Epistolarium

________________________________________________________________

Liber nonus

――――――――

1. Eloquentissimo viro Peregrino Zanbechario bononiensi cancellario. [1392-1394]

2. Peregrino Zanbeccario. [1392-1394]

3. Peregrino Zanbechario. [1392-1394]

4. Peregrino Zanbeccario. [1392-1394]

5. Robertus de Boncianis. [1395]

6. Peregrino Zanbechario. [1395?]

7. Parnassico viro Thome ser Rigi de Perusio fratri meo karissimo et optimo. [1395?]

8. Domino Iohanni de Monsterolio, preposito Insulensi, regis Francorum secretario. [1395]

9. Reverendissimo cardinali Patavino. [1395]

10. Insigni viro Bernardo de Moglio. [1395]

11. Collucius predictus ad eundem fratrem Iohannem super requisita. [1395?]

12. Magnifico domino Iohanni Francisco de Gonzaga Mantuano domino. [1395]

13. Multe venerationis et scientie viro Dimitrio Chidonio Constantinopolitano. [1396]

14. Eloquentissimo viro Hemanueli Crisolore. [1396]

15. Egregio legum doctori domino Iacobo de Folchis civi florentino. [1396]

16. Iacopo Angeli da Scarperia. [1396]

17. Egregio legum doctori domino Rosello de Rosellis honorabili civi aretino. [1396]

18. Insigni viro ser Iacobo Manni fratri et amico carissimo. [1396]

19. Eloquentissimo viro Peregrino Zanbechario Bononiensi cancellario. [1396]

20. Venerabili viro domino Iohanni de Monsterolis. [1396]

21. Magnifico domino Astorgio de Manfredis Faventie. [1396]

22. Insigni viro et illustri comiti domino Roberto de Battifolle. [1396?]

23. Eidem comiti Roberto. [1396?]

24. Magistro Ambroxio. [1395-96?]

25. Magnifico et potenti domino Iacobo de Appiano, Pisarum domino. [1395-96?]

――――――――

1.

Eloquentissimo viro Peregrino Zanbechario

bononiensi cancellario.

[1392-1394]

DIU, imo superque diu, tacui, vir insignis, frater et amice karissime; diu siquidem tacui, desiderans atque sperans, quod te tantum valeret ratio tantumque secum etas afferret, quod aliquando michi de te interroganti verax aliquis nuncius responderet te tuis amoribus, quibus ureris et insanis, quibusque – quod periculosius et insanissimum est – te uri teque insanire gloriosum ducis, finem et terminum posuisse; aut, si id minus affirmari posset, assereret te iam signa retro ferre, te iam tepescentis ignis signa dare minusque solito recognitis erroribus exacte vite, iam mutatis consiliis insanire. Sed hec michi diu et multum mecum agitanti Flacci versiculo dici potuit atque potest:

Rusticus exspectat, dum defluat amnis; at ille

Labitur et labetur in omne volubilis evum.

Ego quidem exspecto: tu viam tuam non deseris; tu non ioco – sicut aliquando credidi –, sed serio, non subito motu, sed ex electione, non novo affectu, sed inveterata consuetudine, non simplici dispositione, sed affirmato habitu ureris, fureris et insanis. Non enim furiatus, sed furiosus; non insaniens, sed insanus amas; et quid amas? Feminam, mulierem. Ad quid? Ad voluptatem. Nega, si potes. Miraris formam, laudas speciem, predicas pulcritudinem; oculos sideribus equas, faciem soli. Illi te servum asseris, illam tibi dominam confitens immemor, quod ab initio data nobis fuerit in sociam; post transgressionem autem abdicata sit in servam illo divine condemnationis oraculo, cum dictum est: «Sub viri potestate eris et ipse dominabitur tui.» Tu autem, cum vir sis, non solum super animalia bruta, sed supra mulierem cum esses in honore, non intellexisti; sed «comparatus iumentis insipientibus ac similis illis factus» sub muliere vivis; mulierem supra te ponis eoque iumentis vilior, quod illa sub muliere sunt condicione necessitateque nature; tu vero te sibi subiecisti vitio ac libera voluntate. I nunc et gloriare, quod ames; persuade tibi, quod, dum muliebrem amorem sequeris, recte facias. Amare quidem et gloriosum et rectum est, fateor; imo et ipsa virtutum omnium plenitudo, si tamen amaveris id, quod debes ad id, quod debes, qualiter et quantum debes. Tu autem adeo stultus es, quod creaturam plus Deo diligis; non propter Deum diligis, sed ad voluptatem; non, quia Dei creatura est, non, quia amari sit merita, sed, quia pulcra; non, quod virtuosa sit et ad virtutem, sed, quia corrumpi speres et ad libidinem: aut, si aliquid habes aliud, quo te amare dicere possis, proferas, oro. Libenter te audiam et tenebo, que dixeris. Verum – ut Terentianus Parmeno inquit –

heus tu, hac lege tibi meam astringo fidem:

Que vera audivi, taceo et contineo optime,

Sin forsan aut vanum aut fictum est, continuo palam est,

Plenus rimarum sum, hac atque illac perfluo:

Proin tu, taceri si vis, vera dicito.

Et – ut Terentium dimittam –, si vera dixeris, scio tacenda fore; sin autem falsa, illa tecum discutiam, palam fient, contineri non potero. Sed opto magis et oro, mi Peregrine, quod has deponas ineptias, quod, cum vir sis etate, desinas moribus adolescens esse. Lusisti satis, imo nimis. Adolescentibus autem, qui motibus passionum agitantur, verecundum est amatores esse, viris turpe, fedum senibus. Ridiculum in pueris, tolerandum adolescentie, iuvente reprehendendum, damnabile senectuti. Discute parumper temetipsum. Iam vir es et ad illam iam etatem pervenisti, quo vix unus inter mille, qui in lucem prodeunt, attingunt. Puto iam spargi canos, albescere tempora et affectus hos, licet nimia consuetudo firmaverit, immutari; aliquando quidem laxatur his ludis adolescentia, quandoque satiatur; iuventus autem, cum satiatur, quandoque rumpit; senectus extinguit. Rumpe igitur moras, rumpe ludum. Etenim – ut inquit Flaccus –

Nec lusisse pudet, sed non incidere ludum.

