie Livius constanter affirmat – ordine patricium, ruri operam dedisse, cum videamus agricolatum inter postrema et omnino sordida reputari, quod non convenire videtur tot dignitatum titulis patriciorumque lauticie; rarissimumque putas Cincinnatum ab aratro vocatum ad curiam et Serranum agricolam. Non legisti – sicut opinor – Columellam, qui molliciem suorum temporum conquerens inquit librorum De agricultura primo: «At mehercules», inquit ille, «vera illa Romuli proles assiduis venationibus nec minus agrestibus operibus exercitata firmissimis prevaluit corporibus ac militiam bellis, cum res postulavit, facile sustinuit durata pacis laboribus semperque rusticam plebem urbane preposuit.» «Illis enim» – uti post pauca subicit – «temporibus – ut ante iam diximus – proceres civitatis in agris morabantur et, cum consilium publicum desiderabatur, a villis in senatum accersebantur. Ex quo, qui eos evocabant, viatores nominati sunt.» Hec Columella solide et ornate, sed longe vero quam floride scripsit. Tanta quidem priscis temporibus rei rustice apud Romanos auctoritas tantumque decus fuit, quod – sicut Portie gentis auctor, censorius Cato, scribit – maiores nostri – ut eius verba referam – virum bonum, quem laudabant, ita laudabant bonum agricolam bonumque colonum. Et subdit:«Amplissime laudari existimabatur, qui ita laudabatur.» Hec Cato; usque adeo non vile, sed gloriosissimum ducebatur agricolam esse, quod non minoris laudis esset dici bonum agricolam quam virum bonum. Quod adeo magnum et honestum erat, quod assumptus in iudicem vir consularis Fimbria sponsionis, quam M. Lutatius Pythia fecerat, si vir bonus non iudicaretur, non solum ne Lutatium, integerrime fame civem, boni viri nomine spoliaret, sed etiam, ne quicquam temere affirmare diceretur, virum bonum, que res infinitis constaret meritis, noluit iudicare. Maxima res apud illos agricultura fuit, quandoquidem viro bono laudibus coloni iuxta Catonis testimonium equarentur; ut non repugnet iuxta temporum qualitatem Camillum et dictatorem sextum et multotiens interregem et tribunum militum, consulari potestate septimum et patricium summumque senatorem, etiam agricolatu, licet auctoritas desit preter Lucani versiculum, quem allegas, operam impendisse. Et – ut super hoc sententiam habeas meam – credo, quanvis non innuat id Livius, Lucano teste, quod agricolationi fuerit intentus, quandoquidem eo tunc temporis erat non ignominie, sed glorie nonque dedecori, sed honori. Nec interpretetur aliquis – ut sunt pervicacium ingenia – eo, quod ager et fundus instructus Camilli fuerit, Lucanum dixisse:

et quondam duro sulcata Camilli

Vomere,

quasi sit sensus: rura Camilli sulcata suo vomere, non sua manu, sed vomere suo. Pari quidem ratione dici posset intelligendum esse, quod sequitur:

Et antiquos Curiorum passa ligones,

quos tamen constat cultus terre studiosissimos fuisse. Mos equidem tam Lucani quam aliorum poetarum est tali modo loquendi non possessionem solum, sed recte significare simul etiam possessorem, imo rei, de qua tractatur, usum et exercitium habentem. Sic in tertio intelligimus:

Celsior at cunctis Bruti pretoria puppis,

Verberibus senis agitur.

Per puppim quidem Bruti, non suam, non sibi deputatam solum, sed in qua Brutus personaliter erat, de quave depugnabat, designari certum est. Quid, cum idem auctor scribit in septimo:

Di tibi non mortem, que cunctis pena paratur,

Sed sensum post fata tue dent, Crastine, morti,

Cuius torta manu commisit lancea bellum,

intelligendumne est: Cuius lancea torta manu commisit bellum; an potius: Cuius manu torta lancea bellum commisit? Et poetarum princeps ait:

Nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis.

Nonne intelligimus per Evandrium ensem, quoniam possessionem pro patronymico quandoque poni certum est, Pallantem, Evandri filium, ense caput abstulisse Thymbri, non autem Evandri ensem?

Vidi ego Petreum

– inquit Naso –

conantem evellere terra

Glandiferam quercum, quam, dum complexibus ambit,

Et quatit huc illuc, labefactaque robora pulsat,

Lancea Pirithoi costis immissa Petrei

Pectora cum duro luctantia robore fixit.

Et quis non videt hic per lanceam Pirithoi Pirithoum utentem lancea intelligi, non Pirithoi lanceam? Ut eadem ratione per Camilli vomerem sulcantem Camillum vomere debeamus accipere,non pro vomere, qui Camilli fuerit: vix enim tam vilis rei possessio digna est, que de Camilli nomine vocitetur. Sed forte nimis in re clarissima versor, licet ampliora requireret pervicacia contendentium, qui non possunt, imo nolunt paucis, licet veris, esse contenti. Credam igitur Camillum, licet patricio genere, licet tot functum honoribus, licet alter Romulus dictus sit, agricolam extitisse; quandoquidem dignitatis erat, non abiectionis esse colonum. Quod usque adeo verum est, quod agricole reges per victus copiam et excellentiam exercitii dicebantur: hinc Melibeus apud Maronem ait:

Post aliquot mea regna videns mirabor aristas.

Et Augeas rex in Grecia stercorandi solertiam adinvenit; cuius stabulum fingitur Hercules egessisse; unde est tragicum illud:

Nec ad omne clarum facinus audaces manus

Stabuli fugavit turpis Augei labor.

Ceterum Hercules rex hoc in Latium propagasse creditur et regem suum, Fauni filium, Sterculium nomine, docuisse. Quibus et illud accedat, quod Alexandri Magni etate apud Sidonem pauperrimus vir fuisse legitur, longa licet avorum serie regio sanguini annexus, hortis irrigandis colendisque stipem vilissimam merens et vitam ducens inopem. Quid plura? Nonne agricolatus industria priscis illis placuit inter deos referre Saturnum, Cererem et eundem illum Sterculium, qui stercorationem et didicit et recepit? Facessat igitur omnis error; credamusque sine dubitatione Camillum rusticationi, sicut alios illiusce temporis principes, indulsisse, nec de qualitate nostrorum temporum verum sensum de tanti vatis testimonio corrumpamus. Non tamen, quod ipsum ab aratro tractum ad tot honorum fastigia, cum auctor deficiat, somniemus, sicut ineptissimus ille Ciones, cui facilius poetarum intellectum abstuleris, quam hystoriarum noticiam concesseris.

Tertium autem postulas de gemino illo versiculo, qui solet ante Lucani volumen haberi:

Continuo nunquam direxi carmina ductu;

Que tractim serpant plus michi coma placet;

an verus sensus sit illorum, qui dicunt illos intelligi propter crebras longasque digressiones illius auctoris. In qua quidem re illud miror, quare verum non reputes, quoniam iudicio meo negari non possit Lucanum inter alios poetas sive scriptores et frequenter in digressionibus et extensissimum esse. Ceteri quidem narrationibus fictiones interponunt, conciones conciliaque deorum et aliquos fabulosos inventus, quos ita requirit poetica narratio, quod dici digressio non debeat, sed tractatus. Auctor autem ille tum exclamationibus, tum assimilationibus, tum rerum amplificationibus, descriptionibus largissimis locorum et aliarum multarum rerum, que, licet poetica sint, non sunt tamen propositi principalis, ac etiam aliarum rerum interpositione ita digreditur, quod nullum alium invenias taliter evagantem. Est itaque verissimum hoc: auctorem illum fuisse super ceteros digressivum; nec hoc michi videtur, Camillo pertanto, cum negari nequeat, inficiandum. An autem sententiam hanc dysticon illud intendat, alia questio est: nam, quanvis verissimum sit id, quod dicunt de more et proprietate scriptoris, non sequitur tamen id illos componentem versiculos intendisse.

Principio quidem, qua ratione dici potest, per coma digressionem, imo digressionum frequentiam, quam illi cogitant, significari? Tripliciter enim coma sumitur, ut comam, de qua sermo non est, crinium videlicet ornamentum, omittamus. Nam apud musicos coma dicitur numerus, quo sex toni superant consonantiam diapason. Hoc enim certi sumus auctorem illorum carminum, quisquis fuerit, licet scire sicut et alia multa poete sit, nullatenus voluisse. Penes oratores autem coma significat taliter perfectam sententiam, quod aliquid tamen adiciendum sit supersitque pronunciandum, ut, cum sententia perfecta colon sit, imperfecta vero suspensio dici queat; ubi videlicet commode pronuncians et quodam modo necessario requiescit; medium horum sit iam sic perfecta, quod adhuc accumulanda sententia restet intentione scriptoris. Vellem quidem igitur, quod coma, prout illud significat, digressionem etiam exprimeret. Verum per translationis improprietatem illum sensum ad hoc trahere nescio, si rationabiliter fieri possit. Ego quidem fateor id nullo modo michi videri, quoniam significationis vocisque translatio ex aliquo sensu finitimo vel similitudinis propinquitate assumenda sit, non ad libidinem et sine ratione facienda. Nam ea ratione eaque licentia per vocabulum quodlibet quidvis significare possemus. «Translationem» autem – ut Cicero scribit – «pudentem dicunt esse oportere, ut cum ratione in consimilem rem transeat, ne sine delectu temere et cupide videatur in rem dissimilem transcurrisse.» Nec mutatur etiam ista sententia, quanvis – ut aliqui scribunt – coma sumatur pro prima clausule distinctione, ubi nondum perfecta sententia pronuncians requiescit, que res signari soleat per punctum ad imam litteram ultime dictionis, ubi requiescat orator. Nam, quantum ad hoc attinet, nichil aliud sequi potest, quam si coma in sensu, quem premisimus, assumatur. Illi quidem omnem perfectam sententiam et, cui nichil adiciendum foret, volebant esse periodum, quam nos dicimus esse colum, nam periodum in fine totius orationis dicimus esse scribendam, non in fine cuiuslibet perfecte sententie. Ut, sive imperfectam significet sententiam –ut illi volebant –, sive sic perfectam, ut aliquid sit addendum – ut moderniores longe melius volunt atque commodius –, quomodo transferatur ad significandum digressionem – ut illi volunt –, ego non video. Tertio modo sumitur apud poetas coma pro principali divisione metri intercurrente cesura. Nam, cum dicimus:

Arma virumque cano,

hi quinque semipedes coma sunt, sunt et cesura; quoniam sic ibi dictio terminetur, quod tertii pedis cesa dictionc sumatur initium. Et forsan ad hunc sensum intelligendum est: plus michi coma placet. Nam, si totum Lucani carmen discurras, nullum versum invenies sine dicta cesura penthemimerim appellare. Qui vero talem elegantiam non curaverunt, que quidem in versibus tanta est, quod carmen sonorum esse non possit, nisi in principio tertii pedis hanc dictionis habeat sectionem, non sublimi nonque mediocri caractere cecinerunt, sed infimo stilo serpere dicendi sunt, sicuti videre potes Horatium, in Sermonibus maxime, hunc ornatum et elegantiam non curare. Quo fit, ut aliquando non versus id, quod legimus, sed soluta potius oratio videatur:

Momento cita mors venit aut victoria leta.

Quis non videt quam inepte sonet? Ad quem modum plurimos in Sermonibus eius versus invenies, in Epistolis paucos; apud Lucanum autem – ut arbitror – nullos; ut non immerito dixerit ille, quicunque fuerit, in persona Lucani:

Continuo nunquam direxi carmina ductu;

Que tractim serpant, plus michi coma placet.

Pro quo sensu et illud plurimum facit, quod carmina, non carmen dixit. Carmen enim ipsum poema est; carmina vero distincti versiculi. Et – ut hoc, quod volo, clarius pateat – scire oportet heroici carminis duodecim esse semipedes. Quilibet enim pes huius metri elevationem habet, quam arsim dicunt, et depositionem vocis, que thesis solet communiter appellari ab his, qui grecis vocabulis delectantur. Nunc autem omnis de vocalis enunciationis amenitate ratio – sicut in musicis docetur – penes equalitatem est, quam sufficit esse proportionis, licet maxima sit et perfectissima proportionis et vocis. Unde diapason suavissimi melos est, quoniam in octava voce consistens ducitur a proportione duplari, que ab equalitate proficiscitur. Verum, quia versus habet dictiones, habet et pedes et in enunciando progreditur dictionibus atque pedibus, deprehensum est continuationem dictionum cum pedibus minimum concinnitatis habere. Cum vero pedibus ceduntur dictiones et dictionibus pedes ita, quod pes incipiat cum ultima syllaba dictionis, melliflue versus sonant. Quod provenire crediderim, ut, quoniam exametri versus, quem heroicum dicunt, pedes equales sint elevatione atque descensu, si tales sint et dictiones, illa tam uniformis equalitas obtundat, que, si, velut potest fieri, sectione quadam varietur, mulceat. Unde, si diceretur:

Tu quoque si vis tramite recto carpere callem,

licet versus hic heroicus dici possit, pedibus et temporibus suis constet, incomposite tamen sonat. Quod si continuationem illam dictionum et pedum rescideris, sonantissimum versum reddes discontinuatione dulcedinem pariente. Ut, si commutatis pedibus dixeris:

Tu quoque si recto vis tramite carpere callem,

elegantem feceris ex eisdem dictionibus versum cesure beneficio, que cadit in principio tertii pedis; usque adeo mortalium aures sic equalia diligunt, quod ea gaudeant variari. Cum autem cesionum loca sint secundi, tertii, quarti quintique pedis initia, sic in primis tribus ornatus est, quod absonitas sit in quarta:

Me rodunt omnes libertino patre natum.

Quis non videt, Horatianum versiculum istum quam segniter sonet et inepte? Mollitur autem atque mitescit huius quinti pedis cesio, imo talis sectionis asperitas, si versus in quarto cedatur; ut, si dixeris:

Me libertino rodunt omnes patre natum.

Et Virgilius:

Troia viros medias acies mediosque per ignes.

Omnium tamen suavissima est, que dictionem secat in principio tertii pedis, quando scilicet in quinto semipede dictio terminatur. Hec igitur cesura versum dividit in duo membra, quorum primum quinque, secundum vero septem semipedum amplexione completur. Et hec dicitur apud versificatores coma, quam – ut credo – non reperies in aliquo Lucani versu non esse; ut merito de dicto poeta scriptum sit:

Continuo nunquam direxi carmina ductu,

continuum ductum vocando continuationem commensurationemque dictionis et pedum, ut unum alterum non excedat, sed invicem terminentur. Quod, quia serpentis et humilis figure sive caracteris et stili est, subditur, «que tractim serpant»: «tractim» enim dixit, id est: continenter et sine sectione; «serpant» autem adiunxit ad infimi stili designationem. Et, quia elegantia comatis stilo sublimi, quem Lucanus secutus est, convenit, ad ostendendam illius poematis dignitatem subiunxit: «Plus michi coma placet.»; quasi dicat: non depressi carmina, sed cuncta divisi, per coma scilicet, ut hec elegantia non deesset. Et hunc. Crediderim rectiorem sensum et verbis et veritati longe melius congruentem.

Sin autem dubitaveris, quomodo sit, quod illa divisio, que fit in tertii pedis capite, cum in equalia versum non dividat, sed hinc quinque semipedes statuat, veluti totius versus arsim, inde vero septem, que sint thesis atque depositio versus, cum supradictum sit hanc dulcedinem ex equalitate provenire, tam dulcissime secet versum, quia res digna relatu est, breviter hoc absolvam et latentem equalitatem ostendam, ut sentire possis hanc dulcedinem de parilitatis fonte rationabiliter scaturire. Scire debes igitur proprie metrum dici, quod duobus pedibus mensuratur, unde dimetri iambici dicti sunt, qui constant ex quatuor pedibus. Deinde tenendum metrum constare non posse, nisi plenis pedibus impleatur; et illud sciendum unitatem non esse numerum nec se vel alios multiplicando facere posse vel minimum incrementum et omnem numerum multiplicatum in se facere quadraturam. Nunc autem multiplicemus in semetipsos numeros metrorum; invenimus enim in septem semipedibus unum metrum, quod quatuor semipedibus mensuratur. Quater ergo quatuor sexdecim creat: tres autem semipedes, qui restant, quoniam metrum non perficiunt; non habent enim faciendi metrum illam, quam habet quaternitas, potestatem; sicut alterius rationis per semet etiam, ut ad quadratum aliud venias, multiplicemus et sic habebimus novem; coniunctis itaque sexdecim atque novem habebimus vigintiquinque. Nunc autem, qui restant, quinque semipedes, quoniam faciunt unum metrum, possemus ut illum quaternarium multiplicare; sed unitas, que superest, multiplicari non potest, ut aliquam efficiat crescendo quadraturam. Ne remaneat igitur huius penthemimeris aliquid immultiplicatum et, quod ad quadrum sic non redigatur, necesse fit, illa quinque in se ipsa multiplicemus; que supputata perveniunt ad numerum vigintiquinque, ut sic reducta ad numeros quadratos arythmetica ratione, videamus hec duo membra, si suis distincta rationibus multiplicentur, ad equatitatem – sicuti demonstravimus – pervenire.

Hec habui, que de tuis dubitationibus occurrerunt. In quibus si requiescit animus tuus, bene est; sin in aliquo autem mens suspenditur, aperi, precor, ut tecum dubitando proficiam. Vale.

Florentie, nonas martii.

2.

Egregio artium et medicine doctori magistro

Antonio de Baruffaldis faventino.

[1397?]

NESCIO, doctor egregie, frater et amice karissime, quo pacto, quotiens litteras tuas, quicquid scripseris, quicquid iubeas quicquidve petas, accipio, vehementi agitatione commovear. Sentio tamen adeo mea viscera resultare dilectione tua, quod memet ipse non capio. Quid grave magis et anxium est quam re tam amata tamque dilecta, quantum tu michi es, sic semper caruisse, quod te nunquam aspexerim, nunquam in mutuos complexus iverimus nunquamque fuerimus vive vocis alloquio recreati? Tantoque desiderio tui teneor tantoque fervore mentis exopto candidissimam illam diem aspicere, ut – sicut Papinius inquit –

hac evum cupiam pro luce pacisci.

Nam iuxta Flacci nostri sententiam:

Nil ego contulerim iocundo letus amico.

Cum enim – ut inquit Samius – ea vis amicicie sit, ut ex duobus unum faciat, quam innaturale quamque molestum est rem unam tot montium totque vallium interpositione seiungi? Ut ex hoc admirari desinam sacros vates inter inferni supplicia numerasse Tityon, terre omniparentis alumnum,

per tota novem cui iugera corpus

Porrigitur,

– ut ille ait –: tanto distento quidem spacio uno corpore, quanto tu et ego, qui quidem iuxta Pythagore sententiam unum sumus, non deest, quod Maro noster subintulit, rostro videlicet

immanis vultur obunco

Immortale iecur tondens fecundaque penis

Viscera rimaturque epulis habitatque sub alto

Pectore, nec libris requies datur ulla renatis.

Tu quidem et ego Tityos sumus per tot iugera distracti corporibus, cum anima simus una; vultur autem figuram tenet anxietatis ac molestie, quam ex hac corporum separatione perpetimur et habemus; sive potius huius absentie typum, cuius est unita, si fuerit presertim diuturnior, segregare. Veruntamen mordeat illa licet atque depascat renascentes sub pectore fibras; certus enim sum, quod quos absentes verus amor coniunxit, nunquam absentie violentia separabit. Unum est, quod vereor quodve mecum excogitans reformido; cum amicicia vera, sicut ex sola virtute gignitur, sic etiam conservetur, ne, quod false opinionis umbra conflavit, deficientis in me virtutis absentia dissolvat. Possum enim tibi spondere, quantum in me est, benivolentiam et dilectionem; utinam possem et amiciciam! Nulla quidem resolutionis trepidatio me torqueret. Unde et notanter in calce tractatus nostri De verecundia dixi: deprecor autem, quod hec mea obsecutio preceptorum tuorum sit apud te «nostre dilectionis testis»: tue quidem iussiones «penes me semper erunt amicicie obsides atque vades»; attribuens tibi nomen amicicie, que solos decet virtuosos; michi vero dilectionem, que perfectionem illam integritatemque virtutis non requirit. Conabor autem efficere, quoad eius fieri poterit, quod sim dignus amari; sin autem id minus forte successerit, annitar, ne iudicer odio dignus. Tui etiam officii fuerit dilectori tuo taliter assistere, quod ita se componat et possit etiam amicus dici. Tritum etenim vulgo proverbium est: «Non sibi soli, verum etiam socio sapiendum.» Satis enim sterilis est sapientia et nimis avara bonitas, que solummodo sibi prodest; pulcerrima quidem virtutum, imo illa virtutum virtus, que cunctos actus nostros in publice utilitatis gloriam dirigit et de qua Philosophus inquit, quod preclarissima videtur esse virtutum, ut neque Hesperus neque Lucifer ita sit admirabilis; iusticia scilicet legalis, illi deficit, qui sibi solum, non etiam ad alterum operatur. Unde tibi, si nescis, ingens iniuncta necessitas, postquam amicum te profiteris, sic amantis curam gerere, sic sibi tum exhortationibus, tum monitis, tum etiam obiurgationibus operari, quod virtutum meritis non solum amator, sed amicus etiam dici possit. Falso quidem amici nomen usurpat, qui sibi virtuose vivens, quem amicum delegit, labi vel errare sinit. Nam cum – ut Philosophus ait – amicus sit alter ipse; – utque Pythagoras, cuius, quanta fuerit auctoritas, testis est Cicero, volebat – amicus cum amico sit unum; qui se tantummodo curat, ostendit idem vel eundem penitus se non esse facitque id esse dimidium, quod, si vere diligeret, omni modo foret unum. Onerosa res est amicicia, sed delectabilis, laboriosa, sed utilis, non ociosa, sed suavis; resque adeo necessaria adeoque naturalis, quod in hac conversatione mortalium nullus eligeret vivere, nisi cum amico valeat simul esse. Que enim tanta celsitudo dominatus tantaque rerum temporalium copia vel prospere fortune tam abundans tamque felix afflatus, qui sine socio possit esse iocundus? Que denique tanta feritas tamque crudelis et inhumanus mentis habitus, qui non amicicie dulcedine delectetur? Huius etenim sive virtutis sive virtuosi actus vis est, ut nullus sit vite nostre status, nulla qualitas nullave condicio absque societate; ex quo non solum boni veraque virtute conspicui professionis et morum similitudine veras amicicias contrahunt contractasque conservant, sed etiam, qui vitiosi, scelerati vel impii sunt, quodam amicicie simulacro coniunguntur. Quodque dolendum est, tantum crevit humana malicia adeoque omne in precipiti vitium stetit, quod videmus malorum condilectiones nedum magis frequentes, sed firmiores etiam in communicatione scelerum perdurare. Omissa quidem corrivalitatis emulatione venericolas videmus delicatos et molles mira simul dilectione coniungi vicissimque non solum ex mutuo sociationis officio, sed etiam alterutra collocutione, dum sua flagitia referunt, se potiri. Que societas compotatoribus, quamque libenter simul conveniunt, qui delicatis ciborum haustibus delectantur! Qui vero speciosis superbiunt domibus quive speciosis vestibus induuntur, quanvis istorum forte propter affectum excellentie difficilius consortium sit, nonne reliquos quasi sordidos fugiunt et contemnunt sibique putant esse dedecori, si cum frugalioribus conversentur? Quid memorem, quanto dilectionis nexu quamque fida societate fures furibus latronesque latronibus coniungantur? Nonne videmus etiam apostaticos et monstruosarum heresum socios obstinatissime societatis vinculis illigari? Nec mirum. Nam, cum finis et perfectio mortalium sit, ut omnis homo, si fieri posset – potuisset autem, si legis eterne turbata non foret obedientia –, reducatur ad unitatem, quod quidem actualiter perficietur in electis, quando Christus salvator noster in omnibus erit omnia, ipsa natura suopte motu et indito quodam instinctu nititur ad unitatem; ut non in fidelibus adoptionis filiis, quorum in ecclesia primitiva – sicut sacre testantur littere – erat cor unum et anima una; sed etiam in his, qui diversa sequuntur, ipsa natura illos, qui corrupti sunt, iuxta suorum habituum similitudinem ad unitatem reducere moliatur. Ex quo non solum utile, non solumque delectabile, sed etiam necessarium bonis est, quo malorum conatibus et quasi conspirationibus obsistere valeant, in veras amicicias glutinari. Unum autem hominum genus est, quod, cum reliquos abhorreat, etiam cum sibi similibus omnem refugit societatem. Hi sunt homines superbi spiritus, qui in sue insolentie tumideque mentis elatione superiores non patiuntur, equalibus molesti sunt et inferiores aduncis naribus floccipendunt. Ex istorum – ut Tragicus inquit – numero, imo grege est

Qui notus nimis aliis

Ignotus moritur sibi.

Hi sunt iubentibus contumaces, rogantibus rigidi, supplicantibus contumeliosi, obsequentibus autem adeo fastidiosi adeoque protervi, quod etiam, que volentes prestant, videri velint a nolentibus extorsisse: si parva, imo si non maxima sint, que exhibentur, nedum gratias non referunt, sed nec agunt; imo – quod deterius est – quasi viles ex munerum parvitate habiti sint, veluti gravem acceperint iniuriam, perturbantur; si maxima vero fuerint, ingentia et modum excedentia, inflati et tumidi se dignificant, nec tamen iuxta merita – adeo sui immemores sunt – se reputant honoratos. Hi sunt, cum quibus, si aliquando contendas, nunquam iurgia possis abrumpere; si milies amicicie tentes officiis, nunquam in tui amorem valeas inclinare, et, cum neminem diligant, quicquid amicabiliter gesseris, non solum id fictum reputent, sed ad insidias ordinatum. Quis enim amari se putet, qui se sentiat non amare? Et utinam contenti non diligere non conceperint odium in illos saltem, quibus vicissitudo dilectionis, si qua foret in illis humanitas, deberetur!

Sed hi sunt, de quibus – ut scribis – Petrarca noster inquit, quod, si credi potest, amore ad odium irritantur. Sibi tamen hoc imputent, qui dilectionem non intra honestatis penetralia, sed inter tremula mortalium culmina querunt: qui bonum amicicie petunt, unde non opus, non habitum, sed nec simplicem amoris potentiam valeant reperire. Nam, cum tota sit insolentis intentio, quod aliis preferatur, et amicicia quedam equalitas sit non in dilectionis affectu, sed in operationis effectu – equalitas, inquam, non parvitatis, sed proportionis –, aut destruatur oportet ipsa malignitas aut frustra talem in agrum semen amicicie iaciatur. Nec sum nescius secularibus insertum litteris quosdam superbissimos homines et immanitatis tyrannos viros; si tamen illi inhumani homines sunt dicendi et hi vitiosissimi et virtutum, quas in subditos perpenderint sevissimi persecutores, viri possunt iuxta proprietatem vocaminis appellari; insertum, inquam, quosdam superbissimos homines et tyramnos miratos amicorum fidem, sicut de Dionysio Syracusano legitur a duobus illis Pythagorice secte professoribus amiciciam optavisse. Nam, cum unus ipsorum capite per Dionysium damnatus esset, tanta fuit tamque fidelis inter ipsos amicicia, quod indemnatus pro damnato vas remansit et obses, ut pro illo, si non rediret ad diem statutam, supplicium destinatum lueret et subiret. Et, cum ille in extremitate termini socium liberaturus comparuisset, obstupescens Dionysius tantam et tam sinceram amicicie fidem, que profecto maior esse non potest, quam – ut testatur Veritas – animam suam ponere pro amico; ipsaque mirabiliter delectatus damnatum absolvit seque inter ipsos inscribi tertium cum instantia postulavit. Sed aliud est, quod facimus, aliud est appetere, quod debemus. Hoc etenim etiam nolentibus se ingerit; illud enim nonnisi, cum volumus et eligimus, amplexamur. Ad hoc nature bonitas, que vitiorum mole non potest in totum extingui, nos impellit et movet; illud vero nostre voluntatis arbitrium sibi complacendo decernit et imperat faciendum. Vanum enim desiderium Dionysii amiciciam cupientis erat, si ea, cum quibus amicicia stare non potest, superbiam, crudelitatem et alia vitia deponere non volebat; si non curabat talis ex habitu virtutum esse, quod amari dignus foret, quod illis perfectissime dilectionis viris se conformem meritis exhiberet. Oportet siquidem, quod, qui vult honestum aliquid adipisci, quo faciat votis satis, simul et illa desideret atque habeat, sine quibus ad id nequeat pervenire; illa similiter evellat atque resignet, que sibi possunt esse impedimento queve nequeunt cum re, quam desiderat, possideri. Quamobrem, si – ut sunt mortalium errores – nos amicicie cultum cum taliter affectis contigerit inchoasse, referendi sunt pedes gradusque celeriter retrahendi:

Improvisum aspris veluti qui sentibus anguem

Pressit humi nitens, trepidusque repente refugit

Attollentem iras et cerula colla tumentem

– ut inquit Maro. Et – ut ad inceptum et litteras tuas redeam – spondeo tibi benivolentiam et dilectionem – ut dixi; utinam possem et amiciciam! Sed, postquam hoc omnino non possum, conabor, quoniam magis incipientibus quam perfectis virtutibus utimur, quanto propius ad amiciciam aditus concedetur accedere, et tui desiderii et honoris curam accipiam et, quantum potero, nitar te ad aliquid honorabile promovere.

Vidi rationes, quas in illa physica collatione ad illum famosissimum doctorem destinasti; quibus asseris mentulam sive testiculos ad generationem hominis principale et necessarium esse nec vasis seminariis hanc esse dignitatem – sicut ille probare nititur – tribuendam. Et, quanvis harum rerum omnino sim nescius et diu michi persuaserim oportere vim intellectus eius, qui iudicat supra rem, que iudicatur, excellere, placent michi tamen cuncta, que scribis, non solum magnorum auctorum roborata sententiis, sed claris rationum – ut michi videtur – demonstrationibus confirmata. Quis enim fateri non debeat membrum illud in hominis generatione fore precipuum, quod sperma, hoc est: iuxta Galeni nostri sententiam in libris, quos De virtutibus naturalibus scripsit, principium effectuum animalis, in suam propriamque naturam transmutat et format, magis quam membra transformandum deferentia vel exprimentia transformatum? Nam licet Commentator edoceat illud membrum non esse principem virtutis generative, quanvis illa virtus in eo sit, ut seminalem humorem in propriam commutet speciem et naturam – sicuti sentire Galenum expresse testatur –, quia non agitur illud nisi per spiritum missum a corde, temperatum in quantitate et qualitate, ex quo Dantes noster voluit materiam futuri seminis in corde virtutem recipere formativam – ut in sua secunda cantica cecinit –, non tamen asserendum censeo principaliora debere vasa seminalia quam illud, cui tum deferendo, tum emittendo vasa ipsa deserviunt, reputari. Nec sibi placeat ille doctor acutus exemplo, quod videtur ab Aristotile mutuasse, de tauro castrato recenter, qui admissus iunici ipsam creditur impregnasse; nam, cum facile possit casus tua pulcerrima ratione negari propter doloris vehementiam, que debeat omnem appetitum concubitus cohibere, totum tamen – ut asseris –, si possibilis casus esset, ex disposito iam semine resultaret: in illo quidem animali precipue, quod immissione sola semen elicit tanta velocitate tantaque saliendi frequentia, quod nullius fricationis videatur, quam in homine saltem aliqualiter necessariam cernimus, indigere. Nec mirum: adeo quidem faciles generationes armentorum sunt, precipue ex parte feminarum, quod sine complexione maris credantur eque prolem ex ventorum afflatibus genuisse. Unde noster Mantuanus inquit:

Scilicet ante omnes amor est insignis equarum.

<..........................................................................>

Vere magis, quia vere calor redit ossibus, ille

Ore omnes verse in zephyrum stant rupibus altis,

Expectantque leves auras, et sepe sine ullis

Coniugiis, vento gravide, mirabile dictu,

Saxa per et scopulos et depressas convalles

Diffugiunt &c.

Nam, si gemine ille quodammodo glandule, que de similitudine testium, qui pauciores quam duo communiter esse non possunt, diminutivum vocabulum habuerunt, receptum sanguinem decoquunt et exalbant et ipsum spumosum semen, quod usque quo super alterius aut semen aut sanguinem aut utrunque diffundatur nullam aut imperceptibilem recipit mutationem, et quod – ut ita loquar – in futurum agens sic operatur, quod ipsum ad opus generationis formaliter complet et perficit, dicemusne ipsas minus esse necessarias quam illa, que certum est solum ut fistule deservire? Absurdum est hoc; nisi forsitan ad nubes gignendas et pluvias principaliores esse dixerimus terre concavitates et ipsam cedentis aeris raritatem, per quas humidos vapores radii solares eliciunt, quam solis ipsius corpus, cuius actioni perspicuum est cuncta, que tetigimus, famulari. Unde, quicquid a te, frater optime, in conclusiones illas, quas admiror, scriptum est, donec aliter admoneat, si tamen est credibile posse contrarium demonstrari, non solum opinor verissimum, sed affirmo. Et forsan illarum rationum fulgor te ad id, quo desidero, et altius, quam expectas, promovebit.

Irreligiosissimum tamen Averroym non sine motu cachinnationis admiror, qui, cum de Deo et anime eternitate pessime senserit, ad quem refertur cuncta religio, illius muliercule crediderit iuramento, que se iactavit ex emisso contra naturam semine in livelli balneo concepisse, nisi forsitan ipsam timuisse putaverit, quod ipse penitus deridebat: ut mimicum potius id quam physicum sit censendum. Quis enim ferat cuiusvis auctoritatis virum asserentem emissum semen humanum in aqua sulphurea vel alteri permixta mineralium taliter conservari, quod a matrice per balneum evagantis ad conceptus efficaciam attrahatur? Iam ulterius procedat audacia; dicamusque virile semen posse sufficere, ut rationale animal vel ipsius aque vel – ut poetice loquar – Thetidis gremio producatur et sic nedum

Gensque virum truncis et duro robore nata

iuxta fabulas prodeat, sed calidis etiam generetur mersa sub undis. Hec satis. Tu vale et parce, si longior fui, nam – ut in trito proverbio vulgo dicitur – ex harundineto difficile potest exitus inveniri.

Florentie, quarto idus quintilis.

3.

Prudenti viro ser Francisco Ugolini.

[1397]

IANDIU potui, dulcissime frater, si firma non inesset michi, imo de vera fide proveniens constantissima certitudo divinam providentiam omnia gubernare, tibi tuisque tam crebris infelicitatibus, imo – quo rectius loquar – visitationibus condolere. Sed, quia michi firmissime persuasi nichil creature contingere, quod de superne dispositionis ordine decretoque divinitatis non veniat, firmissime teneo, quecunque circa nos fiunt, sint aspera licet, flebilia, gravia, incommoda vel horrenda, sint licet mala nature, sint licet etiam mala pene, vere mala non esse, nisi vestiantur, imo deformentur aut sordeant, malo culpe. Que quidem deformitas atque culpa deficientibus nobis ab ordine legis eterne contrahitur et de nostre libertatis arbitrio, dum in verum finem non dirigimus illa, que facimus queve nobis eveniunt, perpetratur; ut, quicquid nobis contigerit atque contingat sive de parentum sive dominorum sive – quod coniunctionis genus optatissimum est et dulce – filiorum internecionibus, sive fratrum, dummodo desit culpa, nec debeamus conqueri nec malum, si recte senserimus, arbitrari. Mala quidem non sunt, que malos, quibus illa provenerint, non fecerunt. Nunc autem, dic michi, dulcissime mi Francisce, fecitne quenquam malum mors ingenita vel illata? Non certe. Nullus enim eo, quod mortuus, est malus; nolle mori vel sibi manus ingerere, cum Deus non vult, potest nos moriendo malos efficere, non ipsa mors, quam, etiam si sponte nobis asciverimus, nisi Deus noluerit, malos omnino non facit; non vult autem Deus nos mortem asciscere, nisi iubeat et revelet. Sed quid tam multa de nomine? Dices enim: «Non sint hec mala licet, quoniam culpa vacent, nonne sunt gravia, nonne deflenda?» Gravia sunt, fateor, impatientia tolerantis deflendaque fragilitate merentis. Sed, qui cogitaverit Deum rerum omnium creatorem atque rectorem summam esse bonitatem summamque sapientiam, qua fronte flebit tanquam malum, quod illa bonitas fecerit, quaque presumptione non feret, quicquid illius sapientie penetral ordinaverit? In his tamen incommodis quid sit faciendum, ipsa natura nos admonet. «Nichil enim» – ut quidam ait – «lacrima citius arescit.»; siccat tempus lacrimas impatientieque duriciem mollit, ut post modicum nec flebilis futura tibi sit recordatio nec gravis. Erit forte gravis tibi familie sarcina, erit forsitan; quis enim de futuris iudicet? Et suavis. O si videres in illo beatitudinis nostre speculo cuncta, sicuti sunt, crede michi, Francisce, nichil tibi videretur aliter fieri vel esse debere, quam fieri videas aut esse. Videmus ex parte, nec illud etiam videmus, ut est. Quot sunt in corporis nostri fabrica, que, si separata videris, horrenda turpissimaque diiudicares! In corpore vero sita, mirabile prebent specimen et decorem.

Fac igitur, mi Francisce, ut te virum exhibeas. Postquam Si enim in virilitatem ascendisti, multa tue virtutis exempla vidimus, in quibus, crede michi, si talem te Deo, quem latere non possumus, qualem in oculis hominum prebuisti, summo rerum omnium illi principi debes sine dubio placuisse. Non igitur minus te virum nunc exhibeas Deo vel hominibus, quam hactenus feceris. Si prestabis enim hoc te prudentem, te magnum animi, te omni laude dignissimum et – ut omnia simul claudam – te vere virum esse probabis verisque claruisse virtutibus te ostendes; sin autem cesseris, dicemus in aliis te finxisse. Non possumus enim diu personam fictam gerere. Si non exhibueris de tua virtute constantiam, te non virum, sed hominem, non virtuosum, sed dissimulatorem fuisse dicemus. Quis enim aliter crediderit, si te, cum prudentius sentire debeas, viderit insanire, si constantiam, quam ostenderit tua virtus in filiis, in fratris funere non prestabis? Noli te sine fructu, sed cum damno tue condicionis affligere. Flevit – ut quidam innuunt – filium suum Abel primus hominum Adam centum annis; quos Legifer noster – ut multi volunt – omisit inquiens Adam centum triginta annorum fuisse, cum genuit Seth, quem Iosephus et alii tradunt ducentorum et triginta annorum, cum Seth habuit, extitisse; ut totum illud tempus luctus videatur Moyses etati primi parentis, quasi tunc plane non vixerit, subtraxisse. Quid in maximam damnationem fecit luctus et fletus? Quid autem illi profuit tandiu lugere? Num recuperavit Abel, num etiam parricidam alium vel placavit vel correxit? Multa sunt inania in hac nostra vita mortali; nichil tamen inanius, quam mortales flere mortalem, quam id assumere, quod tempus eripiat, id quodam quasi modo profiteri, quod prestare non valeas. Efficiat in te ratio laudabiliter, quod tempus sine pondere tue commendationis implebit; quod falsa quedam mundi iocunditas vel auferet vel interrumpet. Nulla res inter mortales adeo suavis est, que non capiat ex diuturnitate fastidium; quanto magis, que sunt tristia vel amara!

Sed cur ego te moneo, qui singularis nostris temporibus es vere consolationis exemplum? Nosti, quod flentes nascimur fletique revertimur in cinerem, de qua sumpti sumus. Perfecit ille vere benedictus frater tuus munus suum; non recessit, sed precessit; non obiit, sed abiit; ad quem, cum Deus iusserit, accedemus, sicut ipse nobis ad premortuos antecessit. Tu consolare, prout confido proutque soles et debes, memor, quod – sicut ad Romanianum scribit Aurelius –, «si divina providentia portenditur usque ad nos – quod minime dubitandum est –, sic tecum agi oportet, ut agitur.» Vale felix, si patientiam – ut oportet et speramus – assumes.

Florentie, kalendas augusti.

4.

Illustrissimo principi et domino Iodoto

Brandeburgensi ac Moravie marchioni.

[1397]

NICHIL totius mortalis mee vite curriculo, quanvis sexagesimum iam et sextum annum attigerim, illustrissime princeps et magnificentissime domine, maiore mentis amaritudine me commovit pungentioreque doloris vulnere me transfixit, sive publicum privatum fuerit, quam illud – proh dolor! – detestabile scisma monstruosumque prodigium, quod in Ecclesia Dei videmus quodque tantam talemque scissuram – ah scelus, ah pudor! – fecit in inconsutili tunica Salvatoris, quam gentiles milites sic in Dominica passione sibi simul cum aliis vestibus diviserunt, quod iuxta prophetarum antedicta scriptureque evangelice testimonium, cuinam contingere deberet integra dimisso sectionis proposito sortiti sunt; tantam, inquam, talemque scissuram fecit in inconsutili tunica Salvatoris, quantam et qualem in populo christiano videmus. Heu dolor, heu pietas! Huccine processisse cardinalium errorem vel ambitionem, ut post electum summum pontificem, quanvis in illo diabolico populi Romani tumultu, quem vere diabolus excitavit, post eiusdem electi consecrationem, coronationis inthronizationisque solemnia non tumultuante, sed pacifico plaudenteque populo libere per ipsos et eorum nomine celebrata damnando, quod prius fecerant, alium assumendo pontificem, sacrosanctam Ecclesiam bicipitem reddiderint et tanta cum abominatione populum christianum diviserint? Quis constituit eos iudices, ut eorum sit de pontificalis electionis vitio iudicare? An electionis huius auctores, testes et iudices esse possunt? Et cuius est de propriis actionibus iudicare? Quis in testem eorum, que gesserit, si de alicuius, quem impugnet, agatur preiudicio, debet audiri? Quod si fuerat – ut asserunt – in electione vitium, cur universum orbem publicis et privatis litteris impleverunt mundi principibus atque populis nunciantes canonicam Urbani electionem?Cur sibi non semel, sed multotiens collegialiter astiterunt? Cur eius ordinatione suarum mutaverunt titulos dignitatum, quos etiam, cum Clementem eligerent, tenuerunt? Cur non potius in animum induxerunt suum puro consensu iam electum iustificare, si qua forsan purificatione videbant opus esse et unius hominis tolerare mores et vitam, quam certissimum scisma scienter inducere in unica sponsa Christi? Quis non credat eos non conscientia motos, sed vel odio nominis italici vel studio proprie nationis vel summi pontificatus ambitione, dum quilibet illum sibi posse contingere blandiebatur, ut a primo discederent alterumque crearent? An sibimet secum cogitantes persuadebant ad ipsorum mutationem adeo facile mundi principes et populos se mutare? An ignorabant, quam difficile sit aliquod persuadere contrarium persuasis? Quis non videt hunc errorem supinum et crassum de nimia suimet non fiducia, sed confidentia – ne dicam: malignitate – vel superbia processisse? Antequam Urbanus, ut erat natura severior, incepit illos reprehendendo mordere, cuncta tacebant. Verus erat pontifex, verus Christi vicarius et adeo vere, quod impetrare gratias spirituales et absolutiones in mortis articulo completaque super hoc habere privilegia quilibet conaretur. Postquam autem se maiorem illis incepit ostendere, vitiosa fuit electio, non libere facta, sed per metum extorta, quasi non potuerint in illo tumultu, quo nullus singulariter petebatur, liberrime quenpiam eligere vel, si viri fortes fuissent, non potuerint illas contemnere minas et se ad liberi temporis facultatem forti proposito optimoque consilio reservare. Sed fecerint illi de se, quod libuit: cur autem ad ea, que dirimere non valebant – est equidem ista cognitionis facultas solius die (sicut statuit Anacletus); quod fecerant condemnantes – contra ius eius, quem impugnabant, manum temere posuerunt? Talia quidem sunt, de quibus etiam testes idonei contra tot precedentes ipsorummet attestationes litterarum et actuum publicorum nedum sponte se offerentes, sed etiam compulsi non debeant reputari. Nec autumet aliquis, quod ista congesserim, secundi, quem elegerunt, causam condemnando. Non sum tam temerarius vel tam excors, quod ista determinare presumam vel alterius alicuius partis iusticiam asserere vel damnare. Scio quidem in electione prioris non defuisse tumultum. Violente presumptionis instar est verisimile non esse tot cardinales gallice nationis in quenvis Italicum de pontificatus apice libere consensisse; quo fit, ut credibile satis sit ipsos metu potius quam libera voluntate talis electionis negocium expedisse; prorsus alias non facturos. Nec credam insuper tot prudentissimos viros proprie salutis immemores in damnationem animarum suarum sponte ruere totque principibus atque populis eis credentibus tam gravis erroris materiam exhibere.

Sed hec dimittamus; sunt enim densissimis oppleta tenebris, quoniam veritas facti latet in mentibus electorum, de quo ius, quod oportet querere, sine dubio noscitur provenire. Non enim usquequaque clarum est, quod dicitur Urbanum per tumultum populi romani vel Romanum vel saltem Italicum acclamantis electum et eodem – ut astruitur – metu durante inthronizatum Apostolice Sedi iuxta Nicolai pape decretum non apostolicum, sed

apostaticum extitisse. Quandoquidem, etiam si nominatim ipsum furens ille populus poposcisset, liberis et inclinatis mentibus potuisset ab electoribus nominari et in summum pontificem libere, sine quocunque clamantis populi respectu vel metu, quicquid coniectantium imaginatio sibi persuadere possit aut velit, assumi. Ex quo non est ratum illud violentissimum argumentum: electus fuit Urbanus non libere, sed per metum populo romano fremente vel Italicum vel Romanum. Quoniam, an metus fuerit illius electionis causa, licet forte dici possit occasio, non est clarum, sed in eligentium mentibus consepultum. Circa quod secretum, si presupponatur liberum non affuisse consensum, tot stant littere non collegiales solum, quas metus potuit extorquere, sed privata liberaque voluntate concepte, non a multis solum, sed forsan ab omnibus cardinalibus ad multos et forsitan ad omnes Christianorum principes et aliquos populos destinate, quod usquequaque non possit id, quod presupponitur, demonstrari. Stant et tam publica consistoria quam privata, quibus eidem ad illa, que non possunt nisi per veros summos pontifices explicari, non semel, sed multotiens astiterunt. Stant et infinite gratie titulorumque nunquam dimissorum commutationes, quoniam sonabant in maius, et, qui, sicut per alios quam per papam concedi nequeunt, sic etiam nec mutari. Ut, quid credere debeamus preterita presentibus conferentes, adeo dubium sit, quod tutius est assensum omnino suspendere quam in aliquam partium declinare. Nam et – quod aiunt – quoniam Urbanus sciens se per metum et popularem tumultum electum vitiosam electionem acceptavit nec unquam illi renunciare consensit, apostaticus factus est, in heresim incidit; nunc autem sicut hereticus eligi nequit in papam et deponi debet electus, sic nec consecrari et, sicut non consecrari, sic nec etiam coronari et, sicut non coronari, sic nec statui super thronum; nam, quod prius assumitur, a quo cetera pendent, non est clarum, et, cum aliud sit longeque differat per tumultum eligi vel in tumultu cumque, licet hoc clarum sit, illud omnino non pateat, deficit omnino vis omnis illius argumenti. Nam, an tumultuationis illius formido (cum certum sit ipsos nedum elegisse prius, quam populus claustra conclavis irruperit, sed ad se vocasse iam electum vel forsitan eligendum et omnino constet irruptionem illam post electionem celebratam extitisse, non ante; quoniam effracto conclavi cuncti cardinales alius alio fugientes se vel in castrum Crescentii sive memorie Hadriani, quod propter Gregorianum miraculum castrum Sancti Angeli dicitur loco munitissimo vel ad alia loca tutissima reduxerunt) talis dici debeat, que caderet in constantem, ego non video. Quoniam illi clamores viros fortes nullatenus terruissent et intacto conclavi iam fuerat electio celebrata. Quod etiam ex eo palam est, quoniam post irruptionem effractionemque predictam talis fuit illa turbatio, quod omnino nullus cardinalium vel servitorum adstantium cesus fuerit; sed incumbentibus cunctis spoliis, non personis querentibusque non cedes et sanguinem, sed rapinam et predam prorsus omnes incolumes recesserunt. Inter hecne metus esse debuit, quod caderet in constantem? Et, an apud Ecclesie principes talis tantusque metus esse potest, immineat licet gladius iugulo, qui viros constantes moveat, ut tam periculoso mendacio et tanti temporis perseverantia, tam multis et evidentibus actibus adorandum pro summo pontifice Christique vicario toti mundo debeant exhibere, quem sciverint canonice non electum? Mortui sunt aliqui prelatorum, mundi qui principibus non armatis solummodo, sed furentibus restiterunt pro sue Ecclesie libertate bonisque temporalibus defendendis. Et vos in re tanti periculi, queve fuerat non temporalia solum, sed spiritualia turbatura tam effeminatos et pavidos prebuistis, quod nullus (cum in locis tutissimis essetis et, unde potius aliis timorem incutere poteratis, quam deberetis metus illius perseverantiam exhibere) hanc patefecerit veritatem? Cur non de locis illis, cum fervebant ipsa principia, quisquam vestrum veritatem, quam post tot dissimulationes et actus contrarios pretendistis auribus etiam audire nolentium, intonuit et ingessit? Sed hec omittamus; deplorari quidem possunt et reprehendi, non corrigi.

Consideremus autem statum rerum et lacrimabilem gregis Dominici condicionem nobis ante mentis oculos proponamus. Vidimus atque videmus duo capita in unica sponsa Christi; videmus regna scissa, ut hos Urbanistas, illos Clementinos dicere valeamus. Hinc Germania, Britannia, quam Angliam vocant, atque Pannonia recognoscit Urbanum. Inde Galliarum universi fines et omnis Hispania se determinavit tulitque sententiam pro Clemente; miserrima vero Italia etiam in hec duo capita scissa est. Nec pure tamen omnes, quas premisimus, nationes pontificibus suis inherent. Nam et Gallicorum et Hispanorum aliqui credunt Urbano Germanicique Clementi; eoque res deducta est, ut quilibet illi crediturus esse videatur, a quo plus emolumenti receperit et honoris. Quilibet avaricie et ambitioni studet; Dei timor et conscientie rectitudo prostratus iacet, cuius apud mortales tam facilis est iactura quam cura. Nec hucusque cordi fuit hec abominatio principibus orbis terre. Sic quondam iam ferme ad quintum seculum etiam contigit, cum a pontifice romano descivit universa ferme Grecia; cui scissure nunquam diligentia fuit redintegrationis remedium adhibere. Nunc autem Deo laus, qui iudicare velle videtur Ecclesiam sanctam suam et discernere causam eius de gente non sancta eamque ab homine iniquo et doloso liberare, postquam vos et alii Romani imperii proceres, quorum est ista tractare, ad hoc scisma tollendum videmini convenisse!