Imo – ut verius loquar – pudendum est lusisse; sed non incidere ludum reprehendendum atque damnabile. Si autem ita te labyrintho causeris inclusum, quod nequeas liberari, duo volo facias, ut emergas. Incipe velle et eiusdem fili, quo duce carcerem intravisti, vestigia relegens te in tuam vindica libertatem.

Vale, tunc felix, cum hec transitoria amare desieris.

Florentie, sexto kalendas februarias.

2.

Peregrino Zanbeccario.

[1392-1394]

NON aliter vir eloquentissime, quam opinarer michique mecum reputaveram, respondisti. Scio falsissimum esse, quod scribis; effluet igitur, ut promisi. Dicis etenim, quasi iam sexagenarius amoris et humanorum affectuum inexpertus sim: te ut ferme tua verba referam – amare unam ex honestissimis dominabus, que vivant in orbe aut vixerint unquam, redeat in lucem quanvis, romane pudicicie decus, ipsa Lucretia. Hec enim tue confessionis formula; quo amore te non furere nec insanire putas atque contendis: ego vero te prorsus hac opinione tua iam non amantem, sed amentem iudico. Parce, precor; neque, cum letali labores morbo, hec obiurgandi studio scribo; sed, ut te tibi ostendam, ut efficiam, velis nolisve, quod morbum agnoscas tuum. Video, quod vulnus non sentis, utpote qui malo tuo delecteris, nec intelligis illa, que scribis. Nimirum falsus enim in cogitationibus tuis, inquis de hac, que mentem exhaurit tuam: «Celica inter alias est, morum omnium exornata decore: nil virtuosius ea, nil serenius, celum et sidera gestat in oculis.» Hec tua verba sunt. Sed prius ad confessionem veniam tuam; deinde laudes istas tecum discutiam; postremo cetera, quibus respondendum videro, currenti calamo attingam, demum autem confecto certamine tecum in vera caritate concludam. In quibus opto, ut ad minus persuadeam, quam probabo; spero tamen, quod fidelia mea hec releges et in animum infundas tuum. Forte, licet altissimum vulnus sit, quo laboras et peris, usque in fundum hec nostra descendent et aliquid de te, si omnino perditus non fueris, immutabunt.

Amas unam, inquis, ex honestissimis dominabus. Si hec tua honestissima est, nullam honestissimam sociam habet: ipsa super omnes honesta est: in reliquis autem nulle honestissime dici possunt, sed honeste, sed honestiores honestis: ad illud autem summum aut nulla aut solum una pervenisse potest. Nescio autem, quo sensu illam esse scribas honestam: hoc enim vocabulum et pulcrum et honorabile sonat. Nam in primo sensu noster Terentius, cum amantis servus Parmeno domini sui fratrem pro eunucho traderet Thaidi atque dixisset:

en eunuchum tibi

Quam liberali facie! Quam etate integra!,

illa respondit:

Ita me di ament: honestus est.

Nam et in contentione precedente, unde totus ille sermo ortus est, dictum fuerat:

Perpulcra credo dona, haud nostris similia.

Etenim et in glossario, unde sumptus est Papias, scriptum est: «Honestus dicitur, qui nichil habeat turpitudinis.» Omnium quidem consensu turpitudini honestas opponitur, que nichil aliud est quam pulcritudo. Si hoc intendis, non dicas eam honestissimam omnium, que vivant in orbe. Scio quidem te, licet peregrinus sis, non solum nomine, sed a vera patria peregrinus, te quippe – utinam non etiam spe! – te totum orbem non peragrasse et cunctas terrarum, quas vidisti, mulieres, nedum non nosse, sed penitus non vidisse, ut omnino, quod dicis, non possis aut debeas affirmare. Nam, quod patria tua non contentus et etate nostra etiam ipsam istam, quam amas, omnibus, que unquam in mundo vixerunt, anteponis, erras. Dimitte, precor, antiquas heroidas, Helenam, Briseidem atque Polyxenam et istis hanc tuam nedum non preferas, sed nec adeques. An et Sophonisbam Carthaginensem, que specie et pulcritudine sua Syphacem perdidit Masinissamve corrupit, huic tue, quam diligis, postponere non vereberis? Noli de tua hac ferre sententiam. Amator es: suspectus ergo iudex et testis, cui prorsus credi non debet. Sine nos alios de hac re iudices esse: non possumus facies comparare, sed ex effectibus validum deducere possumus argumentum. Helene faciem legimus plebeios fugisse senes, ne, cum ipsam aspicerent, preter recte rationis regulam moverentur. Hec pulcritudine sua bis rapta sive bis raptorem secuta, quanvis adultera, splendore fere virum placavit. Briseis lites excitavit inter Agamemnonem et Pelidem,

Et ni casta manu Pallas tenuisset Achillem,

Turpem cecus amor famam liquisset in evum.

Polyxena hostem acerrimum adeo flexit Eacida, quod eius interceptus amore occubuit Paridis

transiectus vulnere plantas.

Sophonisba suum dimovit a romana societate Syphacem et victorem hostem primo congressu taliter vicit, quod ferme Scipio perdidit Masinissam. Hec autem tua tibi pene coniux et manibus erepta tuis, ab uxoris affectu tibi amasia facta est et Peregrinum, cunctis obvium et amoribus capiendum, subiugavit et vicit; Peregrinum, inquam, qui cum Nasone caneret:

Me mea disperdat, nullo prohibente, puella,

Si satis una potest; si minus una, due.

et si

mendosos nolis defendere mores

Falsaque pro vitiis arma movere tuis,

cum eodem vate concluderes:

Denique quas totas quisquam probat urbe puellas

Noster in has omnes ambitiosus amor.