Honorabile quidem est velle, quod cesar consecrationis suscipiat munus et triplicis corone decus induat, quo seculare christianorum caput completa refulgeat dignitate. Sed super omnem honorem est curare vulnera coniungereque scissuram, quam in sancte matris Ecclesie corpore scisma fecit. Nolite pati, quod ulterius ista divisio nutriatur. Heu me miserum, cum sentiam me concordem in Christo cum Gallicis et Hispanis et aliis quibuscunque, qui credidere Clementi suoque reverentiam exhibent successori, dissentiamne cum eis de vicario Iesu Christi? Et quam abominabile sit, quod vicissim illi nos, nos illos scismaticos appellemus! Integra nobis et illis petra est, que quidem est Christus. Cur non integri sumus in Petro, qui vicarius est Christi? Ergo audacter dicam: Propter duos homines et, cum ad veritatem venerimus, duos, quanvis venerabiles, sacerdotes, universus Christianitatis orbis, tot principes, tot populi, tot gentes pertinaci – ne dicam: perpetua – sectione desciscent et illi patientibus, imo faventibus nobis et aliis, fecerintne de Ecclesie Romane rectitudine flexum arcum et sedentes in cornuis pondere suo non sinent curvitatem, quam cernimus, adequari? O dedecus orbis, pudor omnium, o culpa inexpiabilis principum et simplicitas populorum! Quid iam ad annum pene vigesimum tolerastis? Cur negligitis rem tanti ponderis et, que divina et humana, nisi ponatur remedium, debeat permiscere? Potens est ista divisio, quandocunque veniretur ad arma, regna transferre, totum Christianitatis corpus contendendo discerpere cunctaque perturbatione funerea pessundare. Nolite pati Gentilibus et Saracenis, qui tanto de suo Maumetto tenentur errore semperque Christianis infesti sunt, gregem Dominicum esse ludibrio. Videtis Teucros – sic enim appellare potius libet quam Turchos –, postquam apud Teucriam dominantur, licet fama sit ipsos a monte Caucaso descendisse; videtis, inquam, Teucros, ferocissimum genus hominum, quam alte presumant. Nolite, quod tango, negligere. Confidunt et credunt Christi nomen per universum orbem delere esseque dicunt in fatis suis, ut Italiam vastent et usque civitatem divisam flumine, quam Romam interpretantur, venientes omnia ferro igneque consument. Mirum in modum principes ipsorum gentes suas ad bella nutriunt; decem vel duodecim annorum pueros ad militiam rapiunt, venationibus et laboribus assuefaciunt atque durant, ad currendum exsiliendumque quotidiana doctrina et experientia strenuos reddunt. Cibis grossissimis paneque solido, nigro multisque permixto frugibus pascuntur; quod delicatius comedunt, sudore venationis acquirunt; denique taliter instituti sunt, quod unica veste soloque pane contenti vivant. Mirum in modum patientes frigoris et caloris, imbres et nives et alias aeris furentis iniurias pileo tecti necnon et nudo capite, cum opus fuerit, sine querela suscipiunt; lectus eis nuda tellus et, cum vinum ignorent, radicibus herbarum plerumque vivunt. Quibus artibus instituti, fortissimi corporis ac agiles et strenui pro ludo et quiete militantes arma suscipiunt, cunctarum necessitatum cibationis et victus, quas ceteri nimis exhorrent, non patientes solummodo, sed fruentes. Addunt preterea religionis sue doctrinam, qua docentur mori pro Domino vel lege sua non gloriosum solummodo viventium in oculis esse, sed fore gloriosissimum apud Deum, ad quem nulla certiore via possint nullaque compendiosiore redire. Non enim usque adeo barbari sunt, quod Deum esse non credant, quod aliam esse vitam et gloriam non arbitrentur; sed certum habent fore, quod pugnantes pro Domino suo vel lege sua perpetua recipiantur in gloria. Quod tanto firmius credunt, quanto simplicius et ineruditius vivunt. Tante vero sunt obedientie, quod nichil supra valeat cogitari. Arma, que ipsos gravent, spernunt; agilitate, multitudine et obedientia confidunt, qua simul ac iussum fuerit, vel pedem referunt vel in hostes impetum faciunt. Nunc dissipantur, ut victos credas, moxque conglobantur et coeunt et redeuntes in aciem pugnam vel incipiunt vel restituunt. Nemo vafrius eis novit instruere insidias, metum fingere et hostes suos variis dissimulationibus ludificari. Credite michi: genus hoc hominum, quorum cum mores, vitam et instituta percipio, fortissimorum Romanorum ritum consuetudinesque recordor, nisi Deus obviet, nisi vos et alii provideatis, ut expedit, maiora faciet, quam putetis. Nos autem Christiani traditi luxui et inertie, luxurie et gule intendimus,

In cute curanda plus equo operata iuventus,

– ut Satyricus ait – et – quod esse super omnia pericula certum est – post duos homines, quibus, si tollatur dignitatum fulgor, nescio, quales remansuri sint, dividimur et ambulamus, non solum cum iactura rerum temporalium, quam lacrimabilem et avaricia et nimia divitiarum admiratio facit, sed in rerum spiritualium confusionem, de quibus corruptis moribus et nimium tepescente fervore fidei, nimius et abominabilis neglectus est. Nam, si papam vel hinc vel inde legitimum non habemus – quod profecto fateri necessarium est –, quis nescit ex vitiosa parte veros episcopos esse non posse et per consequens veros deficere sacerdotes veraque non habituros post aliquid temporis sacramenta, quos contigerit partem vitiosam esse secutos? Licet enim clericalis character sic semel transeat, quod etiam per supervenientem heresim non tollatur; quod adeo verum est, quod certum sit hereticos etiam publice condemnatos vera conficere sacramenta; que tamen iurisdictionalia sunt, propter heresim pereunt ipso iure. Ut forte probabile sit affirmare credereque, quod post mortem felicis recordationis Gregorii undecimi nullus ex parte pontificis electi per vitium nactus sit sacerdotii dignitatem nec per illos sacerdotes haberi possint legitime sacramenta, utpote deficiente iurisdictione sacerdotia conferendi. Illi ergo, qui fuerint obedientes non vero pontifici, quanvis simpliciter et conscientia non corrupta, si in aliquem inciderint ordinatum ab episcopis novis adorantes hostiam et calicem, non Christi corpus et sanguinem, sed illam puram panis materiam atque vini cum aqua mixti, veluti quoddam idolum, adorabunt. Et quid potest sceleratius hoc scismate quidve magis abominabile cogitari? Quid Deo displicibilius esse potest? Quidque magis contrarium saluti, quam optare debemus quamque non velle non possumus, animarum? Quid in hac societate mortalium perniciosius; quidve, quod magis debeat et possit hostes Christi in Christianitatis exitium animare? Expectabimusne, donec ista contentio – proh dolor! – accendatur in bellum vel usque quo Teucrorum audacia, quam tam deflenda clade – me miserum! – experti sumus, in Christianos irruat et moveatur? Serum erit reconciliationem querere, cum ad intestina vel externa fuerit arma perventum. Nolite, Christianorum principes, illum necessitatis articulum expectare. Nimio vobis et toti Christianitati precio steterit iste neglectus. Et licet sperandum sit Deum suam Ecclesiam nullatenus relicturum et pro redintegratione sponse sue favores eius nullo tempore defuturos, propensius tamen hec spes habenda est, cum filialis Dei timor et fidei zelus, non humane necessitatis metus, rem tam sanctam, tam opportunam, tam honestam tamque laudabilem inquirere persuadebit.

Nec desunt legitimi tramites, quibus ad hoc valeat perveniri. Possunt equidem ambo pontifices rerum statu et dignitatibus prelatorum intactis sibi mutuo cedere et alter alterum confirmando administrationem dividere vel per obedientias, que nunc sunt, vel alia sectione, de qua facillime possent esse concordes; instituendo, quod nulli fiant ni forsan amborum pontificum accedente concordia cardinales et quod altero moriente alter totum, quem Deo placuerit esse superstitem administret. Hanc viam sepenumero cogitans non ineptam, non incongruam neque sine exemplo Ecclesie primitive fore duxi. Cum post Petri martyrium ex auctoritate et institutione Petri et voluntate consensuque Romane Ecclesie assumptus Clemens fuerit, Linum tamen et Cletum episcopatum urbis Rome administrare permisit, per quos etiam vivens Petrus plura fecit, que ad pontificatus dignitatem et officium pertinebant. Quanvis apud Eusebium loquentem de temporibus illis scriptum sit: «Qua tempestate in urbe Roma Clemens quoque post Paulum et Petrum pontificatum tenebat»; ut illos episcopium, istum vero pontificium eodem tempore tenuisse in urbe Roma manifestum sit regente Hierosolymitanam Ecclesiam, que sedes cum Anthiochena totum regebat Orientem, Iacobo Iusto, fratre Domini, cum Anthiochie primus preesset Evodius, cui legimus Ignatium successisse. Nec moveat aliquem pontificum etas, ut ista condicio videatur esse deterior illl parti, que longeviorem pontificem habeat, cum sepissime videamus decrepitum patrem filios iuvenes sepelire totusque nostre vite cursus obnoxius morti sit. Filios omnes premisit Priamus et fortunatus Augustus – sicut legimus, – testamentum conficiens inquit: «Quoniam iniqua fortuna Caium et Lucium filios michi eripuit, Tiberius Cesar michi ex parte dimidia et sextante heres esto.» Videsne, quam acriter atque clare gloriosus principes de fortuna propter filiorum interitum conqueratur? Conquerebatur et Nestor fatorum ordinem apud Homerum, quando corpus ardere filii videbat, miseram superesse lacrimans senectutem. Sed, cum hec causa Dei sit, sperandum est illum fore superstitem, quem superesse melius est in oculis suis.

Audivi tamen tres alias vias per universitatem Parisiensem mature et prudentissime designatas. Unam videlicet compromissi, quam quidem impossibilem arbitror, quoniam impossibile sit verum invenire fidumque partibus equis affectibus mediatorem et quoniam hec via mentes fidelium minime declararet. Altera via videtur esse concilii, quam communiter omnes clamant. Sed sub quo congregabitur hoc universale concilium: sub isto vel altero vel utroque? Non video, quod fieri sub uno possit, non video, quod sub duobus facere laudabilem exitum possit habere. Fac enim utramque partem cum suo pontifice convenisse. Perstabit quelibet in suo proposito et in summam venietur contentionem et, licet iudices preponerentur, non essent tamen extra corpora partium, inter quos vel esset pertinax et indeterminanda contentio vel credi non posset hinc vel inde defuisse per collusionem et vitium de iudicando concordia; sicque facillime posset posterior error deterior esse priore. Denique tempus adeo longum ad congregationem exigitur, quod interim mille modis posset concilii propositum impediri. Quis etiam inter Christicolas concilio locum dabit, qui neutri partium sit suspectus? Ut hanc viam certum sit nec aditum nec exitum habituram. Cavendum est preterea diligenter in hac causa, ne dici possit vel quomodolibet suspicari aliquid extorqueri per vim, concedi muneribus vel per gratiam impetrari. Quod ut fiat et clarum in oculis omnium, sicuti materia nostra requirit, sit, non sufficit, quod ista non fiant, sed necessarium est, quod habilitas ad illa deficiat et facultas; quod nunquam esse poterit, si capiatur via concilii vel eligatur formula compromissi. Usque adeo quidem corrupti sunt mores et illa vere sanctitatis integritas, quam de priscis legimus, evanuit et adeo fervet avaricie rapacitas et affectio lucri, quod vix possint etiam privatorum iudicia vel publicarum rerum disceptationes hoc suspitionis scrupulo munda credi. Nimis enim verum est poeticum illud:

Munera, crede michi, placant hominesque deosque,

Placatur donis Iupiter ipse datis.

Et, quod ego iuvenculus cecini:

Non opus est illi digesto aut codice, pro quo

Gratia venalis vel clam declamitat aurum.

Accedit ad hec, quod, etiamsi vera claraque iusticia redimatur, cum omninum cupiditas expleri non possit, qui nichil vel minus assecuti sunt, quam sentiant vel credant ad alios esse delatum, murmurant, clamant et detegentes vitium nichil relinquunt suspitione vacuum vel sincerum. Cui rei et hoc calamitatis adiungitur, quod hec, etiamsi vera non sint, cunctis facillime persuadentur. Et, si quis affuerit, de quo non possit corruptionis esse suspitio, deceptum credunt et simplicitate sua; vix enim hec integritas citra puritatis simplicitatem reperiri potest; mox predicant circunventum.

Relinquantur hec igitur, que carere suspitione non possunt; et tertia via, quam illa veneranda congregatio Parisiensis universitatis proposuit, eligatur. Dicunt equidem – ut fama est –, quod utriusque obedientie cardinales simul conveniant et uterque ponificum confirmato – ut arbitror – utroque collegio renunciet iuri suo ita, quod per omnes, qui titulum habeant cardinalis, unicus pontifex eligatur. Hunc modum, hanc viam non humanam, sed divinam, sanctissimam, optimam, tutam, certam, sine scrupulo et sine murmuratione commendo. Cui consilio, si fas est me de tanta materia loqui, et illud addiderim, quod hinc inde numerus cardinalium adequetur, ne contingat in electione futura partium alteram esse suffragiis inequalem. Nam, tametsi duarum partium totius congregationis requiratur assensus, que pars tamen vocibus ditior erit, facilius prevalebit; ut et huic calumnie bonum sit et quasi necessarium obviare. Hanc viam, inclyte princeps, satis commendare non possum. Nec credam ipsam sanctissimis et sapientissimis viris illis carnem et spiritum suggessisse, sed Deum patrem, qui in celis est, sine dubio revelasse.

Hac siquidem via nichil compendiosius, nichil iustius, nichil sanctius nichilque sincerius cogitari potest. Possunt enim cardinales, quemcunque locum elegerint, cum cito, tum facile convenire. Nec dubitem, usque adeo debet omnibus hec displicuisse scissura, quod in unius electione pontificis Dominus eis subitam concordiam inspirabit. Quid autem iustius esse potest quam scisma conceptum atque nutritum superbia dignitatum humilitate renunciationis extinguere et unitatem in divisa – sicuti videmus – Ecclesia renovare? Quid autem sanctius uterque pontifex et optare potest et facere quam pro reconglutinatione tam perniciose scissure, pro qua vitam exponere parum esset, resignare litigiosas has, quas obtinet, dignitates; quam lucrari fratris animam, quam certum est illum, qui ius non foveat et pertinaciter inhereat his, que teneat, in statu gratie habere non posse; quam universum Christianitatis corpus de divisionis tenebris ad lucem unitatis et concordie revocare? Cogitet uterque pontificum se non Petrum aut petram fundamentalem Ecclesie, sed petram scandali dignam tandiu reprobatione, quandiu distulerit se prebere lapidem angularem, qui situs in capite geminos parietes uniat et coniungat. Quod fieri non potest, nisi desinant esse, quod sunt; imo non, quod sunt, sed quod esse credi cupiunt atque volunt. Nunc lapides duo sunt in hac Ecclesie sectione; tunc erunt unus in Christo concordie et fidei unitate. Nam, quanvis neuter ad id, quod se pretendit habere, rediverit, causa tamen efficiens cum Deo erunt, ut lapis unus in angulo reponatur tanto profecto maiores atque digniores reposito, quanto maius est et dignius efficiens quam effectus. O quam gloriosum dicere: Ecclesiam suscepi divisam et humilians memetipsum reddidi concordem, unanimem et unitam; volui potius esse de pusillis unus in unitate sancte matris Ecclesie quam divise princeps in illius culminis dignitate. Est hoc profecto – ni fallor – adeo iustum et sanctum, quod id non facere sit diabolicum et iniquum.

Hortemini, requirite, urgete et omni modo conemini, quod ad hunc renunciationis actum et concordiam veniatur. Qui se non permiserit exorari, quisquis ille fuerit, sit vobis scismaticus et intrusus. Verissime iudicavit Salomon illam non esse matrem, que patiebatur et eligebat puerum dividi, matrem vero, que volebat integrum filium alteri consignari. Sic et vos et universus orbis illum reputet verum sponsum, qui paratus fuerit in unitatem sponsam dimittere, non divisam et laceram retinere. Placet hec via, gloriosissime princeps, non michi solum, cuius nullum est iudicium, sed omnibus, qui senserunt, non tantum, quoniam expeditissima, iusta et sancta sit, sed etiam, quia sincera. Nulla quidem in hac re suspitio versari potest, nulla fraus intendi nullaque corruptio fabricari. Quo te deprecor, inclyte princeps, et alios omnes, in quorum manibus orbis terrarum est, quique – sicuti fama est – apud Franchfort et huius et dirigendi imperii gratia convenistis, hoc scismatis negocium ante omnia prosequamini. Nunquam enim dirigetis imperium, nisi prius ordinaveritis et papatum, a quo certum est imperium dependere. Nec vos rerum arduitas deterreat, difficultas fatiget vel submoveat magnitudo memores circa ardua magna laboriosaque semper esse virtutem tantoque magis quodlibet esse meritorium, quanto difficilius fuerit maioribusque laboribus plenum. Hec reconciliatio pacificum reddet imperium, spem conceptam auferet hostibus christiani nominis cunctaque secundum Dei placitum et consolationem hominum reformabit.

Scio, magnificentissiine domine, me de me, plusquam deceat, presumpsisse, quanvis fidelium omnium esse credam super hoc non desiderare solummodo, sed clamare. Quoniam, ubi de salute cunctorum agitur, ignavum est, si non ab omnibus consulatur. Si cui tamen videbor os in celum audacius posuisse, consideret fidem, precor, consideret et zelum, quem me ad hanc unitatem habere facillime iudicare potest, sciatque me, licet tot et tanta scribentem, pro zeli magnitudine nil egisse; nec imponat fidei mee sinceritatique defectum, sed, si placuerit, commendet affectum. Tu vero, princeps optime, et, si qui dignabuntur ista perlegere, suscipiatis hec in bonam partem, obsecro, meque locutum hec sincerissime et fideliter et in divine maiestatis filiali metu, que sic inspiraverit, iudicate. Vale.

Florentie, decimotertio kalendas septembris.

5.

Eidem.

[1397]

SUBIUNXISSEM, illustrissime princeps et excelse domine, que nunc attingam, epistole longiori, quam cum presentibus accepturus es; sed commodius visum fuit ista dividere, ne magna satis scriptionis series nimis epistolarem modum excederet et privata materia publica, que tetigimus, oneraret. Continet illa materiam suam exhortans scismatis unionem, que res talis est, quod dignitate sui nullam recipiat societatem. Nam et congruum visum est, quod illa possit per se loqui, que forsan habebit in conspectu plurium ventilari. Nunc autem tecum de privatis agam, in quibus, si gratiam invenero – sicut arbitror – in oculis tuis et tibi vera relata sint, facillime potes efficere me felicem.

Scripsisti quondam te Titum Livium, librum quidem permaximum, reperisse; nec contentus id scribere subiecisti te providisse, quod nomine meo scriberetur. Gavisus sum in his, que tunc scripsisti tam familiariter et tam libenter obtulisti; sed incredulus Titum Livium ultra triginta libros, quos passim habemus, apud vos delitescere, rem hanc non fui ferventius prosecutus. Scripsit Livius hystorie romane centum et quadraginta duos libros; nec putabam ultra tres decadas te reperisse. Nunc autem per venerabilem virum dominum Andream, cancellarium tuum, accepi, qualiter apud monasterium Sancti Benedicti dioecesis Lubicensis totus vel maxima pars eius in uno volumine vel in pluribus reperitur, in littera tam antiqua, quod vix illius lector expeditus et idoneus in partibus vestris haberi queat, imo – quod potius crediderim – nullus penitus habeatur. Mutate autem sunt littere sive litterarum figure iam tot seculis, quod presentes cum priscis illis antiquissimis conferentes minime inter eas similitudinem deprehendant, ut oporteat diligenter et mentem et oculos illis assuefacere litteris; post quod nunquam legere valeant expedite. Confido tamen me, quoniam ab adolescentia semper res istas antiquas et cascas scrutatus sum, librum illum, si munere tuo michi vel totus vel pro parte dimidia transmittatur, de vetustatis tenebris extracturum. Quo te per nobilitatem et serenitatem tui generis et virtutem ac benignitatem tuam et per Deum ac superos omnes et per omnem, si qua est, studiorum nostrorum gratiam et, quicquid potest inter mortales maius vel carius nominari, deprecor, obtestor et exoro, quatenus sitim hanc michi coneris extinguere. Volebas liberalitate tua volumen illud exemplari facere meo nomine. Non est possibile propter antiquitatem, que nimis a litteris recessit nostri temporis id fieri et magnitudine libri fuerit nimis onerosum – ne dicam (quod ponderare debeo): sumptuosum. Expedi liberaque fidem et affectionem tuam faciendo, quod hunc librum in illius antiquitatis fonte videam. Ero tibi fidelissimus restitutor, nec te penitebit vel illum patrem abbatem hanc liberalitatem viro litteris dedito impendisse. Id munus per universum orbem cum laudis et virtutis tue commendatione celebriter divulgabo. Tuum est, qui vides servuli tui votum hoc michi perficere:

Hoc michi si dederis, cumulata morte remittam.

Verum, quia sensi te plurimum hystoriis delectari, mitto tibi libellum De quibusdam illustribus viris novis auctoribus compilatum; parvum quidem corpore litterisque – sicut videbis – exiguum, sed rebus et eloquentia magnum et opulentum, cuius lectionem confido tibi fore iocundam. Scitoque ipsum nomine tuo iandiu feceram exemplari; sed delatorum raritas id apud me tenuit, donec manui fide cancellarii tui familiarisque concessi. Vale, domine mi, feliciter atque diu.

Florentie, duodecimo kalend.septembris.

6.

Reverendo in Christo patri d. Iohanni de Sancto

Miniate monaco camaldulensi.

[1397?]

LACRIMABILEM – ne dicam: inanem et iniustam – querimoniam tuam, qua – ut exotico verbo Madaurensis utar – erumnoso queritatu de musis flebiliter lamentaris, nuper relegi, frater optime; in qua post iustam indignationem meam vix potui continere cachinnum. Indignatus equidem sum illam tuam in musas iniquam accusationem vanasque spes tuas ac desiderium inane derisi. Quis enim non indignetur te Pieridum spiritu, dum puer esses, afflatum, pennas non mediocriter ad volatum altissimum extendentem, adeo miserabiliter in ima conversum, quod nutricibus tuis ingratus linguam acuas ut serpentes, quo illas tot venenosis maledictionibus insecteris? Pudeat, pudeat, carissime mi Iohannes, has studiorum tuorum comites tueque fame, quecunque volitet, effectrices, tam mordaciter pungere et tam pungenter, presertim immeritas, momordisse; nam, si tibi, quantum contulit poetica, subtrahatur, non te decipias neque tibi tuis in erroribus blandiaris, adeo pusillus adeoque vacuus remanebis, quod, si tibi constiteris, te procul dubio indignum iudices, qui ad aliquem dignitatis gradum, quem, quod non habeas, anxie conquestus es, debeas promoveri. Quicquid enim versu potes, quicquid sine barbarismo recto profers accentu, poetica docuit: quicquid prosa super alios emines, eadem tibi magistra, dum te pre aliis extollit, expedivit: et, unde nitorem illum, quo laudatus ad regiarum litterarum dictationem usque venisti, te reputas collegisse, nisi ex agris poetice facultatis? Dic michi: Si detur electio, quid malis? An indignus aliquo dignitatis statu splendescere, an dignitate dignissimus dignitate capere? Non arbitror te adeo futilis rationis inanisque consilii, quod dignitatis meritum non preferas dignitati: nisi forte de numero sis illorum, quibus vilior est virtus opinione virtutis et in votis habent bonos potius apparere quam esse. Et, quoniam aliquo statu dignitatis desideras erigi, certus sum temet non indignum optatu in tue mentis arcano, licet forte cum titubantia, iudicare. Ego autem – ni fallor – hanc tibi dubitationem absolvam, et volo, tibi persuadeas te dignum non iam fore, sed esse, qui cum viris dignissimis colloceris; quod si forte non sentis, et ego meo testimonio fallor et omnino te talem esse non credis, de tua potius ignavia, qui nondum hanc perfectionem assecutus fueris, et non de poetica conqueraris; ut enim dignus sis, poesis ipsa non obstitit, sed astitit, non impedivit, sed adiuvit, non defecit, effecit; habes, ni velis impudenter in inficias ire, unde poetice gratias agas. Quod enim maximum est: animum tuum erudivit, ornavit, ut dignus illius gradus, ad quem videris ab initio suspirasse, et sis et a plurimis iudiceris. Quid amplius a poetica potes exigere? Certe nichil. Nam prosper ille fortune flatus, quo cum «utimur» – ut inquit Cicero – «ad exitus pervenimus optatos», nec in manibus nostris est nec debes a poetica, nisi desipias, expectare. Vides iam – ni fallor –, quam iniuste de poetica questus sis, que te talem, dum illam sequeris, illi studes, illam tibi non inepte, sed consultissime studiorum tuorum terminum proponis, effecit, quod, licet dignitatem non habeas, celeberrimum tamen dignitatis gradum debeas, si dispensentur ista merentibus, obtinere. Habes – quod optimum est – singularem et raram habitus facultatem, quam non dubitem, si permutari posset et in nostrum commertium caderet, multi tecum maximo precio et etiam cum suis dignitatibus libentissime commutarent: et tu, ingrate tuiquemet oblite, tam acriter contra tanti boni parentem et auctricem, poeticam, delatrasti? Sed inquiet aliquis – forsitan et tu ipse (tanta est deliratio mentis!) obicies –: Cur hoc poetice tribuis? Cur non potius rethoricam hoc asseris prebuisse? Primo tecum, deinde cum aliis disputabo. Contra te stat littera tua, stat etiam ipsa professio, qui confessus sis, imo conquestus, quod putares musarum adminiculis atque ductu – ut tua ferme repetam verba – ad aliquem dignitatis gradum agiliter pervenire et ob hoc te, lacteolum adhuc, falsis suasionibus oblectatum, ab adolescentia musarum laribus obversatum, ut, quantumcunque profeceris, te a poeticis studiis negare non debeas accepisse. Hoc tecum; cum quo, quasi «obsignatis tabulis», iam controversiam expedivi, nisi forte, quod summe foret levitatis et impudentie, cum litteras tuas teneam, aut non scripsisse aut, quanvis scripseris, erravisse te contradicendi studio cavilleris.