Te ergo talem a Iohanna tua victum nec multifacio nec admiror, presertim cum in patria tua tot sint iuvenes totque oculi, tot cives totque forenses; et tu solus inter omnes huius mulieris mancipium factus sis; ut ex hoc nedum antiquis celebratisque mulieribus, sed nec multis nostre etatis eam iudicem preferendam. Sed inquies: «Honestissimam assero propter mores.» Scio, quod honestas honoris status est, qui solius premium est virtutis. Miror autem, si talis est, qualem scribis, quod nullus preter te sit, qui ipsam, cum viderit, amet, cumque amet, predicet ac commendet. An tu solus inter Bononienses et alios, ad quos huius rei fama vel noticia pervenit, cultor et mirator es honestatis? Tu, cum ceteri ceci sint, solus vides; cum reliqui honesta non curent, solus, quod virtutis est, diligis honestatem? Nimis tui iactator es et tibi arrogas. Quod si honestissima mulier est – ut dicis –, cur octies, cur etiam semel – ut tuis utar verbis – hoc tue egrotationis octennio te suorum celestium luminum est dignata fulgore? Si hec raritas honesta est, honestius foret te nunquam penitus aspexisse. Delicatissima res est honestas et, que vel parvissime mende corrumpatur iniuria; virtutis enim candor cuiusvis impressione malicie non solum inficitur, sed privatur: unica menda totalem faciem deformat. Deinde, quasi mulier aut femina nomen infame sit, non feminam, non mulierem appellas; sed «amo unam», inquis, «ex honestissimis dominabus.» Si domina est, servum habet: quis sibi sit servus, promptum habeo: Peregrinus est. O te felicem hac servitute, Peregrine! Mulieris factus es servus, que homini creata fuit in sociam et damnatione iustissima tradita sub nobis in servam. Et – ut aliquando de ista parte concludam – volo fatearis te unam diligere mulierem, non dominam, que sub viri potestate sit; nec ipsam sic male sanus extollas, quod dominam voces, que sit forte cupidinum serva et famula; saltem sue pulcritudinis ministra et ancilla, pro qua se comit et ornat; cui, quanvis nature dono ditissima sit, artis adicit, quicquid potest et novit. Nec eam ambitiosiore digneris vocabulo, quam salutifere nostre Virgini attributum sit, quam celestis ille nuncius beatam in mulieribus dixit cuique responsum est in illo nuptiali convivio vini carentiam indicanti: «Quid ad te, mulier?» Cuique de filii passione laboranti dictum fuit: «Mulier, ecce filius tuus.» Denique non eam omnium honestissimam, que vivant in orbe, dicas, qui nedum omnes non noveris, que in orbe sunt, sed plurimas etiam ex patria, licet procacissimus sis, ignores; sed honestissimam dicas omnium, quas cognoscis. Nec id omnium sententia, sed iudicio tantum tuo, quod amor, cuius arbitrio duceris quemve tu ipse fateris, aut obliquum facit aut reddit omnino suspectum. Nec iniuriosum putes, si tibi non credo. Amantium quidem laudes et inimicorum detractiones suspecte sunt propter moventes affectus, sicut ex opposito commendationes hostium et amantium criminationes nedum fidem faciunt propter retrahentes passiones, sed opinionem ingerunt, ut plus re subesse putemus, quam verbis expressum sit.

Nunc ad alias eius laudes, quas predicas, quas – utinam! – veras scias vel saltem crederes, ut in errore tuo excusatior esses, veniam. «Celica quidem», inquis, «inter alias est, morum omnium exornata decore.» Sit hoc ultimum, ut libet: celicam tamen, unde potes asserere? Secundum animam equidem de nichilo facti sumus aut, si placuerit cum Platonicis delirare, non ipsa solum, sed omnes a celo sumus, utpote cum – ut inquit incomparabilis vates – dicere valeamus:

Hinc hominum pecudumque genus viteque volantum

Et que marmoreo fert monstra sub equore pontus.

Igneus est illis vigor et celestis origo

Seminibus &c.