Verum etiam cum aliis altior erit disputatio. Forte quidem – ut ignari putant – dicerent inter scientias poeticam non reponi, sed quasi profanum aliquid a liberalium artium collegio separatam. Quod autem ars sit, testis est philosophorum princeps Aristoteles, qui de ipsa specialem tractatum edidit et eam artem componendi sermones figurativos et representativos diffinivit imaginum; testis est et Alpharabius, qui poesim inter partes logice numeravit adiciens eius proprium esse sermonibus suis facere auditorem aliquid pulcrum imaginari vel fedum, ut auditor credat et abhorreat vel appetat, quanvis certissime teneat rem ita non esse. Et, licet hoc verum esse confitear et placeat, quod per Philosophum dicitur: poemata quidem esse sermones imaginativos vituperationis vel laudationis, cum Flacco tamen ipse concludo:

Aut prodesse volunt aut delectare poete

Aut simul et iocunda et idonea dicere vite;

ut, si nobis constare voluerimus, cum proprie poeticum sit laudare virtutem sive ex virtutibus et ex vitiis ac vitia vituperare, fatendum sit non vanum et non futile – sicut aliqui putant – inventum esse poeticam et ad eius perfectionem oportere non parva, sed tam ardua quam maxima cumulari. Et – ut huius artis exortum et nobilitatem ostendam –, cum primum homines inceperunt Deo supplicare et de illa ineffabili maiestate secum et inter se loqui, putaverunt religiosissimi viri indignum esse non exquisitissimum expressioni tante rei adhibere sermonem. Et, quia tam arduam rem eloqui, que sensum omnem transcendebat, ut pure intelligerentur, non poterant, figuras quasdam excogitaverunt, quibus illud summe divinitatis arcanum, quod ratione vel potius ante Dei revelationem extimatione perceperant, celebrarent atque referrent, et, quanto sublimius loquendi genus etiam excultorum hominum ingenia reperire potuerunt, sive natura sive arte sive quodam usu et exercitatione dicendi, huic mysterio, quo maior adderetur auctoritas, dicaverunt. Hinc – quod poetarum esse nulli dissentiunt – soluto liberoque sermoni musica per versus addita melodia: ut perfectis imperfectisque temporibus, que moderni bina ternaque dimensione semibrevibus vocibus, tum maioris, tum minoris spiritus sive prolationis quaterno vel senario novenoque minimarum numero, ratione subtilissima metiuntur, verba pedibus pedesque carminibus forma prima dei ligarentur. Quo vix sine quodam melo possent voces talibus vinculis connexe proferri; quod quidem antiquissimum scribendi genus fuit ante Pherecydem Syrum, qui primus apud Grecos prosa dicitur scriptitasse. Que res adeo exculta est, quod iam centum – ut docet Servius – metrorum differentie reperte deque viginti octo pedum variatione confecte sunt. Hoc tam elimati dogmatis eloquium per singulas examinatum syllabas, per quoslibet pedes mensuratum solummodo constat poetarum esse, qui regum atque deorum, hoc est: deificatorum hominum, merita gestaque canentes tum veritatem hystorie, tum naturalis alicuius effectus seriem, tum morum nostrorum rationem, tum rerum celestium altitudinem adumbrate locutionis involucro multa sub litterali cortice subtegendo excellentissime retulerunt. Nunc autem erigat mentem, quicunque non credit tot requirere poeticam facultatem, quod istud poetandi propositum sic faciat suos cultores excellere, ut digni quidem honoribus, presertim qui facundiam exigunt, censeantur et secum paulisper meditetur, que poetarum sit materia queve dicendi forma: et ex tunc proferat, si voluerit, certa cum ratione sententiam et dicat, si potest, an perfectus possit esse poeta vel plenus poematum intellector, si cunctarum rerum divinarum et humanarum noticiam non habebit; aut, quanvis illa cognoverit, si modum formamque dicendi et illam fingendi seu figurandi diligentem elegantiam ignorabit. Quod cum omnino negari non debeat, nonne patet intentum poetice studio sic perfici, tot documentis, dum ad illam satagit pervenire, compleri, quod dignus evadat, qui rebus maximis proponatur? Quem gradum, si forte negaveris te, dum poesim sequeris, assecutum, non iam de musis, sed de tua negligentia vel tarditate ingenii conqueraris et desine musis maledicere, qui, si gratus extiteris, reverenter ipsas debeas adorare. Nec iam ut tuam iniusticiam – ne dicam: inscitiam – recognoscas, dicas te proiectum in tenebras exteriores, qui in tanto cunctarum rerum lumine atque splendore in sola poetice professione verseris; nec iratus exprobres: «Quid prodes michi, Clyo et Calliope, aut quid prodesse valeres?» Clyo quidem, que quasi cleos, grece, latine gloriam sonat, dum ad hec studia tuum animum appulisti, dedit, ut velles; et ipsa Calliope, que bona sonoritas interpretatur, effecit, ut posses. Nec etiam, – ut iratus dicis – affirmes musisequis senectutem irrepere vel egestatem ipsos tacitam irretire. Nec Boccacium nostrum in exemplum adducas, qui exosus et inops mortalem sarcinam resignavit. Fortune – ut ita loquar – hoc crimen est, que – ut Hystoricus ait – «profecto in omni re dominatur»; imo potius eterni Dei cuncta disponentis ordinatio est, qui, cum summe bonus, imo summa sit bonitas, cuncta proculdubio bene facit. Quanquam nec Boccacium paupertas confecerit, qui germano suo domos dimiserit et agros et nedum non caruerit necessariis, sed etiam superfluis abundarit; nec exosus – ut inconsiderate dixisti –, sed gratissimus multis vixerit et optimatum amicicias compararit. Quod, si tu ais, quotidianis inutilibusque laboribus ageris et ad portandas inutiles sarcinas occuparis, de te querelas strue, tibi et errori tuo, non musis hoc, quod conquereris, imputato; qui pro poetica tue mentis obtutibus obcecatis divitiarum cumulationem stulte inaniterque proponas. Respice parum corruptibiles corrumpentes divitias, quibus, ex quo tales sunt, credo Dei munere datum sit, quod sint instabiles et fugaces, et, si vales, debilitatos illarum falso splendore mentis oculos ad hanc ducem tuam ex altera parte convertas et conferas ipsam, si potes. Videbis – ni fallor – illas etiam turpiter queri, hanc nonnisi rationibus honestissimis comparari; illas suis possessoribus graves et anxias, hanc suavissimam et securam; illas quotidie mutatos dominos perdere, hanc semper, quibus se dederit, inherere; illas solum summam intendere, hanc nichil aliud cogitare quam famam; illas, quibus obvenerint sua contagione corrumpere, hanc sui studiosos maxima perfectione complere. Peniteat ergo te, si rectum videtur, quod musas dilexeris et poeticam sis secutus et te tempus perdidisse, ex quo divitias non quesivisti, ingemiscas! Dilexisti nempe rem divinam intellectum illuminantem, que inter homines non solum hominem perficit, sed preficit, pro qua videris ad opes transitorias suspirare. O quanto melius gravis ille Democritus, qui paternas opes, cum adeo dives fuerit, quod exercitui Xerxis – mirabile dictu! – facillime tradere potuerit epulum, patrie concessit, quo magis animo libero posset operam litteris indulgere; quantoque prudentius Clazomenius Anaxagoras, qui post longe peregrinationis tempora, dum in patriam rediens possessiones incultas desertasque comperisset, earum iactura se salutem, qua salvis illis cariturus fuerat, asseruit quesivisse!Tu autem, cum tibi sit satis ad necessitatem, adeo superfluis, que nullum habitura sunt terminum, tenaciter inhias, quod tuorum – proh pudor! – peniteat studiorum. An nescis – ut Naso testatur –, quod

Meonides nullas ipse reliquit opes?

Nonne de Statio nostro legisti apud Satyricum Aquinatem:

Esurit, intactam Paridi nisi vendat Agavem?

Et quid? Nunquamne tibi de Plauto legenti occurrit ipsum apud molam pistrinariam interdiu rotandam in gyrum victum egerrime quesivisse, cum tamen infinitas ediderit comedias et a doctissimis non inter postremos comicos reponatur? Quanto laudabilius, postquam tibi ingenium dedit et ore rotundo musa loqui, tantum et tale meritis rarissimum bonum excoleres et eidem negligendo pecunias indulgeres! Quod si musis delectatus et poeticis animum applicans post ultimum rerum omnium finem tecum aliquid preter sciendi perfectionem, sine qua poetica nequit haberi, et ostensam tectamque figuris disserendi supereminentissimam facultatem, que proprie poetarum est, vel etiam divitias cogitasti, dignissimum est te fuisse delusum et frustratum optatu, qui rem inextimabilem et divinam vilissimarum rerum aucupio duxeris adhibendam. An non tibi notum Persianum illud:

Quod si dolosi spes refulserit nummi

Corvos poetas et poetridas picas

Cantare credas pegaseium melos;

ut, sive hoc ironice dictum sit sive per interrogationem legatur, sic ut negatio pro responsione subdatur, intelligere oporteat non esse precio poetandum; sin autem totum affirmative sumatur, nonnisi poetas crocitantes ut corvos aut garrientes ut picas mercenarium habere cantum vates ille diffiniat? Eleva mentem igitur, mi Iohannes, et poesim quasi de quadam altissima dicendi sublimitate mirare, que modum omnem elocutionis ornatumque transcendens, litterali quadam iocunditate sensibus humanis alludens figmentum aliquod pro inclusa veritate pretendit aut tropologice narrationis mysterio mores edocet vel quasi sursum ducens anagogice dictionis oraculo statum eterne felicitatis, dum aliud videtur innuere, prefigurat, ut hec omnia poetas celebrasse manifestius innotescat. Quid voluit Mantuanus noster Iunonem inducens umbram Enee pugnaci Turno – sicut in decimo legitur – obtulisse, nisi plane nobis vestigium aliquod relinquere veritatis, cum certior hystoria indubitanter teneat Eneam secundo bello, quod Turnus coniunctis Mezentii et Etruscorum viribus Latinis indixerat, occidisse? Quid idem vates Eneam, utpote virum perfectissimum celebrando, intelligi voluit, cum submerso Palinuro fecit ipsum navem regere et clavo, dum magistri subit officium, inherere, nisi nostre directionis et vite saluberrimum documentum, ut nos ipsi, videlicet nostrarum voluntatum simus, postquam magistros reliquerimus, directores? Navis enim, qua per mare vehimur, nostram significat voluntatem, qua sicuti navi quadam in nostras ferimur actiones. Et, sicuti expanso velorum sinu navis, quo ventus impulerit, rapitur, sic currens nostra voluntas primis motibus agitatur, remis autem, quasi sue libertatis arbitrio, non fertur, sed progreditur et quandoque ipsa sensuum mobilitate sicuti quodam undarum euripo trahitur et portatur. Verum, si rationis gubernaculo, veluti navis clavo, voluntas nostra dirigitur, omnis motus eiusdem non solum illatus, sed insitus et – ut ita loquar – intercutaneus regulatur.

Et demum – ut huius alieniloquii tertium membrum expediam – nonne Maro noster felicitatem ultimam pro captu gentilitatis expressit inquiens:

Per varios casus, per tot discrimina rerum

Tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas

Ostendunt;

quod et alibi planissime tetigit ex sua persona dicens:

Devenere locos letos et amena vireta

Fortunatorum nemorum sedesque beatas;

et subdit:

Largior hic campos ether et lumine vestit

Purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.

Hic autem loquendi modus non humanum videtur inventum, sed divinum potius institutum, unde et sacre littere, quasi celestium et salutarium rerum sanctum perfectissimumque poema hoc stilo, poema profitetur, nobis sunt Dei munere tradite et ad nostram instructionem mirabiliter revelate, ut obmutescere debeat garrulitas atque multorum procacitas, qui petulanter ferunt de re sibi non nota sententiam; et tu non possis iure conqueri, cum habeas, quod rei tam eminenti te puer dederis, gloriari. Illud enim adolescentulus assecutus es, quod difficile fuerit alteri etiam longis temporibus adipisci; nec nosti, si sibi et tanto dono non fueris ingratus, quid tandem tibi dispositione superni numinis sit, dum ipsam colis ipsamque sequeris, reservatum. Vale.

Decimo octavo kalendas ianuarias.

7.

Magnifico domino Astorgio de Manfredis

Faventie domino.

[1397?]

EXIGIS, magnifice et excellentissime domine, rem quesitu dignam, cum intentio fuerit incomparabilis poete Virgilii laudibus Enee celebrare genus Octavii, quo modo quaque ratione finxerit se Didonis contubernio miscuisse, cum et hoc sibi nota videatur infamie et, quoniam tunc nec fuerit nec esse potuerit, nedum curiosum nimis censeri debeat, sed vitiosum. Singularis quidem et inexcusabilis culpa laudantis est tangere laudandi vitia, nedum prosequi vel comminisci, que non sint. Verum, quia volens Maro noster et suum Eneam canere simulque virum civili ratione prestantissimum figurare, laudandus erat singulariter de temperantia; cumque eum de ceteris laudasset virtutibus, ut de fortitudine circa naufragium atque bella et in navium combustione et in descensu ad inferos et aliis in locis, que longum esset exquisite referre; laudasset et de iusticia necnon et prudentia, oportebat, ut de moderatione circa generandi voluptatem in aliquo laudaretur. In qua quidem re, cum vera deesset hystoria, poetice loquens ad poetica recursum habuit sacramenta; circa quam rem mirari licet, quot et quantis rerum adminiculis culpam levet. Principio quidem naufragum et rerum omnium indigentem ad reginam perducit; Iunonem et Venerem illum fabricantes amorem, ne divinitatis cuncta disponentis desit auctoritas, introduxit; personas vinculo coniugali elegit solutas; reges, quorum soluta legibus vita est et maxima circa generationem licentia, finxit utrosque; quibus rebus illum a Deo concessum sic ordinavit concubitum, ut criminationi nullus daretur locus. Ut, cum reges filiis indulgentes, connubialibus soluti nexibus divina dispositione favente et regia licentia, cum summa necessitas Eneam, ut illam haberet propiciam, cogeret, iungerentur, nec turpe dici valeat nec reprehensione culpandum. Et, quoniam continentia iuxta moralium sententiam – ut christiana documenta, quibus alligare Gentiles esset incongruum, omittamus –, si non adsit impellens passio, virtus esse non potest, necesse fuit, ut Eneas de continentia laudaretur, ipsum carnalibus illis illecebris obsidere, quo veluti virtuosus e laqueis urgentibus educatur. Magnum enim, imo maximum est captum beneficiis volupique consuetudine circunseptum, Deo licet admonente, ceptum et confirmatum amorem tam constanter tamque virtuose dimittere tantamque mentis firmitudinem fragilitate carnis blandiente prestare. Amor igitur ille, quem necessitas recipere coegit, celum, imo divinitas, que celis imperat, fecit impleri, quem personarum non vetabat soluta condicio, sed mores et iura regia permittebant, tot honestatus circunstantiis non ad infamiam fuit repertus, sed ut daretur materia veris laudibus ordinatus. Adde, quod illis heroicis temporibus et in illa gentilitatis cecitate, de qua dictum est:

Iupiter esse pium statuit quodcunque iuvaret,

hi concubinatus et polygamia sunt recepta; quod quidem adeo fiebat passim vulgoque permissum erat, quod inter philosophos, qui se vite morumque et honestatis preceptores profitebantur, secta consurgeret, que voluptatem esse summum bonum pertinaciter diffiniret, quales fuerunt Epycurei et illi impudentiores Cynici. Que secta, licet haberet inter greca gignasia disputatores adversos infinitos, tamen habuit sectatores, paucos licet professione, innumerabiles tamen re. Excusatum igitur habe, precor, Maronem nostrum, qui rationi temporum servivit, qui concubitum illum humana ratione formavit honestum – quippe tante moderationi contentus divinum etiam adhibuit ordinatum – quique – quod peculiariter poetarum est – sic illa confinxit, quod personarum observaverit proprietatem. Sed dic, obsecro, dicant et omnes, qui de temporum nostrorum ratione prisca vultis tempora iudicare, si reppereritis unquam in hystoriis regibus esse scortorum greges, non feminarum solummodo, sed puerorum? Nunquid legeritis Hylam Herculi, Cyparissum Phebo dilectum et ipsi Iovi Ganymedem raptum esse non poculorum ministrum, sed ad libidinis oblectamentum? Nec tamen ex hoc reprehensi sunt vel hystorici vel poete. An ignoratis Thalestrem, Amazonum reginam, communicandorum liberorum gratia regem Macedonum Alexandrum bellis occupatum adivisse et tredecim cum ipso diebus indulxisse veneri, quo voti compos rediret in patriam? Que cum de Gentilibus legantur, quis unquam auditus est reprehendisse poetas referentes aut fingentes de diis ac hominibus ista, que nostris moribus sunt pudenda? Non est in Enee laudem iste concubitus, sed commendabilis a poeta vir redditur, quoniam invitatus multarum rerum illecebris nunquam arsit, sed moderate inducitur amavisse adeoque constanter ab amore, qui concipi et urgere solet, Mercurio nunciante discessisse, quod nullis precibus aut lacrimis exorari potuerit, etiam ut differret; ut merito dictum sit:

Mens immota manet, lacrime volvuntur inanes.

Verum sub hoc figmento latet alter sensus, quem auctor intendit, quo licet ipsum, sicut poetas reliquos, de similibus excusare. Et – ut ad hoc brevissime veniam – Flavius Planciades Fulgentius scribens ad Catum de intellectu Virgilii vult ipsum in quarto ferventem describere iuventutem, cum apud Drepanum sepulto patre, quasi tandem – ut inquit Flaccus –

custode remoto

Gaudet equis canibusque et aprici gramine campi.

Venatum quidem vadit et in concubitum labitur reginalem ac monente Mercurio, idest: ingenii bonitate, libidinem deserit et ad honestiora se comparat in futurum. Nam et Eneam anime figuram obtinere volunt, que corpus humanum inhabitat: enos enim – ut aiunt – grece, latine inhabitator dicitur. Anchises autem dictus est quasi pater in excelsis manens, que significatio Deum dat intelligere; omnis enim anima a Deo creata est, ut corpus inhabitet. Nunc autem intellectum velim a litterali cortice dimoveas et hunc mysticum sensum advertas. Et, si primus liber notat infantiam, puericiam secundus, tertius adolescentiam, iuventutem quartus, virilitatem quintus et sextus ultimam senectutem, considera, quam apposite cuncta distinguit. Primo libro matrem videt et non agnoscit, quod est infantium; et

Animum pictura pascit inani,

quia tunc res non agnoscimus, sed picturis rerum illarum, scilicet imaginibus, delectamur. Ambulat Eneas in nube nec videtur, quoniam infantia naturaliter nichil exhibet, quo possimus de futuris infantis condicionibus iudicare; et ipse idem infans nisi velut in tenebris quicquam videt. Tandem autem in puericiam ascendens incipit loqui veris falsa permiscens, quod est puericie. Quod enim capta fuerit Troia diruptaque, hystoria est; equus autem ille troianus et omnia, que traduntur ibidem gesta, ad similitudinem hystorie dicta sunt ea tamen ratione, quod considerantibus res – ut decet – ficta videantur esse, non facta; quod narrationis genus etati convenit puerili, que nec loquitur consequentia nec discernit. Quis enim credat aliquos viros cordatos et sapientes audacie, imo temeritatis tante fuisse, quod equi lignei se incluserint alvo, vel Troianos tanta fatuitate dementes, quod adeo Synoni crederent in tanto belli turbine, quod recipiendi illius equi sive simulacri studio muros diviserint urbis et intentatis undique portubus Grecos crediderint recessisse? Et – ut ad librum tertium veniamus, quo adolescentia describitur, cuius vie sunt imperceptibiliores quam via colubri super petram, via navis in medio maris aviumque volatus in aere (sicut vult Sapiens) – nonne poeticus Eneas cum sociis,

Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur,

<...................................................................>

Diversa exilia et desertas querere terras ,

divum acti consiliis a Troia naves solvunt, portus mutant longoque maris tractu vagi profugique de Phrygia currunt in Italiam et abscissam Italie trinariam regionem, ubi tandem apud Drepanum patrem amittit Eneas et, veluti custode remoto, gaudet equis canibusque venatum pergens et libidini deservit in Lybia? Que cum ita sint et a viris sapientissimis affirmentur, quis vel Enee vel Virgilio culpe presumet ascribere, que videre possimus iuxta sensum intrinsecum non sensisse? Sed dices: «Cur Didonem, mulierem continentissimam, elegit, cui tam deformem famam inureret, presertim contra veritatem, cum illud nedum non fuerit, sed etiam ratione temporum nequivent accidisse? Etenim septuaginta duobus annis – ut Iustinus innuit – ante conditam urbem Romam Carthago facta est; cum inter deletam Troiam et Romam conditam intercesserint Solino teste anni quadringenti et octo, licet alii varie multumque differenter hoc tempus assignent, quod non expedit recensere.» Cui quidem calumnie respondendum puto, quod fingenti poete fuerat aliqua mulier assumenda; illa tamen visa commodior, quia celebris, quia propinqua regione, quia non distans etiam multo tempore secundum aliquos, denique propter sequentes inimicicias in honorem romani nominis hostem elegit potius quam genere federato, barbaram quam latinam aut grecam; quo commento bellorum, que successerunt inter Romanos et Carthaginenses, iecit poetica fundamenta. Et hec quidem ad illa, que postulas, satis sint. Vale felix et mei memor.

Florentie, decimoquarto kalendas ianuarias.

8.

Thomme ser Rigi de Perusio.

[1398?]

HABUI, frater optime, Martianum, sponsionis tue non vadimonium, sed potius complementum; habui frater optime, Martianum, antiquum, silicernium et qualem dixeras et optabam. Si paulo plus, quam congruat, apud me fuerit, non mireris, obsecro, nec amicus indignetur tuus. Et, quoniam liber est oppido iuxta cor meum, non facile scripserim, quam libenter de commodatario quidem emptor et de custode dominus fierem; ut, si michi placere cupis et rem gratissimam efficere, tuum officium sit amicum illum tuum, quem sentio, licet forte litteras noverit, ab his studiis abhorrere, horteris et impellas, ut non librum, sed etiam plus quam conveniens precium sumat. Quod si libro – sicuti plerunque mos ignorantium est – incubuerit nec venundationi consentire volet, cogitavi totum exemplari facere, ut saltem hanc operam michi prestes, quod apud me tandiu sit, ut exemplari faciam. Vale et, si quid apud me fuerit tibi gratum, petito. Nullam enim patiere repulsam.

Florentie, nono kalendas februarias.

9.

Insigni viro magistro Antonio de Scarperia physico

de Salutatis cancellarius florentinus.

[1398?]

QUOD a quamplurimis peti solet, vir sapientissime, doctor egregie, compater et amice karissime, tibi postulas, ut declarem; quid videlicet intelligi debeat per illa Senece verba, que ad Lucilium suum alloquens epistola prima notat vocabulis quidem ad communem loquendi modum accommodatissimis, abscondita tamen dubiaque sententia et, quam varie varii soleant exponere vel declarare. Maius enim quam, ut communiter intelligatur, est illud: «Et si volueris attendere, maxima» vel – ut aliqui textus habent – «magna pars vite elabitur male agentibus, magna» vel – ut alibi legitur – «maxima nichil agentibus, tota aliud agentibus.» In qua quidem re primum illud querendum videtur, que littera verior atque convenientior videatur; deinde quid auctor intelligat per vocabulum illud agentibus et terminum istum vita; demum vero declarandum videtur, quid male, quid nichil et quid aliud agere sit putandum. Quibus absolutis credo tibi super eo, quod postulas, satisfactum fore.

In qua quidem materia prefandum censeo, cum hoc fuerit etiam a studiosissimis dubitatum et quotidianis interrogationibus expetatur, me tibi in tanta scientium ac dubitantium copia, quid teneri debeat, non explicaturum. Dicam tamen plane, quid sentiam; quid autem tenendum sit, non audeam affirmare, quandoquidem – ut Volaterranus noster ait –

Velle suum cuique est, nec voto vivitur uno.

Nam sicuti varie circa sensuum apprehensionem electiones sunt, ut hunc frigida, ferventia quosdam, alios temperata delectent, huic dulcia placeant, alios austera, suavis alios acredo permulceat, sic contingit in apprehensionibus intellectus, ut nichil sit adeo clarum cuique adeo cuncta consonent, quod omnium opinione recipiatur; maximeque morbus iste dominatur in studiosis atque peritis usque adeo, quod – sicut optime nosti – de maximis rebus diversescole sublimibus auctoribus dissentiant; nec in naturalibus et moralibus solum, de quibus Aristoteles et Plato, Averrois et Avicenna Galienusque tuus et alii sibi contradicendo dissentiant, sed etiam in theologicis, quorum error periculosissimus est, opinionum diversitas, imo adversitas invenitur. Dicam, quid michi probabilius esse videtur, assensurus rectius sentienti tibique et aliis derelinquens determinare, quid potius eligendum.

Nunc vero convertatur oratio ad illa per ordinem, que suscepi. Verior igitur et convenientior michi littere videtur esse contextus, si dixerimus: «Magna pars vite elabitur male agentibus, maxima nichil agentibus, tota vita aliud agentibus.» Rationabilius equidem est a positivo principium facere moxque sublimius ascendere tandemque totum, quod agitur, exsequi quam ordine perturbato a culmine rerum exordium assumendo petere, quod infimum est, et immediate, quod omnia contineat et transeat, expedire. Nec hoc dixerim, quod non propterea liceat illa confundere – sicuti noster Maro:

Principio celum et terram camposque liquentes

Lucentemque globum lune Titaniaque astra

Spiritus intus alit.

Et paulo post:

Hinc hominum pecudumque genus viteque volantum

Et que marmoreo fert monstra sub equore pontus.

Sed metra scribentibus multa licent, que quidem in aliis reprehenduntur; unde Cicero noster ordinem servans ait: «Ac semel quidem decipi incommodum est, secundo stultum, tertio turpe.» Secutus et Virgilius est ordinem Georgicum carmen incipiens:

Quid faciat letas segetes, quo sidere terram

Vertere, Mecenas, ulmisque adiungere vites

Conveniat, que cura boum, quis cultus habendo

Sit pecori, apibus quanta experientia parcis

Hinc canere incipiam.

Videsne, quam ordinate premiserit, que post illa tractatus sui serie nichil immutans exsecutus est? Verum – ut dixi – non sic huius observationis regula rata est, quod tam oratoribus quam poetis hec non liceat perturbare. Rationabilius tamen est, si varios invenerimus esse textus, illum, qui sequitur ordinem, eligere quam disturbatum atque distortum anteferre, nisi perversionem ordinis aliqua ratio vel convenientia persuadebit.

Nunc autem videre tempus est, quid per vitam auctor intelligat. Nam, cum vita tum cursum, sive tempus, quo compositio corporis et anime durat, significet, tum – ut alia multa pertranseam, ad que dici potest hoc vite vocabulum pertinere – nobis morum qualitatem, imo potius mores, quibus vivimus, representet, necessarium est videre, quo sensu noster auctor utatur. Iuxta primum enim scriptum est: «Quia ventus est vita mea.» et illud poeticum:

breve et irreparabile tempus

Omnibus est vite.

Hanc autem vitam, cum communis sit homini cunctisque animantibus super terram, omnibus viventibus, que sub tempore sunt, certum est fluere iuxta Nasonis sententiam:

Tempora labuntur; tacitisque senescimus annis

Et currit, freno non remorante, dies,

ut, quod huius magna vel maxima pars labatur aut tota, non sit inter homines distinguendum. Vite vero nostre moralis institutio, que vita est, differenter a nobis potest haberi, imo – sicuti videmus – habetur. Et, quod hec institutio vita sit, et sacre testantur littere et secularium astipulatur doctrina. Quid enim aliud incircuncisus sanctus ille Iob voluit, nisi moralem institutionem vite nostre, cum inquit: «Militia est vita hominis super terram»? Et Virgilius:

Me si fata meis sinerent deducere vitam

Auspiciis.

Et alibi, cum de inferni iudice dixit:

Quesitor Minos urnam movet; ille silentum

Conciliumque vocat vitasque et crimina discit;

quid aliud quam idem, quod sacris designatur litteris, intellexit? Hoc idem et Naso, cum ait:

Parsque forum celebrant, pars imi tecta tyranni,

Pars aliquas artes, antique imitamina vite.

Hec est illa vita, que variis potest rationibus per dies singulos inchoari. Potest et hec differri, ut usque adeo quis expectet, quod finienda vite ratio sit, non sumenda. Potest et quis vite naturalis tempus transigere, priusquam moraliter vitam ceperit ordinare.

Ceterum agere, de quo diductum est vocabulum illud agentibus, cum multa significet, hoc etiam, quod est vivere, sine dubitatione designat. Unde Maro dixit:

Omnes ut tecum meritis pro talibus annos

Exigat;

hoc est: tecum per omnes annos exigat, hoc est: vivat. Planius vero Severinus noster inquit:

Nunquam dives agit, qui trepidus gemens

Sese credit egentem.