Secundum corpus autem de terra sumpti sumus: homo enim cinis est «et in cinerem revertetur.» Aut igitur hoc, quod asseris, nichil est aut ad mores – ut subicis – omnia refers. Dicis enim: «Morum omnium exornata decore.» Credo, mores intelligas actus conversationis et vite secundum rectam rationem et in finem debitum ordinatos et factos. Quod his omnibus ornata sit adolescentula tua; quam certus sum, si interroges, in quem finem omnes actus humani dirigendi sunt, non solum nesciat respondere, sed nec omnino questionem intelligat, que est virtutum omnium fixum et solidum fundamentum; quod his ornata sit adolescentula tua, forte credis, forte tibimet persuades; sed clarum est, quod penitus esse non potest, cum nedum illa etas non sit apta secundum virtutem vivere, sed nec idonea, que moralis doctrine monitis imbuatur. Unde, quod subdis, quam verum, imo hyperbolice dictum sit, tibimet, si non omnino desipias, iudicandum relinquo. Dicis enim: «Nil virtuosius ea nilque serenius.» Ergo hec est virtute virtuosior aut – quod sacrilegum nefas est dicere – virtuosior est auctore quasi virtutum? Et – ut ad mulieres veniam – virtuosior est Lucia, virtuosior Catherina, Cecilia, Ursula et illa Dei sponsa, quam inter electas adnumeramus, Agnete? Video iam tibi ruborem affundi; sentio te clamaturum te ipsam preferre carnalibus his mulieribus, non beatis et sanctis. Sed, qui nil virtuosius dicit, nullam vel nichil exceptum vult. Quod si – ut tibi sensum consentiam, in quem non exprimis – te ipsam comparare virtuosis contendas, comparas procul dubio sanctis. Impossibile quidem est infinitam bonitatem, iusticiam et misericordiam ac Dei miserationem virtuosis actibus, hoc est: in finem debitum ordinatis, non allubescere: imo possisibile prorsus non est actum esse virtuosum, nisi perfectus sit nisique sit ex illa bona qualitate mentis, qua recte vivitur et qua nullus male utitur quamque Deus solus in homine operatur; ut fateri oporteat vere virtuosum non esse sine gratia, que gratum facit et meritorium reddit actum; qui status est, si accesserit perseverantia, sine dubitatione sanctorum. Sed addis: «Nichilque serenius.» Dic autem, mi sodes, an adeo tibi serena videtur esse, quia fulgeat? Hoc tibi forsitan videatur; scio tamen id esse non posse; nec credam ita penitus imperturbatam, quod a tranquillitate mentis serena possit vel debeat nuncupari. Hec et alia, que minus vere – ne dicam: impudenter – loqueris, non admiror. Amas equidem et, qui amant, ipsi sibi somnia fingunt: nam – ut multa sileam – dicis te non furere, non insanire; et, ne neges, totum onus probandi michi relinquens ais: «Quin imo me in gravitate contineo.»; sed metuens paratissimum testem et invictissimum subdis: «Licet vulgus de me aliter obloquatur.» O amantem omni laude dignum! Sic amas, quod te et insanire et furere vulgus ipsum obloquatur et clamet! Nimis, cum res honestas ames, tue fame prodigus es, qui non curas, quid de te populus sentiat vel loquatur! Non est vivendum, fateor, ad famam et ad inanis glorie fumum etiam actus agendo virtutum, sed longe minus ad infamiam. «Crudelis est», inquit Aurelius, «qui negligit famam suam.» Quantum ergo crudelior est, qui non solum ipsam negligit, sed obscurat, inficit et tollit? Non debemus actus nostros in famam dirigere, sed in Deum nec tamen contra famam. «Melius est» – ut testatur Sapiens – «nomen bonum quam unguenta preciosa.» C. Cesar, fundator imperii, testis productus in Clodium, quod Pompeiam, eiusdem Cesaris uxorem, inter publicas cerimonias penetrans indutus muliebri veste, corrupisset, accusatum se nichil compertum habere deposuit. Et interrogatus, quare eam repudiasset – huius enim rei suspitione ab ipsa diverterat – respondit: quia suos iudicaret oportere tam suspitione carere quam crimine. Tu autem adeo tui compos, sanus et sapiens es, quod ista non curas; cumque rem honestam –ut asseris – ames, ames equidem sincere et virtuose, sic amas, ut te putent omnes, hoc est: vulgus – quod pridem scripseram – insanire, nec sit, quod ab hac opinione quenquam excipias. Omnes enim idem sentiunt, pariter mordent pariterque derident; blandiaris, licet, tibi amare rem honestam teque amare honeste et virtuose, omnes autem dicunt et sentiunt te rem pulcram amare multaque cum levitate mentis et morum lascivia amare. Et licet ad libidinem neges, negare tamen non potes, quin ames ad voluptatem. Dicis enim: «Omnes mortales in genere aliquod» – ut tuis utar verbis – «honestum solatium deligunt, eorum conforme naturis, ut inter fluctuationes seculi cum aliqua exultatione procedant ac ab animis adversa depellant.» Deinde enumeratis aleis, scachis, ludo, equis, hastiludio, armilustris, venatione, aucupio, piscatione, tripudio, cantibus et agricultura de te subdis: «Ego cetera solatia sprevi preter hunc actum amoris serenissimi et immaculati.» O bellum honestatum enumeratorem! Ergo ludus et alea honeste recreationes sunt? Ergo congredi viros hastatos tricuspide ferro de seque spectaculum facere et ad inanem gloriam ostentare vires et fato occurrere suo honestum putas, honestum ducis et vocas? Falleris, mi Peregrine; hec enim nedum non honesta, sed turpia sunt. Nam quid de venatu, aucupio, piscatione referam? Si ea diriguntur ad questum, sordida sunt; si ad gloriam, vana; si ad delectationem, sumptibus plena; si ad recreationem, nimiis laboribus involuta. Nam exercitii gratia, si moderatio adsit, non arbitror inhonesta: agriculturam autem – ut testatur Cicero – et honestissimam et libero homine dignam iudico. Quod autem cantus et tripudia inter honesta connumeras, si ad religionem referas, fateor esse pia et, que derideri non debeant; sicut Michol, infaustam Saulis prolem, legimus despexisse David in corde suo, quia per fenestram vidit regem subsilientem atque saltantem coram Domino; alias autem me non memini reperisse, quod hec honesta sint, licet moribus aliquando recepta. Unde non immerito Scipio Emilianus, cui Africano a deleta Carthagine cognomen fuit, in oratione, quam contra legem iudiciariam Tiberii Gracchi dicitur habuisse, non solum reprehendit, sed ingemuit principum filios atque filias saltationis preter consuetudinem studiosos. Inquit enim: «Docentur prestigias inhonestas: cum cymbalis, sambuca psalterioque eunt in ludo histrionum, discunt cantare, que maiores nostri ingenuis probro duci voluerunt. Eunt, inquam, in ludum saltatorium inter cynedos virgines puerique ingenui. Hoc cum michi quisquam narrabat, non poteram animum inducere ea liberos suos homines nobiles docere: sed cum ductus sum in ludum saltatorium, plus mediusfidius in eo ludo vidi pueris virginibusque quingentis: in his unum – quod me rei publice misertum est – puerum bullatum, petitoris filium, non minorem annis .XII. cum crotalis saltare: quam saltationem impudicus servulus honeste saltare non posset.» Hec Scipio. Tu autem, qui vir es ingenio clarus et doctrina, hec non abhorrens tripudia et cantus inter honesta connumeras? Multos scimus magne auctoritatis viros scivisse musicam et hanc artem apud levissimos Greculos iam moribus in opinionem epicuream effluentes adeo habitam esse honori, quod Epaminonde fuerit ascriptum ad laudem, quod preclare fidibus cecinisset; Themistocles vero, cum lyram recusasset in epulis, apud convivas fuit indoctior reputatus. Fuit ergo in honore musica penes Achivos; sed prius illa simplex, mascula atque severa, quam videmus sanctos patres inter divinarum laudum missarumque solemnia recepisse; que, si notis solidis et sine biscantus lubricatione notularumque fractione sumatur, dulcedinem suam habet; sed non illa, quam saltationum exigit iocunditas et levitas saltatorum: cui quidem, si ternarii vel quaternarii non coniungatur velocitas atque ruptura, corruptis et lascivientibus moribus nil auctoritatis nilque laudis datur. Habuit enim tantam curam prior Grecia severitatis in musica tantamque custodiam, quod, cum apud Lacedemonas, qui serius corrupti sunt, servatis legibus, quas Lycurgus ediderat civiumque suorum iuramento et exilio suo firmaverat, post Gortinium Talethem, qui multo conductus precio simplicem musicam apud eos docuit, Timotheus Milesius unum nervum adiciens multipliciorem musicam reddidisset, publico edicto, quasi corruptor et emollitor animorum, tota Laconia fuit expulsus. Sed quorsum hec tam multa de musica? Certe, ut cognoscas excitandis, non effeminandis animis ab initio musicam esse laudatam atque receptam; et hanc, quam delicatior etas nostra serpente paulatim luxuria vulgo invexit et affectat nedum non honestam esse, sed penitus inhonestam et, quam illa virtutum regula, que medium querit inter asperam severitatem effluentemque molliciem, nec recipiat nec admittat. Tu autem, mi Peregrine, hanc tuam laudatissimam Iohannam, quam audio formosam satisque venustam atque facetam, inter cantus et tibias saltantem amas atque miraris; et inter fucos et ornatus comptam atque politam gaudes specie et pulcritudine sua cunctas alias superare; gaudes, quod non sit procax, quod oculos nonnisi honesto vibret intuitu, quod te vel semel toto anno respiciat:

O curas hominum, quantum est in rebus inane!

Imo, non in rebus, sed in mentibus hominum!

Ergo tu – ut aliquando concludam; nolo quidem me per omnia dilatare – honestum putas ad animi recreationem super omnia aliquam diligere creaturam? Ergo tuus ille nobilis intellectus, cum dantur agibilium ferie, in una defigitur muliere, in qua, non te decipias, solam formam et inhonestatis absentiam admiraris? Ergo, postquam istam amare cepisti, nunquam verbum aliquid inhonestum tuo – sicut asseris – evolavit ab ore? Placeret hoc, si virtutis et honestatis studio sique Dei amore factum esset; sed, quod inhonestis sermonibus abstineas, ut uni placeas mulieri, nec honestum nec virtuosum est. Sed inquis: «Nonne sanctius est rem animatam amare, quam opes vel aurum et cetera ratione carentia?» Hoc sic simpliciter dictum nec hinc nec inde solidam habet veritatem. Nichil enim horum – preter mediatorem Dei et hominum Iesum Christum – per se amandum est, nisi quatenus in finem ultimum ordinatur. Animantia autem, si ratione careant, digniora sunt natura; quantum ad virtutem autem attinet, nichil differunt ab inanimatis. Media namque sunt bona quidem, si bene utamur; mala quidem, si male. Rationalia vero animalia diligenda sunt propter Deum et in ipsum, quacunque ratione possumus, ordinanda. Tu autem de temet iudica, si hoc amore tuo Iohannam, dilectam tuam, in Deum ordinas, in Deum ducis aut Deo preparas; an Deo optes, an potius, cum illam amas, de te cogitas tibique et menti tue, imo levitati, imo insanie indulges, ut te delectes et te oblectes. Nec iam optes aliquod crudele vulnus pectori infigi meo: iandiu quidem, quantum ad hoc receptui cecini, scio me capi non posse, nisi velim, teque ex hoc barathro emergere posse, si velis. Nec metuo Cupidinem tuum nec ipsam Venerem, armati licet veniant facibus et sagittis. Arsi, cum etas tulit; et ego Iohannam habui meam, quam bucolico carmine ficto ex interpretatione vocabuli sub nomine Caristes, quod Dei gratia sonat, cecini. Ac siquidem et novem annis meus non fui gaudeoque, cum millies in amplexus iverim suos, nunquam ulla labe fedati sumus. Nec ipsa obtulit nec ego petivi; optabam, fateor; sed me pudor amorque continuit; illam mallem virtute quam pudore se continuisse: quid horum fuerit, Deus testis. Nec modo senescentem hec passio non tentavit; quod indignans vulgariter cecini: «Quid facies, o senex crispe et cane, compulse per virtutem tertii celi?» Sed, laus Deo, sic michimet displicui, quod laqueum preparatum rupi et fugi. Nec, ut me ad amorem horteris aut te excuses, Petrarcam nostrum ponas in exemplum. Amavit ille, nec – ut arbitraris – honeste, imo ad libidinem et furiose; hoc ipse fatetur in principio suorum Fragmentorum, ubi se apud amantes veniam reperturum esse confidit ex iuvenilibus suis erroribus. Nec unquam memini me legisse quenquam ob amorem nomen eternum fuisse consecutum, nisi nomen eternum eternam appelles infamiam, qualem scribis suis amoribus contraxisse Masinissam. His itaque confectis volo tecum, quod precedente epistola exorsus sum, concludendo resumere; teque – sicut verum amicum decet –, postquam tota nimis erras via, in rectum iter reducere; vel, si id forte minus potuero, tibi ad aggravationem culpe viam honestam ratione clarissima demonstrare.