Etenim ago et facio sic synonyma sunt in genere, quod in aliquibus eis indifferenter utamur, differentiam autem eorum in aliquibus faciamus. Agere quidem et facere naturam dicimus; architectum autem non dicimus templum agere, sed facere; patronum vero non facere causam, sed agere consuevimus enunciare. Ut, quotiens actio nostra in aliquid sensibile transeat aut efficiat aliquid, quod per se subsistat, facere dicamur et non agere; cum autem spirituale vel incorporeum quippiam efficimus, non facere, sed agere consuetudinis usurpatione convenientius affirmemur. Agimus equidem gratias, quod mentis est; facimus autem amicos, quoniam amicus sit aliquid per se subsistens, in quem actio nostra transit; ut, quoniam appropriatione consuetudinis agere pertineat ad animam, non ad corpus, indeficiensque sit anime nostre, que quidem immortalis est, operatio et actus, hoc, quod est vivere, congruentissime susceperit usus, ut verbum agere nobis hoc, quod est vivere, notet, quod non potest ab incorruptibilis anime ratione quomodolibet separari. Vocabulum igitur illud agentibus pro facientibus et in uno loco etiam pro viventibus clara ratione supponit; quod siquidem in subsequentibus apparebit.

Post hec determinandum est secundum ordinem premissorum, quid auctor per male, quid per nichil quidque per aliud agere velit intelligi. In quo quidem plures admiror, qui super hoc diversa senserunt. Quidam enim volunt male agentes maximam vite partem amittere, quoniam non solum, quando peccant, vitam perdunt, sed, quia peccatum sit causa peccati, ad deterius preparentur. Ociosis autem et desidiosis magnam vite partem elabi dicunt, sicut inconstantibus et variis totius vite spacia deperire. Quidam autem maxime temporibus nostris auctoritatis et fame scripsisse refertur, quod magna vite pars labatur vitiosis, maxima ociosis, tota vero simulatoribus et hypocritis, qui siquidem aliud agant, quam sentiant. Alius vero dixisse fertur idem in primis, at in ultimo dissensisse, quoniam, ubi posuit precedens hypocritas, iste recensuit occupatos. A quibus omnibus exigo, quid a peccantibus ociosi vel inconstantes quidque differant hypocrite declarari. Carentne peccato vel vitio nichil virtuosum agentes, sed marcentes – quod illi volunt –, ocio vel hypocrite vel inconstantes? Si non agunt isti male, si moraliter isti non peccant, referant, si possunt, quinam peccent et – ut inquiunt – male agant. An forte solum peccare dicent et agere male periuros, adulteros, raptores, sacrilegos, stupratores, fures, latrones, homicidas, libidinosos, luxuria perditos, domesticorum vel patrie proditores aut alios, qui se turpibus obscenisque sceleribus macularint; non etiam illos, qui bona negligunt aut inconstanter agunt aut solum ad ostentationem et gloriam vel – quod deterius est – ad deceptionem et nequiciam operantur? Falluntur iudicio meo, quoniam non oporteat ista distinguere, que sub eodem, quod premiserint, genere debeant numerari. Nam quid de occupatis referamur? Qui cum nichil operari non possint – semper enim oportet, quod aliquid agant, si occupati sunt, aliter autem forent potius negligentes et ociosi –, nescio, quomodo possint cum his, de quibus ipsimet determinant, coniungi vel etiam separari. Si namque circa bonos et virtuosos actus occupati sunt, cum eis, quibus tota, maxima vel magna vite pars elabitur, numerandi non sunt. Si vero circa peccata, hoc est: deformitates actuum, occupantur, nonne cum viciosis recensendi sunt? Omnes quidem actus mortalium, quoniam aliquid sunt, boni sine dubio sunt; quibus si circunstantiarum debitarum aliquid desit, licet actus peccati sint et in eo, quod actus, naturaliter boni, moraliter tamen a bonitate deficientes mali sunt. Nam, cum malum sit privatio boni, non entitas aliqua vel natura, bono quidem opponitur privative. Nullus omnino est actus, qui moraliter dici non debeat malus aut bonus. Non enim, que per excusabilem ignorantiam, etatem vel dementiam committuntur, moraliter mala non sunt, quoniam in finem debitum directa non fuerint, licet talia committentes dici debeant sine culpa. Quo fit, ut istos suis vel amicorum negociis aut cura vel administratione reipublice cunctis, si tamen id fieri potest, temporibus occupatos inter vitiosos aut bonos sit necessarium numerare.

Voluerunt autem alii malum agentes esse, qui male, hoc est: modo inepto et malo, philosophie studio sapientiam querunt, quibus vite maxima pars labatur. Magnam vero vite partem nichil agentibus, hoc est: in philosophie studio non proficientibus nec finem consequentibus, labi volunt, totam autem effluere philosophantibus nullo modo. Que quidem tria membra reducibilia sunt ad unum, non proficientium scilicet nec attingentium finem suum, quoniam hoc contingat tam male philosophantibus quam illis, qui non dent operam philosophie. Subiecit * * * et alios sensus, quorum unus est magnam vite partem labi nichil agentibus, idest: ociosis et peccantibus per negligentiam; maxima pars vite perit peccantibus per ignorantiam; tota vero peccantibus per maliciam: Qui quidem sensus iudicio meo non satisfacit auctori, qui dixerat: «Turpissima tamen iactura est, que per negligentiam fit.» Subiecit et tertium sensum, imo resumpsit istum dicens: «Maxima pars vite elabitur agentibus per luxum; magna pars vite agentibus per negligentiam; tota vita elabitur agentibus vitiose.» Quibus quidem verbis cum contrastet auctor, qui – ut diximus – a morali vitiositate distinxit ociosam negligentiam sive luxum et ignorantiam, que, cum vitia sint, satis possunt, imo debent in ultimo comprehendi; superest, ut ad sensum, quem verissimum arbitror, veniamus, pro cuius quidem intellectu quedam necessario prefanda sunt.

Principio quidem scire debemus finem philosophie moralisque virtutis Senecam intellexisse meditationem et contemptum mortis, quod, quia patebit, inferius non ostendo. Deinde – quod et superius attigi – vite tempus bonis atque malis totum excurrere; vitam autem, prout moralis institutio dicitur, aliquibus totam, quibusdam ex parte maxima, quibusdam autem ex magna parte labi. Et de hac vita Seneca – sicut arbitror – intellexit, in qua quidem sepius, imo semper incipiendo vivere cepta destruimus; differendo vero nimis incipimus nichil agentes, hoc est: frustra, quando sit potius desinendum; aut prius morimur, quam huius vite, quam dicimus, aliquid attingamus. Hic est enim sensus auctoris, quem ipse, quasi debitum solvens, epistola vigesima tertia luculentissime prosecutus est. Inquit enim: «Hic locus solvendi eris alieni.», scilicet est. «Possum enim vocem tibi Epicuri tui reddere et hanc epistolam liberare.» Moxque, velut exponens, quod hic de male agentibus dixerat, inquit: «Molestum est semper vitam inchoare; aut, si hoc modo magis sensus potest exprimi: Male vivunt, qui semper vivere incipiunt.» Videsne, quam clare nobis ostenderit auctor, quid pro male agentibus, idest: viventibus, intellexit? Sed audiamus reliqua; subdit equidem rationem querens: «Quare? inquis: desiderat enim explanationem vox ista.» Moxque rationem reddens addit: «Quia semper illis imperfecta vita est.» Post que volens, quam vitam intelligat, declarare subintulit: «Non potest autem stare paratus ad mortem, qui modo incipit vivere. Id agendum est, ut satis vixerimus: nemo hoc putat, qui tum orditur maxime vitam.» Et subdit ad alia, que querimus, transiturus: «Non est, quod existimes paucos esse hos; propemodum omnes sunt. Quidam vero tunc incipiunt, cum desinendum est. Si hoc iudicas mirum, adiciam, quod magis admireris: quidam ante vivere desierunt, quam inciperent.» Hec omnia Senece verba sunt; que licet per semet ad propositum veniant, ipsa tamen ad id, quod intendimus, declarandi propositi gratia reducamus.

Et quis negabit, postquam idem auctor testis est, illos male agere sive male vivere, qui vitam semper incipiant? In hoc institutionis de vita nostra cursu – sicut idem trigesima secunda testatur epistola – «multum nocent etiam, qui morantur», hoc est: moram afferunt. Et subdit: «Utique in tanta brevitate vite, quam breviorem inconstantia facimus, aliud eius subinde atque aliud facientes initium: diducimus illam in particulas ac lancinamus.» Et post accelerationis exhortationem subdit: «Et subinde considera, quam pulcra res sit consumare vitam ante mortem; deinde expectare securum reliquam temporis sui partem.» Hec ille; ut colligere possis ipsum per vitam intelligere solam moralem nostrorum actuum institutionem, quam consumari velit ante mortem. Cuius initium inceptione multiplici variare cum male agere sit, quis non intelligit, quoniam institutionis nove principium totum, quod ante factum fuerat, perdat, plus quam rationabiliter dictum esse taliter agentibus vite moralis magnam partem elabi? Quoniam sic ab istis incipitur, quod, quicquid paraverant, diruatur et sic attingant bene vivendi principium, quod mox illo damnato querant alium, quo vivere possint, modum? Qui vero tunc incipiunt, cum mox sit ex hac vita migrandum, quales, quibus imposita fuerit necessitas moriendi, quoniam sic incipiunt, quod frustra sperent assequi finem posse et vitam ante mortem consumare – sicut auctor iubet –, cum hi – sicuti cernimus – nichil agant, fine scilicet, quem expetunt, carituri, nonne maximam moralis vite partem amittunt? Hi sunt ergo nichil agentes, hoc est: frustra viventes. Sed illos, quos mors opprimit, antequam vivere vel sero vel semper incipiant, certum est totam moralem vitam amittere, quoniam aliud ab aliquando principium vite facientibus prorsus agant. Nec est in hac expositione metus, qui – sicut arbitror – mutare veri contextus seriem persuasit, ut male agentibus maximam, magnam nichil agentibus partem vite profiterentur elabi. Quoniam eis – sicut est inconveniens – videretur minus esse deformitatis male quam nichil agere; licet in antiquo proverbio sit esse melius male facere quam nichilum operari. Non sequitur enim ad hanc expositionem hoc inconveniens – sicuti clarum est ex aliquibus sensibus, quos supra posui, provenire. Quod quidem ego non falsum esse solummodo, sed flagitiosum, stultum turpeque iudico vel credere vel ponere vel tenere. Nec quem moveat verbum illud elabi, quod videatur proprie tempori convenire. Non enim solummodo tempus elabitur, sed omne quodcunque dederis successivum. Vivere namque moraliter vel in morali doctrina vitaque proficere, licet habitu maneat, actu tamen incunctanter successivum est, ut sibi convenientissime copuletur non minus quam tempori verbum istud elabi. Ceterum, quia moralis vita tempore naturalis vite ducitur et procedit, quantum hoc tempore, quo naturaliter vivimus, prohibemur, seducimus aut negligimus institutioni progressuique vite moralis impendere, tantum perfectionis amittimus eius vite, qua rationales a brutis animantibus separantur. Et hoc est, quod superius auctor dixerat: «Quedam tempora eripiuntur nobis, quedam subducuntur, quedam effluunt.» Et subdit: «Turpissima tamen iactura est, que per negligentiam fit; alias venit.» Nunc autem hi, qui semper aut sero vivere incipiunt quique prius moriuntur, quam incipiant vivere, vitam istam laudabilem et moralem negligentes iacturam turpissimam patiuntur; omnes quidem vitam coniunctam virtutibus sine dubio neglexerunt. Etenim, cum breves sint dies hominis, quantum ad vitam moralem, brevem facimus vite cursum et ipsum nobis eripimus vitam semper – ut diximus – inchoando, qua non sumus simpliciter, sed boni sumus; cuius tamen cum semper principium teneamus et iam bene vivendi voluntatem habitu quodam firmaverimus, partem non modicam possidemus. Sin autem aliis intenti sero, cum perficiendi spes non sit, nos componimus ad bene vivendum, subductis vite naturalis temporibus nichil agimus, quoniam voluntatem huius bonitatis et vite per habitum in illa extremitate firmare non possumus, sed huius moralis vite partem non magnam, sed maximam perdimus, cuius quidem vix et inutiliter principium obtinemus. Si vero nichil de vite principio cogitantes, agentes aliud tempora nobis data transigimus, totius vite moralis bonitatem amittimus nosque potius inter bestias quam inter homines segregamus, ut eripi tempora male agentibus, subduci nichil agentibus, aliud autem agentibus quam sero vel semper vitam incipere, tempus effluere convenientissime dici possit, ut omnia verba Senece dici debeant ad hunc sensum, quem elegimus, pertinere.

Et – ut rem hanc figuraliter videamus – fingamus tres pictores unius et eiusdem diei spacio opus faciendi unius hominis vel alterius rei effigiem certis iuxta sui operis merita premiis promisisse et diem illam sic cuilibet sufficere, quod, si vel modicum temporis amiserit, nequeat, quod promiserit, observare. Nunc autem incipiat unus et arte graphica iaciat picture, quam promiserit, fundamenta; moxque facta delens aliud cogitet et intendat, quod, cum auspicatus fuerit, incumbere spongie faciens aliud initium meditetur. Nonne sibi tempus eripit, ut licet ex magna parte tandem proficiat, implere tamen non valeat, quod promisit? Sin autem alter rebus aliis vacans, cum advesperascere ceperit, pingendi propositum assumet, quantum ad observationem promissionis pictureque perfectionem pertinet, nichil agit. Tertius vero de satisfaciendo non cogitans, nisi prius sibi sol occubuerit, quam inceperit, nonne totum, quod debebat, omisit? Nullus horum, quod promisit, effecit; prior tamen aliquid operatus est incipiens multotiens, quod debebat, precipue tamen de inconstantia reprehendendus. Secundum autem sic incipientem, quod perficere nequeat, quis non irrideat ut insanum? Tertium vero quis infidelitatis et negligentie non accuset? Ut, si volueris attendere, magna pars operis culpabiliter elapsa sit illi, qui eripiens sibi tempus, tandiu circa principium laboravit; culpabilius autem et maximam operis partem amiserit ille, cui tantum diei subductum est, quod quodam modo nichil acturus, quod perficere nequeat frustra, hoc est: nichil agens, sero nimium inchoavit: tota vero dies, cum omni plenitudine culpe lapsa fuerit, occasum, ante quam inceperit, expectanti.

Habes, Antoni carissime, quod petisti. Nescio tamen, si tibi videbitur, quod ego michi verissimum persuasi. Si id erit, gaudebo. Quod si tua vel aliorum mens non requiescet in his, que dixi, facillime fore crediderim, quod alius veriorem sensum fortioribusque rationibus excudere moliatur. Quod ego libenter viderim, ut addiscam vel cum illo, quisquis fuerit, huius rei discutiam veritatem. Vale et memento Euclidis, Turrisiani et Problematum expositoris.

Florentie, octavo idus februarii.

10.

Eidem.

[1398]

QUOD tibi placeant illa, que scripsi, magnifice et excellentissime domine, gratum fuit per tuas litteras percepisse non mei gratia, sed tui; quo super illa dubitatione, quam movisti, animi tui quietus remaneat intellectus. Et, si, que scripsi, – ni fallor – attendas et digeras, videbis illam scolasticam controversiam, qua mortua mortuum accusat, nec personarum ratione consistere; que non sint, cum inter reos fato functi non possint referri quique, dum viverent, inscripti fuissent, adveniente morte deleri debeant, nec crimine, quod non subsit. Vidi controversiam illam plenam verbis, sed inanem rebus et etatem auctoris, si sit adolescens – ut insinuas – redolentem; habet tamen et pre se fert ingenii venam, quod si coluerit, spero, quod in virum evadet mirabilem. Moneo tamen, quod sibi non placeat nec in addiscendi cursu respiciat, que transierit, sed potius, quid transeundum, memor, quod primum sapientie vestibulum est hoc unum: scire, quod nesciat. Que quidem opinio sic firmanda est, quod, quantumcunque didicerit, semper teneat se nescire. Sin autem se scire sibi persuaserit, ei denuncio de profectu suo, mox, ut id imbiberit, actum fore. Semper enim quesitis fruens nil queret ulterius, nil addiscet, sed potius, quod sciverit, obliviscendo dediscet. Volo tamen, licet se scire perpenderit et de sciendo suspiret, quod exemplo Dedalide pennis cera nexis non confidat; profundius immergantur oportet, prius quam sufficiant ad volatum. Hec hactenus.

Nunc autem videntur tibi somniorum coniectores errasse, quod teste Tranquillo Iulius Cesar, questor in Hispania, sibi visus fuisset per quietem matri stuprum intulisse, ipsum ad spem amplissimam incitaverint arbitrium orbis portendi interpretantes, quando mater, quam subiectam vidisset sibi, non alia esset quam terra, que omniparens haberetur; videturque tibi rem illam turpissimam et abominandam potius infelicem eius interitum Brutique sacrilegium denotasse. De quo quidem, cum artis illius ignarus sim, nescio respondere: discessit enim ab usu totum illud, quo futura per somnia somniabant, religione videlicet christiana vanitates illas prohibente. Affirmari tamen non potest, licet somnium illud aliud esse forte portenderet, illos falsum aliquid respondisse. Minus forte, quam esset in arte vel in futuris illis rebus, quas somnium de sua natura respiceret, responderunt; falsum autem omnino – sicut eventus docuit – non fuerunt arbitrati: attigerunt tamen, quod magis ad imaginem illius somnii pertinebat. Quid enim in eo visum est nisi Cesar, mater atque concubitus? Horum trium unicum clarum fuit, duo vero similitudinum ambagibus involuta. Clarus enim Cesar extitit, ad quem expresse somnium et eius interpretatio pertinebat; persona vero matris umbra fuit, pro qua peritissimi coniectores terram interpretati sunt. Sic et Apollinis responsum datum Superbi Tarquinii filiis illum in regno successurum, qui matrem prius osculatus fuisset, interpretatus est Brutus, qui regiam expulit dignitatem eique consul annali pro perpetua dominatione successit. Mox etenim audito responso, captato velut omine, se cadere simulans terram osculatus est eo, quod eam matrem omnium iudicaret. Nec eum fefellit opinio. Exactis quidem regibus summum magistratum, quem a consulendo rei publice consulatum appellavere, vel a consulo, quod est iudico – sicut Quintilianus affirmat –, quoniam consulum erat ab initio iudicare, Brutus obtinuit. Nam concubitus ipse, qui cepit in coniugibus, quorum mulier in potestate viri, tam divine vocis oraculo, quam humani iuris instituto temporibus illis fuit, quid rectius figurare potuit quam dominium, in quod videmus concedente patria Cesarem ascendisse? Denique concubitus, qui ad generationem ordinatus est, non ad interitum, hoc idem portendit, quod innuit etiam matris nomen, ut velle talis somnii coniecturam ad Bruti scelus et dictatoris cedem trahere non sit de figura somnii nec eius lineamentis congruens, sed inventum quoddam ad libidinem arbitrantis. Sed dic, precor, Astorgi, putasne solas somniorum imagines sufficere coniectantibus, an ea potius secundum somniantium personas et personarum qualitates condicionemque locorum et temporum variari? Credisne simile somnii nefas nunquam ulli preter Cesarem contigisse? Quod si – quod verissimum arbitror – multos talis visus ludibrium sepe confudit, cur non, imperium (ut illi dixerunt) vel sceleratas cedes (ut tu vis) – ne semper dixerim – aliquotiens non portendit? Habent, arbitror, ista fidem non ex visis solum, sed ex aliis, que nos latent queve totam mutant et subruunt coniecturam, ut non sit nostrum rite, ne vel perperam illi responderint, iudicare. Nam etsi velimus horum professores aspicere, scribit Achimet Serim filius libro De interpretationibus somniorum: «Si quis cum matre coierit, bene faciet indigno, sed vituperando et petendo.»; quam quidem interpretationem Egyptiis tribuit atque Persis. Cui si credere velimus, somnium illud ad id respexit, quod Cesar civibus, ingratissimis percussoribus suis, plurima bona fecit. Sed hec omittamus. Aruspicium enim, exta coniectationesque somniorum, divum interpretationes, Phebi numina et tripodas et Clarii lauros et sensa siderum

Et volucrum linguas et prepetis omina penne,

– ut ille ait – et, quicquid auctoritas pontificum responsa vatum et augurum diligentia de futurorum scientia pollicebatur, vanissimum semper dixi. Et hec satis.

Nunc ad illum iuvenem redeo, qui super materia, de qua alias contuli, excusando Virgilium de introductione Didonis tot verborum ambitu declamavit et libellum eius, quoniam michi videtur approbatione dignus, remitto, ne pro fama iuveni, qui animandus, non deterrendus est ab his studiis, paretur infamia. Tu vale, domine mi, et illum servitorem – ut conicio – tuum non animes solum ad studia, sed adiuves oro et Augustini sis fidelis restitutor. Si enim alium haberem, non repeterem. Iterum vale.

Florentie, idibus februarii.

11.

<Cuidam fratri Camaldunensi>

[1398?]

MIRUM est, vir religiosissime, pater optime, quod sancta familia confratrum tuorum, que tecum militat, exigat – ut scribis atque dixisti – transitoriam refectionem, quam pietantiam appellatis, a te, qui quinquagesimum in monasterio transiveris annum, postulando, quod cum ipsis, sumptu et elemosina tua, festum celebres iubileum. Sed magis admiror, quod te vindicandum asseras in quam nescio libertatem. Principio quidem, quid religioni cum iubileo, cum illud ad temporalis libertatis lucrum et rerum carnalium atque fluxarum rationem institutum fuerit, hec ad spiritualia et permanentia, ad que omnes anhelare debeant, ordinetur? Et, quoniam hoc fieri nequeat sine pecuniis et tu voveris paupertatem nec aliquid habere valeas peculiariter, cum omnia sint inter vos communia, cur id petunt a te, quod per te nequeas exhibere? Quod si forsan suffragatores inveneris, qui, quod expediens fuerit, impendant, nonne melius, quod in plura prandia dispensetur quam uno convivio consumere, quod parabis? Non est hoc – Deum obtestor – spirituale desiderium, sed carnale, quod digne non efferveat nec sancte versetur in claustro. Quid autem tibi tu vel illi nescio qua de libertate blandiuntur? Semel obedientiam promisisti, qua te nulla consuetudo, nulla lex nullaque dispensatio liberabit. Verbis tuis ligatus es et Deo per votum non solemniter solum, sed indissolubiliter obligatus. Si tibi libertatem persuaseris, apostata es; si prelatus te, velut liberum, permiserit evagari, requiret Dominus sanguinem tuum de manibus suis. Consule tibi, consulas et illis – ut oportet – nec in has lascivias vite vestre sanctitas relaxetur, memores, quod hostis antiquus ovili insidiatur dominico et, quasi leo rugiens, caulam circuit querens, quem devoret atque perdat. Cui non tam arctus aditus traditur, qui mox in latissimam ianuam non patescat. Sin autem cedendum sit consuetudini, sit refectio sobria non abundans epulis, sed monitis et exemplis. Michi vero, quod voles, imponito. Vale et gaude memor verum esse gaudium, quod ex boni operis conscientia natum sit.

Florentie, sextodecimo kalendas aprilis.

12.

Insigni viro Iacobo de Massa Alidosiorum.

[1398?]

INDIGNATIONE commotus, quod nostrum Virgilium reprehendi videam, contineri non potui, quin his, que scribis, respondeam. Quis enim litterarum non ignarus equanimiter ferat, cum Maronem audiverit in criminationem adduci? Qui – ni fallor – eloquentie latine princeps, verissime – sicut apud Macrobium legitur – talis est, quod «nullius laudibus crescat, nullius vituperatione minuatur.» Sed, cum multa legerim obiecta fuisse Virgilio, nullus unquam id opposuit, quod tu scribis. Non Evangelus, quem legimus tam obstinatum hostem fuisse Virgilii, quod nullas eius laudes equo ferret animo, quique nichil, quod in eius adduceretur defensionem, recipiebat. Tibi vero, mi Iacobe, cunctisque, qui de Marone male sentiant, compatiendum arbitror. Nam, cum inconvincibilis reprehensionibus Virgilius sit, nonne commiseranter respiciendi sunt, qui volunt aut putant Maronem errasse? Verum, si non admonet ipsos scientia, nonne monere deberet auctoritas, qui videant, quod Virgilius tot iam annorum seculis totius Parnasi tenuerit principatum non solum invictus, sed etiam irreprehensus? Presumptuosius, imo magis temerarium vel – ut rectius loquar – furiosius est, quam putes, damnare Virgilium vel asserere, quod errarit. Nam, si queras ornatum, nullus adhuc ad illius maiestatem accessit; si sententias, nullus adhuc ipsum equavit elegantia vel gravitate; si scientiam, mirum in modum omnibus antecellit; si inventionem, nullus acutior atque solidior. Et – ut eiusdem Virgilii verba referam – audi, quid de se sentiens scripserit ad Augustum. Inquit enim: «De Enea quidem meo, si mehercle iam dignum auribus haberem tuis, libenter mitterem. Sed tanta inchoata res est, ut pene vitio mentis tantum opus ingressus michi videar, cum presertim – ut scis – alia quoque studia ad id opus multoque potiora impertiar.» Hec Virgilius; ut fateri necesse sit hunc poetam altius opus suum, quam plerique cogitent, fundavisse. Verum quenam obiectio sibi per te facta sit, si placet, – ut ad ea, que scribis veniam – videamus.

Inquis enim, quod, cum voluerit Maro Augusti genus commendare, dicit Eneam Veneris et Anchise filium, – quod quidem macula esse videatur, non laus generis – cum certa ratione relinquat intelligi sanguinis auctorem Eneam non legitimis nuptiis, sed stupro potius illicitoque concubitu procreatum. Cave tamen, mi Iacobe, quoniam hec causa communis est multorum hominum et deorum, qui, cum essent simili turpitudine geniti, si turpitudo natalium est a deo gigni, se tamen deorum filios gloriabantur. Quid enim Herculi respondebis, cum se Iovis filium honoris gratia non fatebatur solummodo, sed iactabat? Quid Apollini, quid Perseo, quibus suprema gloria videbatur se Iove genitos appellare? Et de Hercule quidem cum Acheloo pugnaturo dicit Ovidius:

Ille Iovem socerum dare se famamque laborum

Et superata sue referebat iussa noverce.

Danaeius autem heros, cum Athlantem alloquitur hospitium petens, quid inquit? Audiamus et apud Nasonem, si placet, ipsum durum illum hospitem mollire cupientem. Inquit enim Ovidius hec referens:

Hospes, ait Perseus illi, seu gloria tangit

Te generis magni, generis michi Iupiter auctor.