Expectas forte, quod te vetem amare. Hoc ego non faciam, imo iubeo, rogo suadeoque, quod ames: ames quidem Deum – sicut mandatum est – ex tota anima tua et ex toto corde tuo et ex totis viribus tuis et proximum tuum sicut te ipsum. Tunc autem te amabis, cum omnes cogitationes et actus tuos in Deum direxeris et ex tota mente ad illam immarcescibilem gloriam, que est Deum agnoscere, Deum diligere, Deo frui nichilque plus appetere, suspirabis. Tunc – sicut iuberis – amabis proximum, sicut te ipsum scilicet amare debes, cum ad illum eundem finem amabis, cum institues monitis et invitabis exemplis, sic et ad hoc volo Iohannam diligas; diligas et omnes, quascunque cognoveris, mulieres, et nedum mulieres, sed viros; tantaque sit in te caritatis affectio, quod usque ad tuos perveniat inimicos. Non ames Iohannam, quia pulcra est, quod flavis crinibus, quod oculis sidereis, scintillantibus atque vegetis, quod placibiliter loquatur, quod venuste moveatur, quod sultet egregie, quod sciat condecenter innectere brachia, quod alternare nexus, quod dux choree mille modis noverit variare gressus, mille sciat deflexus astruere. Sed ames eam, quia Dei imago est, quia Dei docibilis, quia capax futura sit, si adfuerit Dei gratia, illius glorie, ad quam nati sumus. Noli et tu, cum honeste amas, carnalium amatorum personam sumere. Turpissima res est hypocrita esse; tales sunt

Qui Curios simulant et bacchanalia vivunt.

Prestigiosum autem hypocrisis genus est et, quod auditum non sit, cum honeste sentias, inhoneste te gerere: actus nostri signa mentis sunt; qui foris honeste vivunt, vix satis creduntur intrinsecus respondere. Nimis enim omnibus in promptu est:

Fronti nulla fides: quis enim non vicus abundat

Tristibus obscenis?

Unam legimus Claudiam procacibus moribus fidem integritatis abscondite vix divino fecisse testimonio. Tu autem sic amas, ut, cum honestum amorem te concepisse iactes et clames, nulli tibi credant: sed – sicut vides et fateris – contra te publica laboret fama; longe alia sit de te cunctorum opinio. Quis de te aliter cogitaret, cum viderit te procatorum more nunc interdiu, nunc nocturnum cum funalibus domum, ubi illa fuerit, irrumpere sibique proximum inherere? Videndo te, si excludaris, ut aliquando tibi contigisse sentio, convicia facere ianuis sere atque custodibus et demum tuis canticis atque rythmis cuncta devovere blasphemiis atque diris? Non sunt ista sani amantis, sed potius insani. Quid enim aliud iuvenis pro eunucho ducendus ad Thaidem vero invidebat eunucho, nisi quod

summa forma semper conservam domi

Videbit, conloquetur, aderit una in unis edibus,

Cibum nonnumquam accipiet cum ea, interdum prope dormiet?

Que omnia salva tamen honestatis castimonia – ut credi vis – nedum desideras, sed procuras. Non sunt hec signa honesti amoris, sed potius turpis et fetidi. Depone igitur has ineptias nec te, si honestus esse vis amator, in turpis amoris arma conicias; ferme nichil interest, quantum ad honestatem pertinet, turpiter ames an ob turpem causam. Vale; nec in hac causa prudentie innitaris tue, sed potius aliis et expertis, quique ratione consulunt, non voluntate loquuntur; crede michi. Florentie, die Cinerum, tertio kalendas martias.

Multa restabant et vehementiora, quibus alias, si perstiteris sique te non corrigas, respondebo. Non enim intendo te amicum et fratrem meum in tanto errore dimittere et, etiamsi cum turbatione tua faciendum sit, non in viam rectam salutis et honoris, quantum potero, revocare.

3.

Peregrino Zanbechario.

[1392-1394]

BENE est, imo iam ferme abunde est: ille quidem honestissimus vanissimi miles amoris conspectum nostrum fugit iamque iudicio suo victus, acie turpiter cedens congredi mecum timet patronosque in sua causa, que, qualis sit, ostendam, implorat et querit, quorum favore fretus putat vanis rationibus se tueri; et insaniam insania excusans: «Quicunque», inquit, «contradicit amori gebellinus est.» Ego autem, si de honesto nobis amore sit sermo, contradictorem non gebellinum, sed gehennium esse diffinio. Quid enim infernale magis atque tartareum, quam vero, hoc est: honesto, amori, qui quidem est – ut alias tibi scripsi – virtutum omnium plenitudo, contradicere? Qui enim amori contrarius est, contrarius est virtuti. Nunc igitur ad te veniam, mi Peregrine. Vidi litteram tuam, de qua mecum tibi impresentiarum certamen erit, ad illos duos doctores egregios dominosque meos missam, dominum Philippum Corsinum et Thomam Marcum, qua conaris his, que tibi scripsimus, respondere: vidi quidem et legi, et ita me Deus amet, ut vidi puduitque videre! Adeo vana sunt et incorrespondentia cuncta, que scribis: fluctuant omnia, obvolitant, non concludunt, sunt equidem – ut inquit Flaccus –, liber,

cuius, velut egri somnia, vane

Fingentur species, ut nec pes nec caput uni

Reddatur forme.