Videsne, quam notanter uterque Iovem patrem, ut nobilitate generis, quod optabat, assequi valeat, fateatur, imo – quod plus est – alleget? Nec id Maro subticuit, sed Eneam suum, cum Sybillam, ut in infernum duceretur, exorat, quo facilius impetret, dixisse refert:

et mi genus ab Iove summo.

Nec illa eadem Sybilla – quod dixi mox honoris gratia – Eneam compellans tacuit. Inquit enim:

sate sanguine divum,

Tros Anchisiade, facilis descensus Averni,

et cetera, que subnectuntur. Nunquam autem vates elegantissimus et ultra, quam dici possit, morum et honestatis observantissimus induxisset plurimos alloquentes Eneam eum filium Veneris appellasse, si fuisset hoc inter turpia reputatum. Quid enim Dido? Nonne Eneam concilians sibi dixisse legitur post primam eius allocutionem:

Tune ille Eneas, quem dardanio Anchise

Alma Venus phrygii genuit Simoentis ad undas?

Que quidem verba, si forent – ut arbitraris – talia, que notam aut turpitudinem in Enee genere vel arguerent vel inferrent, putasne, quod vates optimus illa regine laudandi novum hospitem cupide tribuisset? Nunquid et Helenum induceret regem eundem alloqui dicentemque:

Nate dea; nam te maioribus ire per altum

Auspiciis manifesta fides?

An et ipsummet Eneam alloqui fecisset Evandrum in hec verba:

Hoc signum cecinit missuram diva creatrix;

si – prout arguis – esse dea genitum ad ignominiam reputasset? Nunquid et idem reginam Penorum sermonibus detinens dixisset:

Tum michi se, non ante oculis tam clara, videndam

Obtulit et pura per noctem in luce refulsit

Alma parens, confessa deam, &c.?

Nunquid et matri verba faciens in personam virginis Tyrie, cui de se prius asseruerat miro se exhaltans honore

Sum pius Eneas, raptos qui ex hoste penates

Classe veho mecum, fama super ethera notus;

post aliqua subiecisset:

matre dea monstrante viam,

si fuisset illa nativitas ignominie vel pudoris? Nimis inurbanum et stolidum Virgilium facis, qui rem totiens honoris gratia repetitam ad infamiam putas et verecundiam pertinere. Nec esset hic error Virgilii solummodo, sed Nasonis. Usque adeo quidem non reputavit hunc concubitum, quo conceptus Eneas est, quemve tu stuprum vocas, abominabilem vel pudendum, quod eadem Venus, que superos ambierat colloque parentis circunfusa sui, non oraverit Eneam in deos transferri – sicut scribit Ovidius in hec verba:

nunquam michi, dixerat, ullo

Tempore dure pater, nunc sis mitissimus opto,

Eneeque meo, qui te de sanguine nostro

Fecit avum, quanvis parvum, des, optime, numen.

Nec hoc et alibi tacuit ad Germanicum scribens, qui de domo Iulia fuit, sed ait:

Proximus Anchises ; cum quo commune parentis

Non dedignata est nomen habere Venus.

Hinc satus Eneas, pietas spectata per ignes

Sacra patremque humeris, altera sacra tulit.

Et infinitis locis uterque vates hoc idem cecinit tam ad Iulie domus laudem quam ad gloriam Romanorum. Nam quid de Romulo referam, quem Marte genitum confinxere; quod quidem romanus populus non ad ignominiam, sed in honoris titulos assumebat? Post quos tu solus repertus es, qui rem hanc honorabilem et divinam in oculis tot vatum opinionis vanitate reduxeris ad pudorem. Adducerem et Homerum contra te, qui genitum Eneam asserens multis ipsum, licet grecus, laudibus celebrat, nisi te viderem esse paratum calumniari, quod graius vates Eneam vituperare potius voluerit quam laudare. Sed quid de Hercule dices atque Perseo quidque de multis aliis, quos diis et mulieribus, deabus et hominibus genitos asseverat? Ut te et omnes, in quorum mentem ascenderit hec opinio, scire necesse sit instare contra vos poetarum omnium auctoritatem et gentium sententiam, quibus ambitiosum et gloriosum fuerit hoc, quod condemnas, amplecti et velut rem supra condicionem mortalium venerari.

Sed dic michi: nonne venit in mentem, quod – sicut opinatur Cicero – mortales ab initio rerum nuptias legitimas non noscebant? Ut tibi certum esse debeat priscos illos homines non splendore natalium, non legitimis parentum coniugiis, que nulla apud ipsos erant, sed sola virtute sibi gloriam reputasse. Quod quidem usque adeo verum est, quod, si rationi volueris acquiescere, nullum prosapia et sanguine, sed virtute et meritis commendabis. Nasci quidem ex hoc vel illo nostrum non est meritum, sed munus donumque fortune. Sola vero virtus nostra est et suo resplendet lumine. Quod autem parentum laudes in gloriam versentur nostram, nulla ratione firmari potest. Imo, si virtuosus fueris et progenitores habueris virtuosos, minor est tua gloria, sicuti minus est eius, qui in paternum successerit regnum, decus quam eius, qui primo quesiverit, quanvis fateri necesse sit maiorem impositam necessitatem virtuosorum filiis ad virtutem anhelare quam illis, quos nullus maiorum splendor antecedit. Et ob id, sicut culpabilius esset decus patrum deserere, sic commendabilius illorum gloriam adequare. Adequare dixi, quoniam difficillimum sit, si alienis exemplis aut doctrine incumbas, ostendere, quod his deficientibus doctrinam illam et exempla potueris exhibere. Quo fit, ut illos, imo ut gloriam illorum attingas, necesse tibi sit eis taliter eminere, quod dici non possit illos tuarum virtutum fundamenta iecisse vel quod eis tanta prestantia dignior fias, quod tantum super ipsos evaseris, quantum virtutes incipientes suas aliis se curaverint anteferre. Sed ad suppositum revertamur.

Cum ab illis ergo priscis viris, qui matrimonia non noverint, cuncte gentes propagate sint, communem omnium, preter stirpem Israel, hac tua sententia concludis et affirmas natalium feditatem, quoniam sumus omnes, si non descendimus ex Iacob, de non legitimis nuptiis, hoc est: matrimonio, procreati. Nam, quod hoc apud gentes aliquas ignominie fuerit, quibus coniugiorum observatio legibus statuta fuerat, sicuti non negaverim, sic certissimum esse potest apud aliquas talis originis nullam infamiam extitisse. Regibus autem atque principibus, quoniam legibus sunt soluti, semper licuit ante christianam religionem variare coniugia, multas habere reginas et plurimas concubinas. Tu vero vis Troiani belli tempora christiane religionis preceptis et institutionibus limitare, qui legas legitimum fuisse Troianis, presertim regibus, uxores pro voluntate dimittere raptasque coniuges alienas sibi matrimonio copulare. Que quidem ostenduntur in Paride, qui Enonem dimisit et raptam Helenam habuit in uxorem, quam extincto – sicut legimus – Alexandro germanus eius, nomine Deiphobus, sibi matrimonio copulavit, ut affirmare non debeas aliquo tempore stupra non fuisse concessa. Que quidem apud illos taliter permittebantur atque licebant, quod etiam armis raptus et adulteria tuerentur, ut ignorantie non debeas imputare Virgilio, si secutus Homerum ad generis dignitatem Eneam suum cecinit a Venere procreatum. Nam et in divinis litteris scriptum est: «Postquam enim ingressi sunt filii Dei ad filias hominum illeque genuerunt, isti sunt potentes a seculo viri famosi.» Usque adeo magnum erat et gloriosum divina stirpe fuisse progenitum! Unde et Ovidius ait:

Tempora digereret cum conditor urbis, in anno

Constituit menses quinque bis esse suo.

<......................................................................>

Martis erat primus mensis, Venerisque secundus:

Hec generis princeps, illius ille pater.

Et tu vis, mi Iacobe, illud imputare dedecori, quod Rome conditor denominatione mensium perpetuo dedicavit honori? Facessas igitur ab ineptiis istis, nec velis nostrorum temporum legibus aliena tempora iudicare. Etenim, si non vetuerint leges, mores et consuetudo, nichil secundum naturam et generationis initia differunt Cayn et Abel, certissimis sati parentibus et legitimis nuptiis geniti, a filiis, quos Loth ebrius filiabus permixtus stuproso concubitu procreavit. Sed – ut tollatur omnis ipsomet Virgilio teste contentio – nonne legisti Venerem Anchise coniugem extitisse? Quid enim sibi voluit Palinurus inquiens:

Coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo,

nisi patenter ostendere coniugalem illum fuisse concubitum, non stuprosum? Nec hoc idem ignoravit Ovidius. Inquit enim, imo loquentem inducit Anium, insule Delos regem et sacerdotem Apollinis et hospiti referentem Anchise mutationem filiarum suarum in columbas ipsumque sui sermonis serie conclusisse:

Summa mali nota est; pennas sumpsere, tueque

Coniugis in volucres, niveas abiere columbas.

Fuit ergo – quod (ut video) non putabas – legitimus Anchise filius pius Eneas, et, si mater pulcritudinis admiratione vel virtutum meritis recepta fuerit in deam, non est adulterii, quod reprehendere velis, indicium, sed nobilitatis clarissimum argumentum. Nam, quod et Venus dicta sit et filia Iovis fuerit, clare legitur apud Maronem, quam tam Homerus quam ipse celo pro vi numinis ascripsere. Nam et plures fuisse Veneres constat et tamen apud poetas sic carminibus celebratas, quod una sola fuisse, licet multe fuerint, videatur.

Quid autem per Venerem et Vulcanum intelligant poete quidque per Anchisem, longum esset presentialiter pertractare; quod quidem facere non gravarer, si tamen ad propositum pertineret. Tibi vero tenendum persuadeo Venerem Anchise coniugem Eneeque parentem fuisse et inter deos errore Gentilium consecratam, ut amodo velim desinas nostrum Virgilium increpare; nec id turpitudini ducas, quod C. Cesar, qui dictatura perpetua Romanis imperialem genuit monarchiam, ad sui glonam generis allegabat. Legitur enim, cum amitam mortuam laudaret pro rostris, de sua et patris origine retulisse: Iulie maternum genus ab regibus ortum, paternum cum diis immortalibus coniunctum est. Nam ab Anco Martio sunt Martii reges, a Venere Iulii, cuius gentis familia nostra est. Videsne captatorem glorie Cesarem id generi suo ascripsisse ad gloriam, quod tu errore maximo reputas ad ruborem? Ut, si nichil aliud haberemus in excusationem Virgilii, satis, imo plusquam satis sit auctoritas Cesaris, cui voluit poeta morem gerere nec eius, qui fuerat inter deos receptus, alia ratione esse laudare prosapiam, quam ipsemet fecisset. Habes ad dubitationem tuam, quantum occurrit. Que si suffecerint, bene est. Sin autem aliter senseris, scribe.

De auctore vero libelli, quem multi Catoni tradunt, non me velim, sed litteratos interroges, quanvis tanta sit et fuerit semper ipsorum tarditas et hebetudo, quod cuncta sint in ipsorum manibus tum perdita, tum corrupta. Quamobrem et huius libelli nescimus auctorem, sicuti multorum aliorum auctores et titulos ignoramus. Quis enim explicet, quisnam in versus illos excultissimos redegerit Esopi fabulas, cuius primum metrum est:

Ut iuvet et prosit, conatur pagina presens;

quis et nobis indicet auctorem alterius de simili fabularum collectione libelli, quem incipere constat:

Rustica deflenti puero iuraverat olim;

quis explicet nominibus propriis versificatores Troianorum historie, quorum unus, verus imitator Homeri, principium fecit:

Iram pande michi Pelide, diva, superbi,

alter autem phrygium sequendo Dareta cepit:

Iliadum lacrimas eversaque Pergama fato?

Hec quidem et alia plurima inter manus illa legentium perierunt. Nam, quod libelli, de quo loqueris, quod multi somniant, Cato fuerit auctor vel Censorius vel Uticensis, rationi temporum non potest congruere, sed vanius est vanissima vanitate; quoniam satis constet eius auctorem ipsum post Neronis tempora, quisquis illum fecerit, edidisse; nec ab illo tempore citra de Catone quopiam memorie celebritas habeatur. Stilus tamen antiquus est et carmen, quod vetustatis licentia locis plurimis abutatur. Fateor autem me nescire, quis auctor. Si tamen – ut vulgus habet – ipsum voluerimus dedicare Catoni, dicere possemus fuisse quendam Catonem, qui Claudii vitam legitur scripsisse; quem mirum non sit Lucanum, Nasonem atque Virgilium allegasse. Verum nec istum Catonem fuisse dici potest, cum de Macro versificatore quorundam simplicium fecerit mentionem, quem omnibus illis crediderim posteriorem; ut nichil habeam, quod tibi valeam affirmare. Vale felix, mi Iacobe.

Florentie, octavo kalend. aprilis.

13.

Eloquenti viro Petro Turcho domini Pensauri cancellario.

[1398]

FILI karissime. Non putassem, quod domini tui truculentus et infelix exitus me potuisset unquam – sicut experientia me docuit – commovere, qui didicerim vel saltem discere debuissem nichil inter hec mortalia fragilius homine, quem verissime Varro dixerit bullam esse. Commotus ergo sum, fateor, cogitans, quanto damno steterit nostre reipublice tanta iactura quantoque tibi, ut sepius occurrerit Virgilianum illud:

heu michi, quantum

Presidium Ausonia et quantum tu perdis, Iule!

Non tamen desperes velim; sed dura et temet rebus conserva secundis nec in tantum odium rerum venias, quod statum, quem – ut scribis – invenis, non acceptes, ut interim videam, si quicquam occurrat in his partibus te dignum. Quod cum acciderit, crede michi, tanquam pro filio singularissimo procurabo. Vale et consolare, mi fili, et te non deseras.

Florentie, octavo kalendas aprilis.

14.

Domino Francisco de Lanzanico secretario domini nostri pape.

[1398]

REVERENDE pater, amicorum singularissime. Venit in curiam prudens vir Petrus Rogerius, professione notarius, conversatione vero, noticia et affectione michi verus et antiquus amicus. Hunc tue reverentie, quanto possum, efficacius recommendo; quoque proclivior ad favorem sibi fias, scito michi gratissimum fore, quicquid petet; sed omne complacentie modum transiturum esse favores, quos spero te sibi mearum intercessionum intuitu prebiturum. Quid enim gratius quam beneficium de beneficentie manu et affectione benivolentie suscepisse? Solent, que recepimus, quandoque sola conferentis largitate provenire, ut ille, cui datur, in obligatione accepti beneficii videatur assumptus; que quidem condicio non est magnanimi, qui pro quadam excellentie dignitate velit alios potius obligatos quam se ceteris obligari. Verum, cum amicus amico beneficium exhibet, quoniam amicus non est alius ab amico, non alii, sed sibi, amico videlicet, obligatur. Nescio, si inter illa, que prosequetur, meum aliquid intentabit. Si id fuerit, spero fore, quod te sicut amicum geras, cuius est amici vota prosequi sicut sua. Vale.

Florentie, kalendas aprilis.

15.

Fratri Honofrio de Angelis.

[1398]

HEU, quid audivi? Quidve, plus quam heu misero michi, vidi? Potuitne in mentem tuam ascendere, quod decreveris sanctissimam illam societatem, qua nescio, si dignus sis, vel iussionis necessitudine vel amplitudine dignitatis dimittere et extra claustrum illud sanctissimum obversari? Tune poteris fieri custos alterius, qui te nesciveris custodire? O felix commertium et optanda mutatio! De requie portuque tranquillo petere tempestatem et ab ocio religioso, pio sanctoque ad seculare negocium impie impureque converti. Impie quidem, qui proximum tuum offendas et per ruinam illius abbatis, qui nunc presidet, imo tuam sis ad illam pestilentie cathedram ascensurus. Impure vero, quoniam non crediderim de curie Romane sentina quicquam hauriri, nisi limosum et fetidum et illa turpitudine maculatum, qua spiritualia pecuniis venundantur. Consuluisti me, priusquam religionis in portum intrares, cui me quidem repperisti favorabilem impulsorem. Nunc autem hoc me celas; nec prius id rescii, quam tuo nomine fuerit possessor ad seculare tribunal, in quod censura non cadat ecclesiastica, citatus. Que quidem vocatio, si nescis, salva conscientia fieri nequit. Sed cogitantibus prelaturas, crede michi, Deus non adest, quos fugit omnis conscientie integritas et ratio honestatis. Obcecat etenim ille splendor oculos intellectus et pro sinceritate miscet ambitionis nubilum et venum. Audio tamen, quod te excusas, quod hoc te dicis ignorasse quodque super hoc plurimum movearis. Si sic est, letor et gaudeo. Cave tamen, quia vera non erit excusatio, nisi sequatur recusatio; nec excusat, si quid post scientiam amplectaris; nec sufficit commoveri, nisi procures et cupias removeri. Sed quid per coniecturas eo? Si oblatum est, declinare potes; si forsan – ut arbitror – acceptasti, tui fit arbitrii resignare, ut, si hoc non facias, certum omnibus esse possit te non prescripsisse solum, sed ordinasse nec id acceptare solummodo, sed optasse. Vale, si me, quem hortatorem ad claustrum habuisti, de cathedra dissuadentem exaudias, felix; alias autem, tanquam reversus ad vomitum, infelicissime, non infelix. Quod tandem, cum mundum iterum experiere, cognosces.

Florentie, octavo idus aprilis.

16.

Peregrino Zambeccario.

[1398]

DUO sunt, vir insignis, frater et amice karissime, pro quibus tibi sum debitor respondere. Primum est tibi et eloquentissimo viro domino Iacobo de Firmo commune, de quo pauca dicenda sunt, quandoquidem, quod tu et ille nimis leviter creduli tum copiose, tum graviter conquesti fuistis, falsum cernitis extitisse. Scripsistis equidem ambo, qualiter magnificus dominus Carolus Malatesta fecerat de mantuano palatio venustum venerandumque nostri Maronis simulacrum dirui vatisque tanti memoriam in patria sua, comminuta statua, quam sibi dedicavit sua civitas, aboleri. Nec defuerunt utrique preter relationem tanti facinoris rationes. Adduxistis equidem in argumentum, quo rem tam detestabilem facilius possetis persuadere, dominum illum, virtutibus multis perspicuum atque clarum, hostem infestissimum musis contemptoremque non mediocrium solum, sed sublimium poetarum, non contemptorem solummodo, sed criminatorem usque adeo, quod ipsos appellare non vereatur – ut scribitis – ubilibet histriones. Novum profecto detractionis genus! Verum, si secundum communem acceptionem histriones vult esse poetas, quasi ioculatores res gestas personatis habitibus representantes, supino tenetur errore. Poete quidem non gesticulantur, sed gesticulanda componunt; qui non minus ab histrionibus differunt, quam a simiis homines. Nam, cum simie plurimum hominibus similentur et quadam naturali aptitudine multa, que faciunt homines, imitentur, taliter attamen ab hominibus differunt, quod, cum homo sit pulcerrimum animantium, simia sit turpius; quanvis habitu corporis et multarum rerum imagine ad hominis similitudinem propius accedat. Ut altissimus error sit tanti domini de poetis taliter iudicare. Sin autem forte voluerit, quod poete dicendi sint histriones, quoniam in laudando sicut iocularii modum excedant, non minus errare dicendus est, quoniam in hoc laudandi genere nulla prorsus sit inter ipsos de laudatione consensio. Illi quidem laudant, ut decipiant, ut irrideant vel blandiendo subrepant et lucrentur; poete vero diversissimum est ab hoc illorum fine propositum. Nam, cum – ut inquit Flaccus –

Aut prodesse velint aut delectare poete,

laudibus suis aliud quam histriones intendunt. Nam, si vere sint laudes, prodesse volunt et delectare, imo prosunt atque delectant; delectant enim gloria collaudati, quoniam – ut inquit Valerius – «nulla tanta sit humilitas, que glorie dulcedine non tangatur.» Prodest et hec eisdem, nam nichil efficacius ad firmandum animos in virtutibus et in rebus bene gestis premio laudationis. Siquidem semper metuit collaudatus, ne glorie, que contigerit, opinionem minuat cupiens, quod in ipso plus reperiri valeat, quam laudatum sit. Sin autem falsa fuerit poete laudatio, crede michi, cum poetam oporteat optimum virum esse, et poete sit – ut inquit Philosophus – laudare vel vituperare, quod non est, nisi viri, qui se irreprehensibilem sentiat, tenendum est commendationes, quas false scripserit, vel acerrimam criminationem esse vel sincerissimam doctrinam. O quam dulce reprehendendi genus, imo quam acutum supra vel sine meritis collaudare! Quid enim pudore criminationeque plenius quam audire de rebus, que non pertineant ad laudatum, aliquem commendari, quam quod ipse sentias de te predicari, que tibi noveris non inesse? Quid autem maius calcar ad bene vivendum efficaciorque doctrina, quam audire te talem dici, qualem desideres reputari? Quis enim tam futilis intellectus, qui non sentiat se, si preter veritatem commendetur, de vite perversitate recipiendi vel docendi gratia commoneri? Quantum enim apud Philosophum honeste, moderate et gratiose ludentes, quos eutrapelos vocat, a vomolicis differunt, qui scilicet nimis in iocis abundant; tantum nostri poete ab histrionibus differunt et, velut a vitiis virtus et a vitiosis honestissimi, separantur. Quod si dominus ille scientificus et insignis hanc opinionem ab aliis male persuasus induerit vel per semet – quod sine gravi non potest errore fieri – sumpserit, vellem libenter id scire. Conarer equidem poetas defendere, quos et Apostolus et illi sacre theologie doctores, qui fidem catholicam ornant et defendunt, allegant, et ipsos non esse spernendos ostenderem, sed admirandos potius et utiles demonstrarem. Nam quid tam stultum et tam anile cogitari potest quam vane opinionis errore damnare poetas, quorum dictis crebro exundat Hieronymus, nitet Augustinus, floret Ambrosius, nec careant patres Gregorius et Bernardus et, quibus ipsum vas electionis stultum non reputaverit se fulcire? Si poetas damnat, damnat et sine dubio simul cuncta christiane religionis lumina, que videamus auctoritatibus poetarum quasi quibusdam refulgere sideribus. Quod si parvi putat ornatum, legat opus illud divinum, quodve satis admirari fas non est, patris Aurelii, quo .XXII. libris Civitatis Dei construit edificium, et videbit poetas non solum ornande dictionis gratia sumptos, sed ad religiones Gentilium oppugnandas locis creberrimis advocatos. Videbit etiam non esse possibile sibi vel alteri clarum habere tam elegantis operis intellectum sine familiari noticia poetarum; cuius rei gratia sepe vidi theologie magistros nostri temporis non sine rubore quandoque recurrere non ad eruditos, quorum testimonium pro pudore fugiunt, sed ad pueros, ut, quod per semet intelligere nequeunt, de doctrina discentium mutuentur; sensi et quosdam, ne velle discere putarentur, super aliquibus Virgilii vel alterius poete dictis alios et presertim pueros tentavisse; et, postquam, quod nesciebant, perceperint, respondentem puerum de ingenii promptitudine commendatum ad prosequenda studia blandis sermonibus exhortatos esse. Expertus sum et quosdam, qui, cum, quod responsum erat bene, non cepissent aut forte non incidissent in veri sensus doctrinam, quasi mirantes interrogaverint, quonam modo sensus, quem perceperant, stare posset, et veram edoctos sententiam respondisse sic sibi semper esse visum, nec unquam sensum illum alium probavisse; stetisse tamen dubios, nunquid posset talis expositio sustineri. Sed istos dimittamus, qui suam inscitiam obtegere curant et artibus variis, quod cuncta noverint, demonstrare. Sed per immortalis Dei maiestatem, quid potest ille dominus aut alter in poetarum carminibus criminari? Recusantne ornatum, qui solus consueverit in dictamine delectari? Respuuntne sententias, quibus veluti stellis splendescit oratio? Abhorrentne verborum altitudinem, que de industria soleant rebus atque personis sublimibus adhiberi quibusve solis potest materia depressior exaltari? Damnantne varietatem, que, sicut uniformitas est fastidii mater, sic recreationem gignit et accendit, –ut ita loquar – intellectus et legentium appetitum? An abominantur musicam melodiam, sine qua metricus sermo non possit efferri? Caveant, ne digni sint audire, quod Philosophia Severinum nostrum increpans eidem obiecit, ut grecum habet proverbium et ut grece scribam: ΟΝΟΣ ΛΥΡΑΣ, hoc est: an es sicut asinus ad lyram? Sed video, quod opponunt. Inquient enim: «Quis ferat illa poetarum exquisita mendacia, quibus hystorias pervertunt confunduntque tam tempora quam personas quorumque sub tegumentis, quod dicere velint, occultant? Caveant autem, qui talia de poetarum carminibus reprehendunt, ne simili ratione totum divine Scripture corpus et vetus presertim Testamentum damnent. Nam, tametsi quecunque illo sacratissimo volumine collecta scriptaque sunt, quantacunque vel impossibilitate vel admiratione suscipiantur a piis et ab impiis rideantur, verissima sint, figuram tamen et aliorum esse signum sine dubitatione videmus. Destinata quidem et a Deo precepta Isaac immolatio figura fuit nostri Salvatoris in cruce pro salute mortalium immolandi. Venditio vero Ioseph et triginta argentei, quibus venditus est, tam precii quam venditionis filii Dei simulacrum et vestigium extiterunt. Et ferme nichil est, quod ad litteram legatur ibi factum, quod non sit ad significandum aliud institutum; quod quidem esse poeticum quis est tam attrite frontis vel tam hostis veritatis, ut inficietur aut contendat? Verum inquient illi: Negare nolumus sensum, quoniam – ut monet Apostolus – «littera occidit et sensus vivificat», quanvis et hec ipsa littera contineat veritatem. Tui vero poete nimis iniuriosi sunt veritati, qui scilicet illam obruunt falsitate et, quod clare exprimere possunt, fabularum tegumentis obscurant. Quorum duorum ultimum est commune tam poetice quam divine Scripture. Nam et divinitas potuit, quod volebat, sine figurarum involucris enunciare et, quantum ad illam, quam significare volumus veritatem, nichil attinet, sive vera sint sive falsa illa, quibus veritatem, quam volumus, exprimamus. Si tamen in subtilissimam iverimus contentionem, non inconveniens fuit divinitatem, que summa veritas est, de veritate veritatem excutere; quod autem poetica instituit, ut de fictione et re non vera veritas eruatur, cum humanum inventum sit, debet sue commendationis precio non carere. Scriptum est enim: «Dies diei eructat verbum» – quod quidem divinissima res est – «et nox nocti indicat scientiam.» Que res, cum humana sit, sue laudationis premio non privatur. Non enim tantum poetice favendum est, quod, que divinis admoventur per poeticam facultatem his, que rebus humanis adhibentur, non debeant antecellere et presertim de veritate prestare. Proprium est ergo divine poetice veritatem in signum assumere, qua tegatur veritas et cuius mysterio latens et quasi sequax veritas depromatur. Humane vero poetice, que de illa germana veritate immediate non oritur, convenit, ut, licet pro signo significandarum rerum veritatem possit assumere, ficta tamen quedam et ludicra non recuset, cum et ipsa feratur et exeat in aliquam veritatem. Nec dicat aliquis: Cur illos oportuit in has poetice quasi monstruosas inventiones incurrere, cum potuerint sine velamento quoppiam, quos fingendi tenuit ardor, aperte, quod voluerant, explicare? Sicut enim in divinis, que supra nos sunt et ab intelligentie nostre potestate remota, sed longe magis a significandi facultate, quoniam plus intelligimus quam efferre possimus, nostre in figuratos sermones necessitate profecti sumus, sic et in humanis placuit ab his, que pro divinitatis expressione recepimus, ornandi quandam elegantiam mutuari, et, quod nobis in divinis necessitas fuit, in humanis fecimus voluntatem. Ut, sicut in illa veritas ex veritate processit, sic in ista non ex veritatibus solum, sed ex fictis et humanis inventis ipsa veritas oriatur et quasi lux in tenebris lucens et ex falsitatum abditis immaculata procedat. Nec sum animi dubius, quin, si licuisset tractatoribus vere et germane veritatis fictionibus uti, veritates suas exquisitis fictionibus ornassent. Sed germane veritatis integritas, que, sicut omnium veritatum germen est et mater, sic omnium falsitatum recusabat consortium, passa non est de falsitatum gremio quasi nasci vel de suo contrario generari. Nec vanum arbitretur aliquis altitudinem veritatis abscondere. Nam – ut inquit Gregorius super Ezechielem: «Magna utilitas est ipsa obscuritas eloquiorum Dei, quia exercet sensum, ut fatigatione dilatetur et exercitatus capiat, quod capere non posset ociosus.» Et subdit: «Habet quoque adhuc maius aliud, quia Scripture sacre intelligentia, si in cunctis esset aperta, vilesceret, in quibusdam locis obscurioribus tanto maiori dulcedine inventa reficit, quanto maiori labore quesita animum fatigat.» Hec ad litteram pater Gregorius. Que quidem sic pro divina Scriptura dicta sunt, quod etiam poetice seculari negari non debeat convenire.

Verum cur ego per tam anxie disputationis angustias trahor? Scio, quod ille non mediocris Italie princeps de comminutione Virgiliane statue nec potuit nec debuit criminari. Nec minus certissime teneo, quod nunquam debuerit de poetis verba, que scribitis, protulisse. Nam, licet eum audiam optimo consilio ad studia divina conversum, credibile tamen non est, quod tantam contra poetas conceperit inimiciciam, quos legat a sanctis doctoribus et ornatus gratia recipi et probandarum vel improbandarum rerum studio tam multotiens allegari. Quare, quicquid scripseritis, donec aliud accepero vel – ut rectius loquar – invenero, nec vobis nec aliis credam, quod tantus vir tanteque scientie et virtutis atque moderationis, quante sit Carolus Malatesta, tam reprehensibiliter de sacris vatibus alloquatur.

Hec hactenus. Que cupiam in Caroli venire manus, non ut corrigat errorem suum, in quem – ut arbitror – non incurrit, sed ut se firmet in recto proposito, si, prout est credibilius, non erravit. De vobis autem quid dicam, qui tam leviter in re, que carere fide debuit, nescio cui fidem stultissimam prebuistis? An estis forsan illius nationis et gentis, de qua scribitur, quod audita teneant pro compertis? Si enim illud fama fuit, non venit in mentem Maroneum illud:

Tam ficti pravique tenax quam nuncia veri?

Sin autem attestatio fuit, cur non discussistis, an ex auditu testimonium tulerit an ex visu? Cur non examinastis, quanta sibi super tanto facinore fides debebatur? Cur alterum non expectabatis, si fuit unus? Sin autem duo, cur non multos? Nunquamne vobis occurrit vulgatum illud:

Rara fides ideo, quia multi multa locuntur?

Si tam levis ad credendum fuissem, potuistis, imo forte voluistis me in iocularium errorem inducere. Sed ego propter incredibilitatem rei vobis et auctoritate vestra in solam motus admirationem – id ab omnibus, qui de Mantua venerant, sciscitatus sum – nec ante destiti, quam a pluribus perceperim veritatem. Expectabam et expectavi diu, quod palinodiam caneretis exemplo Stesichori inter vituperationes et laudes Helene fortune variantis alternatione iactati; sicut enim Helene detrahendo perdidit oculorum usum, sic postea laudando recuperavit. Sed, cum frustra fuerim aliquandiu moratus, quod, sicut fueratis mendacii testes, sic essetis veritatis precones, video, quod, cum taceatis, vobis gratum foret me in errorem tante stulticie coniecisse. Quicquid autem vel scribentes erraveritis vel subticendo speraveritis, velim vestram levitatem et in credendo precipitationem et inconsiderantiam agnoscatis.

Nunc autem ad id, quod tuum proprium est, veniam. Scripsisti, mi Peregrine, te vani amoris turbines et furias reliquisse et animum in illum firmasse, qui pro salvatione humani generis in cruce pependit; et subdis – ut verba tua coniungam: «Speroque, ni me acerba fortuna vexet et inquietet, ante biennium eligere vitam, quod factor rei ero, que dominium michi temporis vindicabit, et curias fugiam et lucra, que me usque in diem presentem vera libertate privarunt. non me tanta, quanta te, servum videbit etas; utque credas me alterius Peregrini habitum commutasse, oratorium unum construi feci extra portam Sancti Mammoli, in quo reliquias deponam insani Cupidinis et Redemptoris nostri genitricem pro Iohanna fallaci diligam et amabo, teque in seculi turbatione dimittam et in labore omnibus blandiendi. Vale, et partem tue senectutis expende pro me, ut, si tibi superstes ero, valeam tuis sacris eloquiis edoceri.» Hec omnia verba tua sunt ad contextum, ut te non in pulvere, quem ventus exagitet, nec in glacie, que sole vel igne liquescat, scripsisse scias; que pro tanto presentibus annotavi rescribens, ut maneant in exemplum. Et ut super eorum aliquibus possim tecum amicabiliter disputare, tune inquis: «Iam vani amoris turbines et furias dereliqui.»? Tune in Salvatorem nostrum animum firmasti, qui vitam intra biennium te speres electurum, quo tante rei compos fias, quanta requiritur ad dandam tibi temporum libertatem et hoc ipsum nonnisi permittente fortuna? Qui sis in illo oratorio tuo reliquias depositurus insani Cupidinis quique sis pro fallaci Iohanna Mariam virginem amaturus? Firmavistine te in Christum, mi Peregrine, qui nondum diligas, sed dilecturus sis Virginem, eius matrem? Adhuc insanis, mi Peregrine, qui speres, que fecisse te dicas, qui nondum amoris insani reliquias deposuisti et tamen in Christum te fixum esse confidas? Non sentis hec, quasi ex adversa regione, sibi contradicere? Tu speras de te mirabilia, sed ego non spero, potius autem ardenter exopto. Gaudeo tamen, quod, qui quondam Iohanne tue tam cecus eras amator, quod mea monita non videbas, tandem apertis oculis fatearis amorem illum esse fallacem. Indignor autem et displicet, quod, licet illum fallacem agnoscas, nondum tamen deponis et felicissimam illam commutationem adhuc non virginem Mariam, sed Iohannam diligens non fecisti, quam te dilecturum dicas et amaturum, non amare. Cur differs, mi Peregrine? Cur non hodierno manus inicis? Cur crastinando temet tradis in longum? Non requirit iste contractus oratorium, nisi cor et mentem tuam, non temporis spacium, quod possit uno momento compleri. Si finias amorem stultum, fallacem insanumque Iohanne, diligas mox aliquid aliud necesse est. Non potest animus noster non amare; perpetuus est, semper viget, semper cogitat, semper amat. Si in virginem Mariam amando non transis, alteri rei amando cohereas necesse fit vel in Iohanna sine dubio remanere. Dic michi, amasne adhuc Iohannam? Credo plane, quod ames, vel, quid aliud ames, ostendas. Amabis Mariam virginem pro Iohanna? O felix Maria, quam solam dignam putes et eligas, in quam Iohannei amoris nervos intendas! Dic michi, amabisne in Maria sidereos oculos et alia, que quondam in Iohanna perditus mirabare? Si hoc in Maria non amabis, non amabitur pro Iohanna. Sed inquies: «Nimis inheres verbis. Cur cuncta distorques, cur ea non sane intelligis? Scis plane, quid velim.» Ego vero nichil distorqueo nec aliter a significatione verborum recedi oportere iudico, quam cum manifestum sit aliud sentire proferentem, ut legitur respondisse Marcellum collectione tertia materie legatorum; nec plus intelligere possum, quam verba significent. Quomodo quidem, quid velis, sciam, quando tu nescis exprimere? Possum forte scire, quid velle debeas; quid autem velis, quis sciat nisi spiritus, qui in te est? Summa eius, quod tecum volo, est, quod michi confitearis te Iohannam amare. Quid enim aliud credam, cum nondum vitam institueris, quam sis intra biennium, imo speres, nisi te fortuna vexet et inquietet, electurus; cum te depositurum illo tuo oratorio scribas reliquias insani Cupidinis et Redemptoris nostri genitricem pro fallaci Iohanna diliges et amabis? O si de Ferraria redeat sidus tuum, Iohanna tua, o si revideris ipsam solitis telis armatam; o si pulcra, si venusta, si cuncta illa plena honestatis atque virtutis, que quondam in ea – nescio si! – videbas, sed te videre tum putabas, tum putari volebas, respiceres, num diceres:

Sola hec inflexit sensus animumque labantem

Impulit. Agnosco veteris vestigia flamme.

Diceret animus tuus profecto, diceret cor, diceret intellectus, nec os ipsum, quod ex abundantia cordis loquitur, hoc taceret. O tunc te felicem! O desertum oratorium, o invisibilis desertaque Maria! Sed quid per ista discurro? Sum equidem certus, quod, si tibi Iohanna cum pulcritudinis sue pompa mitis innueret, si tuo amore se correptam ostenderet, si clamaret – ut in Cantica legitur: «Adiuro vos, filie» Bononiensium, «si inveneritis dilectum meum», Peregrinum meum, «ut nuncietis ei, quia amore langueo»; o, si canticum hoc audires, quali quantoque movereris furore! Quas voti catenas, quas professionis leges, que vite dogmata, que religionis vincula non rumperes, non postergares, non parvifaceres, non solveres! Memento, quod «omnia vincit amor»; memento, quod tibi et aliis Bononiensibus, sive celo sive consuetudine sive naturale sit, commune nimium est amare; memento, quod licentiosus apud vos sit iste mos et consuetudo nedum hominibus, sed puellis; memento, quod adveniente proco subito penes amasiam consessus instanter offertur, imo datur et in chorea digitorum annexus. Memento, quod puellis liceat intendentem sibi – sic amasios vocant –, si se videre neglexerit, increpare. Nec ex his inhonestatem arguerim, sed hoc potius, quod in amorem ferventius atque licentius ardeatis.

Dicam tibi compatriote tui, civis bononiensis, hystoriam, non fabellam, ut ostendam, quam perdite diligatis. Fuit unus – cuius quidem nomen subticeo – par tibi genere, par etate, nec tibi professione difformis nec etiam dignitate et – ut veraciter et totum simul eloquar – alter quodammodo Peregrinus. Huic fortuna fuit, ut et suam Iohannam amaret: nuptam, ut tua, pulcram, ut tua, severam et honestam, ut tua; fuit et par eventus in viro, qui propter homicidium exularet cuique non aliter faveret amasius sue Iohanne, quam tu marito tue. Denique post multa sue exulationis loca Ferrariam sibi legit asilum, in qua cum uxore teneret perpetuum incolatum; cumque secum vellet Iohannam habere, petiit vel indicari fecit amasio votum suum. Ille – sicut omnes amantes, imo amentes sumus in damna nostra proclives –, quo Iohanne placeat et viro se amicum – sicut amasium uxori – prebeat, securitatem exuli procurat. Venit ille, omnibus gratulatur, necnon et uxoris amasio gratulatur. Componit sarcinulas; nec solum se recessui preparat, sed recedit uxorem secum ducens nullo tempore redituram. Stultus ille civis tuus et alter tu, qui desiderio sue Iohanne materiam dederat et iuvamen, tandem, sed frustra, quod fecit, agnoscit; omnia tamen letus toleravit. Sed quando recedentem aspexit animam suam et cor suum in amentiam versus se speciosis preciosisque vestibus ultramarinis, quas ciambellottos dicitis, induit et velut amens illam sequitur usque ad portum; scilicet apud sinistram alvei ripam, a quo Rhenum primo sive Rheni deductionem, qui per aquas Ferrariam petunt, navigant, in limose vallis seu vallium amplitudinem descensuri. Ibi parato primum ientaculo, quod quidam obsonium vocant, suam liberalitatem ostendit; post hec se reddit in omnibus officiosum providens, ut Iohanna molliter accubet in scalmo, quem burclum, quasi barculam, vocant, ut sine periculo pedem transiens ponat et burclum sine metu periculoque conscendat. Postquam omnia ex consilio facta sunt, solvit nauta funem et clavum, ut naviculam regat, apprehendit et firmat; nec clavo contentus socium invitat et cogit ad contum, et ipsemet instrumento simili naviculam impellit et aque descendentis velocitatem non adiuvat solummodo, sed vincit. Heu, quis tunc animus fuit amanti? Quam gravis quamque intolerabilis ille discessus? Furere cepit civis tuus et per ripam attonitus currens nunc Iohannam hortabatur, ne timeret, nunc navicularium, ut ageret diligenter. Dicitur autem, quod aliquando – tanta fuit improbitas – navim intraverit, quod michi facillimum est putare. Vellem autem illum profecto vidisse clamantem vocibus, innuentem oculis et capite manibusque monentem, ut ipsum describere possem. Dicam autem unius rei, que risu carere non mereatur, eventum. Forte fuit, ut lenta pluvia ripas madidas reddidisset; ergo dum ille naviculam sequens currit, dum extremo ripe margine, quantum potest, navicule propior vadit, dum navigantes alloquitur, dum salebras saltu transmittit et limosa volutabra transiens exagitat, totus ceno, cuius abundat ripa – ripe vero fluminum non sordide solum, sed ceni copiosissime sunt – fedatus tandem cecidit super ripam et luto plenus exsiliens cadit in Rhenum limoque sordidus et undis perfusus non astantes solum, sed navigantes, imo ripas fluminis et ipsum flumen lacrimosas salices ac arbores alias et pisces stulticie sue testes relaxavit in risum. Denique – sicut de Menete legimus apud Virgilium –

Illum et labentem cuncti et risere natantem,

Necnon limosas arcentem vestibus undas.

Vellem te fuisse tanti ludicri spectatorem, imo te fuisse, quem predico; vellem illum vidisses cenosum et madidum civitatem intrare digitoque monstrari quasi fatuum et insani amoris exemplum et a cunctis obvium derideri. Non puto, quod minus permotus fuisses et ad te reversus omnia reduxisses in personam tuam, quam legamus Eneam fato Priami sui parentis rationem de cede, quam viderat, habuisse; de quo postmodum dixisse refertur:

Ac me tum primum sevus circunstetit horror;

Obstupui; subiit cari genitoris imago,

Ut regem equevum crudeli funere vidi

Vitam exhalantem; subiit deserta Creusa

Et direpta domus et parvi casus Iuli.

Forte quidem, si vidisses illum aspectu fedum, ceno turpem et aqua madentem, turpitudinem tuam ut suam et stulticiam tuam vidisses, ut, quod sentire ratione non vis, exemplo coram et corporalibus oculis intuereris.

Video, mi Peregrine, quod inter errores de Iohanna conceptos lumen tibi veritatis effulget et quod ab hoc extremo ad extremum aliud invitaris. Sed prius velim te reducas in medium, quam mediteris extremum. Amare Mariam virginem et amasse Iohannam duo sunt extrema et, que veluti ex opposita specula se respiciunt: Mariam quidem tantum amare non poteris, quantum debes; Iohannam autem tam parum amare potuisti atque potes, quod modum non excesseris in amando. Illam ad corporalem dilectionem et insaniam amavisti, sed istam ad spiritualem consolationem et castitatis exemplum amare necesse fit. Illam inter transitoria mirabaris, hanc autem prediligendam sciveris inter eterna, que quidem ducant in finem ultimum, cui tunc propinquus eris, cum ipsam supra te, si potes, amabis. Quo te hortor, mi Peregrine, teque moneo, si quid unquam a me doceri velis, quatenus in totum a Iohanna discedas. Deinde cogita te reipublice tue communitatis obnoxium atque familie tue tuisque filiis ac proximis obligatum. Postquam hec feceris, satis tunc in ultimum illum amorem et Marie caritatem, que non inflat, sed edificat, liber a ceteris obligationibus te componas licebit. Hinc debitum solvens addisces et, quantum illi summo bono debeas et qua via sibi, quod nondum intelligis, satisfias. Te statuit Deus multorum patrem et multis propter multa refugium et amicum deditque, quod in republica tua possis plus quam communiter quivis alius operari. Si hec reliqueris, nonne ea Deus exiget de manu tua? Talentum hoc accepisti; ne defodias illud, exerce, labora, fac te servum utilem reddas in his, que tibi tradita sunt. Forte quidem ex Deo non est, quod ad aliud te convertas. Bonum et honestum est Mariam amare, sed melius imitari. Scito tamen nos ad hoc non oratorio manu facto nec auxilio solitudinis indigere. Mens nostra, cor nostrum et anima nostra templum est Dei perpetuum, non manu factum. Ibi vivit conscientia nostra, ibi nostra videtur affectio ab illo, qui scrutatur renes et corda quique ea, qualiacunque sint, et ab eterno non bene solum, sed optime vult et ab eterno iustissime facit. Iustissime quidem nos deserendo, quo mala fiant, vel benignitate gratie preveniendo assistendoque nobis, ut bona fiant, ut fiunt. Hoc est templum Domini, quod destruitur et in triduo reedificatur. Destruitur enim in labe peccati; restauratur autem in triplici lumine penitentie, in compunctionis scilicet amaritudine, recognoscendo peccata, in confessionis verecundia, evomendo secreta et in satisfactionis contritione, deflendo commissa. Hec domus orationis vocabitur depulsis ementibus et vendentibus, hoc est: temporalis vite commertiis, qua nichil agimus, nisi quo temporale quicquid acquiramus. In foribus equidem huius templi nostri stat superbia excellentiam cogitans, incubat avaricia congregans occasura, ardet invidia mala desiderans, furit ira lucrari cupiens ex iniuria, meret tristicia ocium querens, heret gula mulcere volens gustum sordetque luxuria voluptatis petens delinimentum. Hos ementes atque vendentes e templo Dominus expulit, ut et nos de nostri templi foribus expellamus. Prohibuit et ista commertia, ne nos ea templi, quod abditis habuerimus, admittamus. Purga templum, mi Peregrine. Nil cupias transitorium; sed, quanto pulcriora sint visu quantoque dulciora gustu quantoque suaviora contactu, tanto minus non verbis, sed affectibus et opere concupiscas. Noli cogitare tibi quietem, quam habere non potes in carne. Cura tecum erit in eremo, non relinquet in oratorio nec solum te dimittet in lecto. Nescis, quibus pungatur stimulis, cogitationibus urgeatur subiaceatque periculis solitudo. Laudamus omnes timere, que nescimus; et negociosus et ociosus suis laborat incommodis. «Quisque suos patimur manes», nobiscum affixum est, quod nos impedit, nos molestat et nos inquietat. Noli credere, mi Peregrine, quod fugere turbam, vitare blandarum rerum aspectum, concludere se in claustro vel in eremo separari perfectionis sit via. In te est, quod operi tuo nomen perfectionis imponit, quod hec, que te non tangunt, imo tangere nequeunt, intus recipit, si se mens tua et animus tuus intrinsecus continebit, si se non quesiverit extra. Si hec extraria non admittet, platea, forum, curia et frequentissima civitatis loca tibi fuerint eremus remotissima perfectaque solitudo. Sin autem vel recordatione rerum absentium vel coram positarum blandiciis se mens nostra porrigat ad externa, nescio, quid solitarium vivere prosit, quoniam anime proprium semper est aliquid cogitare vel, quod comprehendatur sensibus vel memoria representetur vel intellectus acumine componatur vel affectus desiderio fabricetur. Et quid? Dic, mi Pergerine, quem Deo reputas gratiosiorem fuisse, Paulum eremitam et ociosum an Abraham occupatum? An Iacob cum duodecim filiis, tot pecorum gregibus et duabus uxoribus, tot divitiis tantaque suppellectili acceptiorem Deo non putas extitisse quam duos Macharios, Theophylum et Hilarionem? Crede michi, Peregrine, sicut sine comparatione plures sunt, qui seculi rebus intendunt quam, qui solum spiritualibus occupantur, sic longe plures ex hoc hominum statu recepti sunt, quam ex illo, qui solum spiritualibus intenderunt. Quod si forsan michi non credis, credas, si placet, Aurelio, qui super titulo psalmi quinquagesimi primi dixit: «Duo genera hominum attendite: Unum laborantium, alterum eorum, inter quos laboratur; unum de terra, alterum de celo cogitantium; unum in profundum cor mittentium, alterum cor angelis coniungentium; unum de terrenis sperantium, quibus pollet hic mundus, alterum de celestibus presumentium, que promisit non mendax Deus. Sed mixta sunt ista genera hominum; invenio modo civem Ierusalem, civem regni celorum, administrare aliquid in terra; ut puta, purpuram gerit, magistratus est, edilis est, proconsul est, imperator est; rempublicam gerit terrenam, sed cor sursum habet; si christianus, si fidelis, si pius, si continens, in quibus est, sperat, in quibus non est. De quo genere fuit sancta illa mulier Esther, que, cum esset uxor regis, ventum est ad periculum deprecandi pro civibus suis et cum domino oraret coram Deo, ubi mentiri non posset, in oratione sua dixit ita sibi fuisse illa vestimenta regalia, sicut pannum menstruate; vel – ut habet nostra translatio –: tu scis necessitatem meam, quod abominor signum superbie et glorie mee, quod est super caput meum in diebus ostentationis mee et detestor illud, sicut pannum menstruate.» Quibus pater Augustinus immediate subiunxit: «Non ergo desperemus de civibus regni celorum, quando eos videmus agere aliqua Babylonie negocia, aliquid terrenum in republica terrena; nec rursus gratulemur continuo omnibus hominibus, quos videmus agere negocia celestia.» Et post aliqua subdit: «Illi in terrenis rebus levant cor in celum, isti in celestibus verbis cor trahunt in terram.» Hec omnia pater Augustinus, ut tibi non blandiaris de tuo oratorio manu facto, nec exinde putes te magis celestibus propinquare nec me damnes in seculo remanentem et te iustifices a mundo fugientem. Plane quidem tu mundum fugiens a celestibus trahere potes in terram et ego in terrenis remanens erigere potero cor in celum. Et tu, si familie filiisque tuis, si proximis et amicis sique reipublice tue, que cuncta complectitur, provideas et servas et intendas, non potes ad celestia cor non erigere Deoque non placere. Forte tamen et in illis occupatus magis placeas, quoniam in illius prime cause coesistentiam non tibi solum vindices, sed cum ipsa, cui quidem omnium cura est, tum ad familie necessaria, tum ad amicis grata, tum ad reipublice salutifera te coniungas et, quantum facultas dederit, opereris. Scio – nec id pro nunc contendere volo – sublimiorem et perfectiorem esse vitam contemplantium illud divinum obiectum, quod super et ante omnia debemus et iubemur diligere, quam eorum, qui sunt in actionibus occupati. Siquidem illi Deum contemplantur et amant; isti vero Deum etiam amantes ministrant et serviunt creature, si perfecti sint propter Deum; alias autem tam errore quam scelere contaminati creature propter creaturam. Sit contemplativa perfectior; quoniam sit adeo durationis continue, quod – sicut inquit Veritas – «Maria optimam partem elegit, que non auferetur ab ea»; siquidem a presenti seculo continuabitur tenore dilectionis etiam in futuro, quoniam sicut hic eterna cogitat, sic ibi inherebit et fruetur eternis; sit sublimior altitudine cogitationum, sit suavior dulcedine tranquillitatis et meditationis, sit sufficientior, quoniam paucioribus egeat, sit divinior, quoniam divina potius quam humana consideret, sit et nobilior, quoniam intellectum, nobiliorem anime partem, exerceat, qui singulariter inter animantia soli convenit homini, sit denique diligibilior propter se, sit etiam – ut inquit Aurelius – querenda caritate veritatis; ipsa tamen activa, quam fugis, suscipienda est tam exercitio virtutis quam necessitate caritatis. Etenim – sicut dixit Philosophus – «melius est philosophari quam ditari, sed non magis eligendum necessariis indigenti.» Melior est contemplativa, fateor; non tamen semper nec omnibus eligibilior. Inferior est activa, sed eligendo multotiens preferenda. Nam, cum illa sit voluntatis, hec necessitatis, nec tam annexa colligataque cum esse, quod etiam non curet et consideret bene esse, credis viam istam et vitam ad celum aditum non habere? Forte etiam, cum beatitudo eterna sit actus, non habitus, et in amando, in tuendo fruendoque versetur et in ea cesset omnis speculationis contemplationisque discursus, quoniam videbimus, sicut est, non fuerit inconveniens dicere, quod, sicut contemplativam actu precedit activa, quoniam illam producat et gignat, sic, postquam hinc exierimus, subsequatur. Non enim licuit Iacob habere Rachel, nisi postquam Lie coniugium emeruit septennioque possedit. Liam vitam activam intelligunt, Rachel autem contemplativam. Nunc autem, sicut in hac vita Lia precedit in ordine, sic remanet post Rachel in illa vite eternitate. Semper lippa tamen, quoniam hic temporalia cogitet, attamen propter Deum; et, cum venerit beatitudinis gratia, finem obiecti beatifici non attingat. Nec deest et in hoc mysterium, quoniam Rachel primo mortua est; demum autem Lia condita sit cum Isaac et Rebecca. Conditur autem post Rachel Lia, hoc est: activa vita post contemplativam; et ubi? Certe cum Isaac et Rebecca. Quid est Isaac, nisi – sicut referunt interpretatores – risus et gaudium; Rebecca vero quid est, nisi multa sapientia, multa patientia vel, que multum accepit? Ut hac de Genesi lectione et consideratione clarum sit Liam cum risu et gaudio, cum multa sapientia, que quidem ex actione perficitur, et multa patientia, que per operis et laborum continuationem significatur, et cum his, que multa accepit, que sunt in Isaac et Rebecca vite beate figura, condi et sepeliri. Verum, licet hec et verbis et ratione distinguamus, permixta tamen sunt, nec potest, qui rebus ita seculi connexus est, quod cuncta faciat propter Deum, omnino contemplatione carere; nec contemplativus, si tamen hominem vivit, prorsus de rebus seculi non curare; nam, cum sit illi finis omnium actionum suarum Deus, quomodo potest hoc contingere, quin et Deum contemplatus fuerit et de actu in actum continue contempletur? Et, cum huic necessarium sit vivere proximoque prodesse propter Deum – illud quidem natura, sed hoc divine legis iussione –, potestne semper sic in contemplatione manere, quod de vite necessitate non cogitet et pro salute proximi non laboret? Eritne taliter contemplativus, totus conversus in Deum, quod super calamitate proximi non commoveatur, quod de morte coniunctorum non doleat et super excidio patrie non fremiscat? Qui profecto talis foret et in hac conversatione mortalium se talem exhiberet, non homo reputandus esset, sed truncus et inutile lignum, lapidea rupes et durissimum saxum, nec foret – quod consumate perfectionis est – mediatoris Dei et hominum imitator. Ille quidem super Lazarum infremuit et super Ierusalem abundantissime flevit; in his, sicut et in aliis, relinquens nobis amplectendum exemplum. Et – ut aliquando concludam – sit licet melior contemplatio, divinior atque sublimior, permiscenda tamen est actioni nec semper in illo speculationis culmine persistendum. Nam, etsi volueris patrem Augustinum considerare meditantem et agentem et ipsummet hinc contemplationi intentum, inde monitionibus, hinc quodammodo fruentem, idest: inservientem, proximo, hinc Deum cogitantem, inde cogitata scribentem, hinc in Deo quiescentem, inde cum hereticis confligentem, crede michi, maior tibi videbitur ipse activus quam contemplativus, non solum infinitis ex actione commodis, que venerunt ad omnes sui temporis et ad nos, sed etiam active vite meritis, que sibi mensura fuerunt gratiose retributionis. Et dic, queso, de quo discutiemur in ultimo illo iudicio, nisi de operibus misericordie, licet neglectis vel impletis? Nam, qui nudum induerit, famescentem paverit, sitibundum potaverit, humaverit mortuum, carceratum solverit, infirmum visitaverit et susceperit peregrinum, audiet felicissimum verbum illud: «Venite, benedicti patris mei: possidete vobis regnum paratum a constitutione mundi.» Nec, si te firmes in Christum, de solitudine cogites. Plus enim sine comparatione meruit Hieronymus in congregatione quam in solitudine. Illic flevit; illic, fateor, sarcinam peccatorum deposuit; illic post a mundo recessum talis factus est, quod in claustro militare potuerit. Sed in congregatione atque frequentia monasterii, mi Peregrine, cum hereticis pugnavit, clericos increpans mundavit et instruxit, adversariis restitit, multos edificavit et universe christianitati thesaururn sacrum tradidit litterarum. Et non homines solum habuit obsequentes, sed leone pro custode necnon et pro iumento, quod in eremo non meruit, usus est. Velim autem, si vitam commutes, prius addiscas in multitudine non tibi, sed Deo placere, ut ex illa turba discedens non tuam quietem, non aliquam ex rebus etiam honestissimis voluptatem intendas, sed peccatorum lacrimas et pro dilecta Iohanna summam afflictionem flendo tuos errores et penitentia conterendo. Spero quidem, quod, si talis hinc discesseris, sicut in presenti stulticia tua minaris, in turbatione seculi non dimittes nec in labore; quod maximo cum stomacho locutus es omnibus blandiendi, sed me tecum trahes secuturum – ut confido – vel, si permansero, violentus manus, ut me tecum habeas, iniecturus. Nec expectabis ex me discere, qui rebus amicum tuum ceperis admonere. Vale felix, si vera sunt, que scribis, et illa, que tibi retuli, mediteris.