Que, quia clarius in subsequentibus demonstrabo, nunc dimittam. Unum autem, in quo questio tota versatur, primum tecum volo discutere; nec agam quidem – quod indigne ferre videris –, ut predicatores cum mulierculis de sanctitate tractantes; nec, cum temet dicas et credi velis alium te fore, quam vulgus obloquatur quamque per actus ostendas extrinsecos amatorem, me sanctum iudices, quia sancte loquar, sed non etiam impudicum. Tu enim, cum ita vivas, quod amore perditus in oculis omnium videaris, asseris – quod ego vix credo – te sordidum aliquid non optare. Cur igitur me, si honestum conversatione videris sanctisque sermonibus uti, suspicaris inhonestum? Est in hoc mea causa probabilior longe quam tua. Licet enim hypocritarum multus infinitusque sit numerus, verisimilius tamen est, quos extra videris inhonestos tales et intrinsecus esse quam, quos fronte severa conspexeris non honestos. Omnes enim virtutes suas notas volunt, non obtegunt ipsas vitiis, ne dematur opimo extimatioque virtutis. Virtutum quidem penetral fronti respondere solet; vitiosum autem ab intra fermentum se, ab extra non promit. Quis enim sanctitatem et innocentiam suam non velit agnosci, quis vitia nolit, etiam si ipsis male gaudeat, occultari? Sed hec acturus paulo post tecum sum; nunc illud tuum principale discutiam. In quo, si superior fuero, victor ero; nec poteris ad aliquos sic habere recursum, quin succumbas, quin te non oporteat vel incepta corrigere vel silere.

Ais etenim: «Sufficit et arbitror supportandum, quod diligam, non ad voluptatem, sed pro mentis recreatione, reiecta quacunque libidine carnis.» An ista iactas, quasi nulla sit vitiosa voluptas et immoderata delectatio, nisi carnalis ille concubitus? Et, quia me prohibes, imo verteris in risum, quod – pene tuis verbis utar – me ad Mendicantium argumenta convertam et illorum, qui amplius non possunt in prelio residere, sermonemque et orationem ad divina deflectam, ut nemo audeat talibus contraire; visque, quod loquar ut homo, non agam ut Cicero; agam plane tecum ut homo, quem rationale esse animal atque mortale cunctorum diffinivit auctoritas; agam itaque tecum ut rationalis et animal, non – ut te arbitror intelligere – veluti sensibus deditus et voluptati. Utinamque loqui possem ut Cicero! Saltem, si in te finem assequi non possem, ut persuaderem, quod in auditore est, explicarem tamen oratoris officium apposite quidem, hoc est: idonee dicerem ad persuadendum. Sed, quia facilius est hominem esse quam Ciceronem, loquar ut homo, nec agam ut Cicero. Tu te michi, precor, exhibeas, qualem se Polemo prebuit Xenocrati; qui, cum coronatus floribus, luxuriose vestitus, redolens unguentis et vino gravis, a protracta in ortum solis cena domum rediens illius philosophi forte patentes scolas intrasset derisui habitus planeque et derisor invectus, unius orationis elegantia, qua doctor ille de moderatione disseruit, expedito luxurioso se in frugalitatem composuit philosophusque discessit. Hoc autem illi contigit, quia voluit et audivit; et si voles et audies, crede michi, quasi somno experrectus tuos videbis errores et bona recognoscens, quibus dotatus es, Iohannam relinques et a tue procationis molestia, si ipsam – ut debes – diligis, liberabis. Nec iam Ciceronem meum, licet se duabus sedere sellis a Laberio senserit reprehendi, velim, quod bellis se civilibus immiscuerit, accuses. Nam, qui – ut de Catone dixit Octavius – presentem statum civitatis commutari non volet, et civis et vir bonus est. Addam, quod magis admirere, quod in antiquissimis Solonis Atheniensium legibus teste Aulo Gellio libro secundo Noctium Atticarum relatum est expresse iuberi oportere, quotiens «ob discordiam seditio atque discessio populi in duas partes fieret, si irritatis animis utrinque» pugnetur, neminem medium esse, sed omnes in partes se debere adiungere; qui autem «solitarius» esse maluerit et «a communi malo civitatis secesserit, is domo, patria fortunisque omnibus careto, exul extorrisque esto.» Nec hanc, si rationem consideres, unius urbis legem, sed totius orbis esse credas, ut semper in sedanda discordia ac temperanda victoria sint auctores, ut et obsistere possint unius tyrannidi vel paucorum. Quod adeo fecit Cicero noster; et tam libere de Pompeio loquebatur, ut legamus dixisse Pompeium: Malo, quod Cicero ad hostes transeat, ut incipiat me timere. Videsne Arpinatem nostrum non pervicacia, non levitate, sed ratione atque consilio, non ut hominem quempiam, sed ut philosophum in partem optimatum secessisse? Pondera tecum sacrum illud Bruti Catonisque consilium et videbis non sic precipitanter de viris illis principibus male iudicandum:

gentesne furorem

Hesperium ignote, romanaque signa sequentur,

Deductique fretis alio sub sidere reges?

Otia solus agam? Procul hunc arcete furorem,

O superi &c.

Que splendidissimus ille Cordubensis locus habet. Et infra:

nec, si fortuna favebit,

Hunc quoque totius sibi ius promittere mundi

Non bene compertum est: ideo me milite vincat,

Ne sibi se vicisse putet.

Hoc non solum Catonem atque Brutum in castra contraria secedentes, sed omnes hinc inde illius belli principes intuentur atque concernunt. Nec obscurum est ad Cesarem apud Emathiam inclinante victoria Brutum de ipsius cede cogitasse, ut, quem consilio vel potentia a tyrannide se videbat prohibere non posse, ferro saltem arceret. Sed

Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum,

– ut rerum eventus edocuit – obstiterunt. Hec in Ciceronis excusationem dicta sint.