Florentie, nono kalend. maias.

17.

Magnifico domino Malateste de Malatestis.

[1398]

GAVISUS sum, magnanime Malatesta, vir dominorum, qui gubernacula rerum possident, singularissime, quod dilectissimus frater meus, eloquio insignis et multarum rerum scientia fecundus, Petrus Turcus, per te fuerit ad tue dominationis servitia revocatus. Gavisus quidem sum et eo vehementius, quoniam plus, quam dici valeat, indignabar ipsum ab officioso cultu tue magnificentie fuisse dimissum. Nec mirum. Sciebam equidem te sine cancellario stare non posse; videbam te difficulter peritiorem posse reperire; dubitabam latens aliquid et occultum dimissionis eius causam extitisse, vel invidie virus vel tineam suspitionis vel informationis alicuius venefice fictionem; que dominorum palatia colunt et omnia solent, que vel emineant vel eminentia fore metuantur, non solum concutere, sed prostrare. Sed, cum videam omnia cessisse virtuti, que maxima laus tua est, gratulor et exulto. Nec hoc tibi reputes mediocriter gloriosum. Nam, cum aliorum dominorum curie causa dictarum pestium conquassentur, quod tui dominatus domestica congregatio illis venenis et insidiis vacet, si non adsunt, vel superentur, si fuerint, inextimabilis commendatio et inenarrabilis adorea tua est. Velis ergo servum bonum agnoscere nec ipsum temporaliter ascivisse, sed ut perpetuo laribus obversetur tuis. Nil enim virtuosos, nichil dominos magis decet quam servare constantiam; que quidem constantia est, cum rectum fuerit id, in quo perstiteris. Sin autem turpe vel – quod turpissimum est – iniustum erit, in quo permanseris, obstinatio, pervicacia et protervia, non constantia dici debet. Et, quoniam hunc Petrum tuum etate filium, officio amicum, necessitudineque fratrem meum reputo, gratissimum michi fuerit, si penes benivolentiam tuam supra suarum virtutum merita quicquam addiderit recommendatio mea. Nec id erit magnanimitate, qua polles, indignum, cuius proprium est velle, quanto plures possit obligatos habere, ut huius habitus officium sit ultra merita providere. Verum ultra remunerationis limitem, quem hec sibi virtus tua statuerit, exundare te cupiam amore mei, ut in illo michi te benivolum prebeas et magnanimum in ambobus. Vale felix et mei memor, cui, veluti servo, quicquid libet, iniungas.

Florentie, decimotertio kalendas quintilis.

18.

Insigni viro Petro Turco Esculano cancellario.

[1398]

FRATER karissime. Parva litterula multa cogis, et ego similiter tuum sequar exemplum. Daretem Phrygium, quem communis querit dominus, venalem nunquam vidi, sed incidi semel in non venalem. Nec in Dictys Cretensis libris amplior michi fortuna fuit. Utrunque queram, quoniam unus sine altero Troiani belli non complet hystoriam; cum invenero, fiamque voti compos dominus meus agnoscet. Interim bono sit animo nec aliquandiu carere gravetur, quo semper hactenus caruit; eoque velim equiore patiatur animo, quod in illis libris nec eloquentiam admirabitur nec fidem hystorie – sicut cogitat – assequetur. Videbit enim, cum id perfecero, quid illi scripserint; quid autem fuerit, nec ab ipsis nec ab aliis expectet; usque adeo prisca illa permixta fabulis ab hystoria recesserunt.

Quod tibi profuerim scribens, quoniam id optabam, in votis meis est. Si respondebit dominus, rescribam et illud idem, quoniam summe cupio, conabor; utrique – ni fallor – profuturus, si ipsum non gratum, quod retributionis est, sed benivolum tibi reddidero, quo fidior et erga ipsum ardentior fias. Hercules noster adhuc laboribus suis laborat; quando autem habiturus sit requiem in Oetha, michi quidem incertum est. Nam – ut inquit de suo vates mantuanus Enea – tanta res inchoata est, ut pene vitio mentis tantum opus ingressus michi videar; cum presertim – ut scis – alia quoque studia ad id opus impertiar.

Neronis Troicam nunquam vidi; nec, quanvis quedam scripserit, credam suum aliquid reperiri nec ipsum laborem tantum, vel puerum, cum privatus esset, vel cum rerum moderamen obtinuit, legisse memini aut inter rerum publicarum vicissitudines et occupationes vel voluptatum deliciarumque lenocinia, in quas proclivior fuit, vel crudelitatis opera, quibus ad insaniam usque crassatus est, michi persuaserim assumpsisse.

Vale felix, nec alias, si amicus meus es sique me reputas id, quod tu, michi gratias referas. Quis enim sibi gratias agit? Id equidem faciens nos ab invicem dividis et unum non esse contra legem amicicie profiteris.

Florentie, undecimo kalend. sextilis.

19.

Reverendo patri domino Francisco de Montepolitiano.

[1398]

PATER optime. Volo noveris, quod Petrus filius meus, imo tuus, canonicatum ecclesie Florentine, quem olim dominus Octavianus de Orlandinis, dum vixerat, obtinebat, immediate post mortem acceptavit sequentique die receptus in canonicum possessionem pacificam est adeptus. Impetrasse videntur alii, sicut presentium exhibitor enarrabit, cui credas velim et in perplexitatibus posito consilio auxilioque succurre. Antiquissimum est omnia Rome posse. Experiare, si nos potes possidentes armare taliter, quod impetitionem adversantium excludamus. Facile potest princeps gratie fundamentum assumere de possessionis commodo, quod in iure et in facto maximum esse solet. Vale et ostende, quod me diligas et aliquid possis et scias.

Florentie, octavo idus augusti.

20.

Insigni viro Petro de Esculo.

[1398]

VENERABILIS amice karissime. Semper in mente mea te michi tanquam certum singulareque presidium reservavi; nec putem me te tua de benivolentia stulte vel inaniter cogitasse. Quod eo minus occurrit, quoniam sentio mentem meam te non solum diligere, sed amare. Nunc autem tempus est, ut experientia demonstres, quanti me facias et an – ut teneo – me veraciter ames. Scio nichil in hac vita mortali dulcius et divinius esse quam amicicia, que quidem amicicia dici non potest, nisi virtuosis conflata principiis honestatem ante omnia colat et pro amico nichil arduum aut grave reputet, quod cum honestate petatur et fiat. Audio, Petre mi, quod opera tua dominus Petrus olim plebanus et adhuc possessor plebis Sancti Donati de Calenzano, dioecesis Florentine, privatus est, quem certus sum privationem multifariam meruisse. Si hoc est, te, dulcissime frater, oro, per quicquid amicicia vera mereri potest, quatenus velis illam plebem in filium meum, imo tuum tuique nominis Petrum tua benignitate transferre. Ego siquidem meis expensis causam prosequar et, quicquid hactenus citra simoniacam labem, quam arbitror te horrere, fuerit impensum, ut iusseris declarabisque, restituam. Aperui tibi, sicuti michi, votum meum; tuum est amicum, si iusta postulat, exaudire.

Finis erat epistole; sed non possum non conqueri, quod dominus noster beneficia, que sub expectatione concedit, reservatione tollat et auferat. Nuper enim, cum idem Petrus, filius meus, canonicatum florentinum, quem olim dominus Octavianus de Orlandinis possidebat, acceptasset immediate post mortem et altera die possessionem pacificam sit adeptus, idem dominus noster sub data diei mortis tanquam de reservato providit cuidam filio Francisci Federigi de Florentia. Possessionem tamen habemus et tuebimur iuxta posse. O, si posses et hoc michi valide procurare! Nosti factum et, si quid et in hoc scis aut potes, ostende. Vale.

Florentie, octavo idus sextilis.

21.

Venerabili viro Petro de Piperno.

[1398]

VENERABILIS vir. Scio nichil unquam inter te et me noticie processisse, quod allegare possim in dilectionis et amicicie fundamentum; sed tua virtus, quam fama percepi, causa est, ut tanquam ad amicum scribam. Sufficit enim ad amicicie glutinum opinio famaque virtutis, que potentissima ratio est, ut inter absentes et nunquam visos amicicie vinculum oriatur. Nec putes, nisi michi tue virtutis rumor et opinatio spem dedisset, aliquem utilitatis affectum me movere potuisse, quod scriberem. Quid enim a viris, qui virtutibus non utantur, impetrari posse confidis? Loquar tecum igitur fiducialiter, veluti cum amico; tuum erit diligentem tui teque ad amiciciam provocantem audire vel – ut efficacius loquar – exaudire. Forte quidem fuerit hoc principium, cum virtuosus sis et ego semper virtuosos amaverim, ut inter nos vere dilectionis amicicia contrahatur.

Audio te pretendere ius in beneficiis olim domini Octaviani de Orlandinis. Filius meus immediate post mortem canonicatum acceptavit et die sequenti receptus in canonicum a capitulo possessionem adeptus fuit, quam adhuc tenet pacifice et quiete. Relatum est etiam michi, quod alius, qui videtur hunc canonicatum impetrasse, tecum concordiam querit. Quam ob rem te deprecor et exoro, ut tuis viribus velis dictum meum filium, qui tuus erit, in possessione, quam obtinet, conservare. Ceterum Bartholomeus de Albertis tecum de materia conferet vice mea. Sibi crede, precor et velis hinc mutue dilectionis auspicium assumpsisse.

Vale.

Florentie, octavo idus augusti.

22.

Magistro Petro Albuino de Mantua.

[1398]

IAM pridem vir insignis, te fama perceperam virum admirande scientie de physices altitudine inauditis speculationibus eminere. Quod quidem gaudebam et gaudeo, ne videretur hec, quam hodie philosophiam dicimus, a Grecis quondam, nunc ab Italis ad toto divisos orbe Britannos omnino fugisse. Nimis enim molestum est, quod tantum sua cum dissidentia Latium laboret, quod, cum armorum super omnes gentes gloria floruerit, hac nostra etate langueat et de vincente victum turpiter obtorpescat. Habemus enim in excusatione huiusce pudoris discordie nostre culpam; sed vinci litteris, quibus etiam vigente Grecia florebamus, adeo turpe iudico, quod nichil excusationis inveniam, nisi turpem desidiam, scilicet voluptates, et radix malorum omnium, cupiditatem; nam discordiam maximis civitatibus et in regnis quoddam quasi necessarium malum est. Gaudebam igitur apud nos emergere, qui barbaris illis quondam gentibus saltem in hoc palmam eriperet, qualem me tibi fama et multorum relatio promittit. Cui rei velim incumbas: enuda sophismatum apparentiam; redde nobis rerum noticiam, ut non semper laboremus extremis et in equivoco tum significationum, tum suppositionum aut, quas intelligere minus me fateor, appellationum nemo nos capiat vel confundat. Cum autem, quicquid grammatica narrare potest, quicquid probare logica vel rethorica persuadere, sive divinum sive humanum, naturale sive mathematicum sit, didiceris; tum velim de poetica cogites, que super omnia, que sciri possunt, sedem habet et sola de Deo loqui potest et mirabilibus integumentis sic delectare per corticem, quod intrinseco sensu prosit et iocunda contegat sacramenta. In que quidem non humanum, sed divinum potius sit et admirabile penetrare. Dices autem: «Quorsum hec?» Ut scias me tuorum illorum carminum, quibus stuporem concipere valeo, non doceri verum sensum – tam abstrusum et remotum a meis sensibus est – excudere nequivisse. Puto tamen, quod velis meo dulcissimo Peregrino, si non respondeat, non obiurgari, quoniam morbo, de quo non mediocriter moveor atque compatior, grabatulo teneatur. Ego vero nec expecto, quod michi verbis respondeat, sed factis et aliquando se in veram germanamque virtutum frugem – ut opto – componat. Nam – ut Cordubensis tuus inquit – «Molestum est semper vitam incipere», sive melius – ut ait – «hoc modo sensus exprimi potest, male vivunt, qui semper vivere incipiunt.» Mederi vero, cum egrotet quis passionibus animi, nisi prius corpus curet – ut medicorum princeps inquit – preposterum est. Agat nunc Peregrinus noster cum medicis, qui tue professioni proximi sunt, imo postremi, nam – quod ipsorum pace dictum sit: ut vult Macrobius – «medicina physice partis extrema fex est, cui ratio est cum testeis terrenisque corporibus.» Agitur autem medicina – sicut sidereus Petrarca noster vult – non verbis, sed herbis. Abigere quidem febrem, non rethorice nonque poetice noscitur, sed huius, que philosophie nunc preponitur, medicine munus est. Cum sanus fuerit, non cogitet litteris respondere, sed effectu Iohannam dimittat, qua nimis insanit. Quod cum fecerit, sibi fameque sui debitum solverit et, quod nescio si velim ipsum cogitare vel intendere, plus Iohanne placebit, quam opinetur aut credat. Nam, cui nunc insanus displicet, sanus incipiet sine dubitatione placere, et cessante procationis sue tam importune, tam ardentis tamque continuate molestia raro visum libenter aspiciet, quem hactenus frequentem turbata fugiebat. Non enim credam illam tam feri pectoris et inhumani cordis, quod amantem non amet, sive cogitet amorem illum honestum esse sive autem sentiat impudicum. Nam, licet constans sit propositum castitatis mulieri, que diligitur, quia tamen laus forme facile capit illum sexum, amationibus condelectantur et citra libidinis propositum amantes amant. O quanta cum admiratione respiciet sapientem, que nunc despicit insanum! Quo fac, mi Petre, quod sibi frequens assistas et – quod efficacissimum est – ipsum ante se ponas. Crede michi, quod, sicut in fabulis habetur Minervam tibias, quas invenerat quibusque canere delectabatur, se visa in lacu Tritonio, genarum inflatione commota mox abiecisse, sic ipse, cum se viderit insanum, illum deponet amorem. Tu vero, si fueris talis medicine minister et propinator, fratrem tuum lucrabere maximumque tibi glorie lumen comparabis, ut admirabilior quondam non fuerit Asclepius ob Hippolytum

Peoniis revocatum herbis et amore Diane,

quam tu, si detrusum ad inferos nostro tempore superas in auras Peregrinum revocaveris. Hec satis, si duo tamen adiecerim: unum est, ut tibi persuadeas te a me diligi tue virtutis opinatione; que quidem dilectionis potentissima causa est, ut summe cupiam tecum esse et notas audire et reddere voces: id, ut aliquando fiat, conabor et, ut alterum fiat, expediam. Audivi te nullum adhuc legisse poetam, in quo tibi non multa displiceant; quod, cum michi de pluribus mirum visum sit, de Virgilio tamen, compatriota tuo, vehementer admiror cupioque, rescribas, quid sit, quod te penes illum offendit. Forte quidem efficiam, ut, quod minus te iuvat, aliquando delectet; quandoquidem – ut inquit Cicero – «nichil tam incredibile, quod non dicendo probabile fiat.» Vale, mi Petre, mei memor.

Florentie, septimo kalendas septembris.

23.

Donato de Casentino cancellario marchionis Estensis.

[1398]

VIR insignis, gemine mi. Debuisti michi pro dilectionis et amicicie, qua iuncti sumus, officio mutationem elevationemque tui status significare, ut vel tibi gratularer evecto vel adhibere possem consolationis auxilium onerato. Scio, quam crescat onus, cum crescit honos; scio, quod te et alios in etatem provectos non tam mulcet honor, quem lubricum agnoscunt, quam labor gravat. Velim igitur michi scribas, qualiter tibi sit qualiterque tibi cum hac tua felicitate convenias.

Video cogitoque preterea, quod istic transibunt vetera novaque fient omnia; nam, cum hoc factum sit in viridi, quis non videt, quid in arido sit futurum? Quo circa, si fieri potest, opereris velim, quod dominus Franciscus ser Lupori de Piscia, cognatus meus et frater meus, istic ad aliquod officium vel maleficiorum vel aliud assumatur. Cupio quidem, quod de Faventia, ubi cum illo domino degit, aliquo cum honore discedat. De quo volo, quod cum magnifico milite domino Michaele de Rabatta, cui nescio quem comparare valeam, ista communices et hanc litteram ostendas. Spero quidem, quod libenter mea vota facesset.

Ceterum alias tibi scripsi, qualiter – sicut acceperam – nescio quid de civitatis huius origine sentiebas. Rescripsisti, fateor; sed nec illud ad plenum satisfecit nec litteram diu quesitam potui reperire. Quare placeat non solum, quid super hoc tibi videatur rescribere, sed an aliqua veterum opinione movearis plene, quantum poteris, indicare. Vale.

Florentie, sexto kalend. septembris

24.

Domino Michaeli de Rabatta.

[1398]

ANTIQUISSIMA salutandi forma fuit, magnifice miles et honorande domine, primis litterarum particulis, quasi dicendorum auspicium prelibare ad hanc forme sententiam: «Si tibi bene est, bene se quidem habet, michi quidem est bene.» Hec itaque prefanda censui, quoniam, an tibi bene sit, ignarus sum. Quid dixi: sum? Imo tam tu quam ego sine dubitatione nescimus. Quid enim bonum est, quod tibi non constitent permansurum, non dico perpetuo, sed saltem, donec vixeris atque voles? Quid autem nobis possumus in crastinum polliceri, non ex his solum, que aliena concessit indulgentia, sed etiam, que ducimus esse nostra; quanvis preter virtutes et merita, que profecto Dei donaria sunt, omne, quod nobis est sub fortune, quicquid illa credatur, potestate, tunc certum fuit, cum obvenit et alteri corrasum est? Si tibi igitur bene est, hoc est: ex scientia et secundum propositum tuum, letor et gaudeo; idque, cum alius verus testis esse non possit, ex te scire gratissimum erit; ut, si non indicare dignatus fueris, amico scrupulum iniecturus sis aliter esse tibi, quam optem, et deterius possim, quam res exigerit formidare. Facies tamen, ut libet; accipienda quidem sunt hec, non extorquenda.

Nunc autem – ut arbitror – statu rerum datum est, ut possis prodesse quammultis. Velle vero prodesse tuum est: in illo fortuna supputabitur, in hoc virtus, liberalitas ac prudentia videbitur tua. Quamobrem habes multe fidei singularisque virtutis dominum Franciscum ser Lupori de Piscia, nunc et diu vicarium domini Faventini, qui quidem est affinis meus, filiorumque meorum avunculus, michi carus, quoniam affinis, carior, quia virtuosus, carissimus autem, quia fidelissimus et amicus. Hunc cupio, si non nosti, tibi fore notum; sin autem ipsum noveris, experientia fieri cupio notiorem. Invenies enim in ipso magnam agibilium practicam, summam fidem, singularem bonitatem, integritatem etiam et mundiciam inauditam. Et, cum cupiam ipsum exinde divellere, te rogatum non vulgari, non communi prece, sed singularissima efficacissimaque deprecatione velim, ut, cum legum sit doctor, ipsum coneris istic ad aliquid se dignum assumere. Nam, nisi me fallat magistra rerum experientia, dices te semel hominem invenisse iuxt a cor tuum et ipsum per temetipsum ad maiora secundum rerum exigentiam promovebis. Geminus meus Donatus de Casentino tecum – ut credo – de materia loquetur, cuius operam, cuiuscunque momenti sit, tibi possum – ut arbitror – polliceri. Vale,militie decus et amicorum amantissime.

Florentie, sexto kalendas septembris.

25.

Egregio doctori domino Iohanni Magini de Fivizano.

[1398]

NON possum, doctor egregie, frater et amice karissime, licet –ut nosti – multis negociis circunseptus et – ut multe venerationis pater frater Tedaldus tibi scribit – comitiis – sic enim appellare possumus nostra scrutinia, quibus designandi comites huic urbi regie prefuturi discutiuntur –, comitiis, inquam, que scrutinia dicimus, nunc tuis litteris intentus, in quibus consolatus sum, non respondere. Paucis tamen ab occupato contentus eris, ut, cum sciveris, unde consolatus sum, nichil amplius queras. Consolor ergo, quod ex domini tui ruina iuvenis, qua etate facile decipimur, favente fortuna potueris addiscere, imo didiceris rebus humanis presertim, quas felices dicimus, non confidendum. Nichil enim instabilius, nichil deceptiosius nichilque, quod repentius evertatur quam fortuna mortalium, sive prosperam dixerimus sive putemus adversam. Habemus nos, habent et omnia nostra mortem suam, habemus et vitam. Fortuna vero continuo fluit et in palpebrarum ictu non mutatur solummodo, sed evertitur. Et – ut mundi regna omittamus et ipsorum regum et principum subitas vertigines inenarrabilesque ruinas – Biordus noster, quem sperabatis, quod redempturus esset Israel quemque virtutes innumerabiles eius – magnanimitas, fides, clementia, largitas et summum conciliandarum sibi mentium documentum – eo provexerant, quo nullus in Tuscia etate nostra pervenit; quique facile poterat et altissimum crescere; quam subite, quam infeliciter et quam lacrimose vobis ablatus est! Ex hoc tamen malo, quantum forte nunquam expertus es nec velim experiare, summum fac elicias documentum, ut fortune blandienti non credas vel furenti des terga, sed sic semper, quicquid illa dulce vel amarum dederit, teneas, quod mutabile cogites; ut nec illinc te suavitas capiat nec hinc asperitas ipsa perturbet.

Alterum, in quo tibi gratulor, est, quod ad litterarum studia te convertas. Nichil enim perseverantius nobiscum est quam habitus scientificus et humanitatis studia. Habitum autem volo, non quo doctiores solum, sed quo meliores efficiamur, cuius magna pars philosopbie moralis preceptis doctrinaque continetur. Ad summum autem consumatumque perficitur christiane religionis sanctissimis documentis. Illa quidem discenda est; hec autem non percipienda tantum, sed amplectenda sunt, ut, quicquid tradit illa, sciamus; ista vero non sciamus solummodo, sed faciamus. Nam, si te non doctrine solum, sed operibus secundum doctrinam dederis, quicquid acciderit, feres et de fortuna nunquam melius magisque sperabis, quam cum adversabitur atque furet. Hec enim studia, quo sis ad prosequendum alacrior, monent adolescentiam, iuventutem colunt et ipsam ornant et dignificant senectutem.

Postremum autem, quo gaudeo, est, quod hic cupias esse, ut te videam, tecum loquar, tecum una sim. Id, ut fiat, conabor. Vale felix.

Florentie, octavo idus decembris.

Et Callisthenes noster exemplum ingens utriusque fortune est; quoniam autem vivit, ad meliora forte reservatur. Optime quidem gallicum est proverbium: «Non esse mortuus, qui carceratus est.» Et Luscus noster ante oculos, dum ascendit, habet non minus, quod horreat quam, quod letetur aut optet. Vale.