Nunc ad hypothesim tuam revertar. Sufficere credis et supportandum arbitraris, quod diligas, non ad voluptatem, sed pro mentis recreatione reiecta quacunque libidine carnis. Hoc quam formidanter affirmes, vides. Solebas hunc amorem tuum rem honestissimam cunctisque plenam virtutibus predicare; nunc vero non affirmas, sed arbitraris, non virtuosum, sed arbitrandum, quod taliter ames: hoc non michi tantum, cui rationes validissimas comminaris, sed cause tue patronis dicis. Licet igitur mecum aliter contendas, tecum sentis, quanvis tenuiter et quasi rimula quadam; video illam, quam negas quamque conaris obducere, veritatem. Iam enim non asseris, sed arbitraris non honestum, sed supportandum, quod ad voluptatem non ames atque libidinem. Possem te pro nunc tue relinquere opinioni, nisi inter verum et falsum medius facilius, unde, quam quo iam ductus es, inclinabilis esses. Oportet igitur, ne ad falsitatis tenebras luce nimia veritatis territus redeas, adhuc paulisper ipsam ostendere veritatem oculosque tuos huic lumini paulatim admovendo assuefacere. Spero quidem tandem te cuncta visurum invictis subnixa rationibus et finaliter reversurum in viam.

Amas igitur tuam Iohannam, non ad voluptatem, sed pro mentis recreatione. Sed fare, precor: quid aliud est voluptas quam illa delectatio, quam adeptis, que volebamus, assumimus, unde a volendo adipiscendoque voluptas dicta est? At tu, dum Iohannam vides, sicut adepta re, quam volebas, nonne delectaris? Est igitur tuus hic intuitus sine dubitatione voluptas. Hanc solent – ut refert Cicero – stoici diffinire «sublationem animi sine ratione opinantis se magno bono frui.» Hoc autem opinari non puto, quod neges, cum Iohannam vides tuam; tunc enim – ut asseris – mente recrearis; et ad hunc actum eam amas, non ad carnis libidinem, ut credi vis. Quid autem sit mentis hec recreatio, nisi renovatio delectationis et voluptatis, vellem exponeres. Sed, si volueris illorum – defensores, imo professores voluptatis fuerunt – auctoritatem sequi, voluptas est dolori opposita tali contrarietate, quod putaverint inter hec duo nichil penitus interponi. Indolentiam equidem, que dolorum omnium privatio est, non medium aliquid, sed ipsam diffiniunt nichil aliud esse quam voluptatem. Sed in hac re Ciceronem sequamur; et putemus voluptatem esse in nobis, «cum percipitur ea, que sensum aliquem moveat, iocunditas.» Ad voluptatem igitur amas, ut leteris, ut iocunderis, ut gaudeas et – ut tuo utar vocabulo – ut recreeris, quasi tibi sit ille contuitus illaque, quecunque sit, rei amate fruitio, iterata creatio tua; hoc enim significat recreationis vocabulum vel, quia recreare polysemum est – significat enim et reficere –, sit tibi quedam mentis refectio atque cibus. O deridendus mentis cibus, o detestanda refectio! Ergo mens tua reficitur et recreatur, quia Iohannam amas, quia Iohannam vides, quia Iohanne condelectaris! Ergo mentis nostre cibus sunt ista corporea? Pudeat, mi Peregrine, talia dicere vel sentire: alta res mens est et – ut ita loquar – divina et, que transcendat adeo sensus, quod coniuncta corpori nichil possit corporeum per se et principaliter intueri. Recipiuntur enim obiectorum species a sensibus corporis; distinguuntur a sensu communi, abstrahuntur a phantasia et, cum per ipsam fuerint intellectui representata, possibili lumine quodam, quem intellectum agentem vocant, reducente possibilitatem in actum creatur in anima intellectio, que primus actus est intellectus humani; ut hac ratione videre possis hunc totum anime nostre discursum per plura media mentem, hoc est: intellectum vel vim memorativam, a qua mens dicta est, attingere. Cuius mentis opus est abstrahere ab istis singularibus communia quedam, dividere atque componere; que nunquid facias, cum Iohannam admiraris et vides, an solum oculos pascas et sensibus condelecteris, quod nobis est commune cum belluis, tibimet volo respondeas. Cum igitur hec tua tota recreatio ad sensus pertineat, volo michi, si placet, ostendas, quid in hac re assignare possis honestum. Triplex equidem bonum est: delectabile, condecens, honestum; triplex est amor, cuius quidem obiectum est bonum: nichil eternum sub ratione mali diligi potest nichilque potest, quod nobis bonum appareat, non amari. Est enim amor utilis, qui ad avariciam spectat; est delectabilium, que sensus respiciunt; est et honestorum, que pertinent ad virtutem. Dic michi, Peregrine, quo amore Iohannam amas? Volo pro te, si placet, constantissime respondere; nec solum, quod affirmas, sed etiam, quod credi vis, simul coniungam: amas amore delectabili, amas et honesto. De hoc ultimo primum sermo sit; mox ad alium redibo.

Si honestus est hic tuus amor, ad aliquam debet spectare virtutem. Dic michi: estne hic actus amandi tuus prudentia? At ea est agibilium recta ratio; non est igitur amor ille prudentia; non est et actus prudentie, utpote qui formam nec det nec contineat agendorum. Non est etiam actus ex prudentia, rei scilicet corruptibili et ex illo, quod in ea maxime fluxum est et transitorium affectus tanta cum intensione coniungere. Quid enim in illa miraris et diligis? Formositatem atque decorem? Tempus erit, inquit Sibylla,

cum me de tanto corpore parvam

Longa dies faciet; consumptaque membra senecta,

Ad minimum redigentur onus: nec amata videbor

Nec placuisse deo. Phebus quoque forsitan ipse

Vel non cognoscet, vel dilexisse negabit;

– ut inquit Naso. Hoc idem cogita tibi Iohannam dicere; et taceat licet, si prudens fueris, ut ex preteritis argumentum capias ad futura, hoc tu ipse tecum dicere potes et debes. Hoc narrant oculi illi siderei, de quibus illa tibi rarissime complacet et adeo est avara; hoc mellitum illud os, eburnei dentes permixtusque cutis candor et rubor et illa flavedo gratissima capillorum, que sine dubitatione tanto plus te capit, quanto rarior decor iste Bononiensibus puellis inest. Quid enim fragilius atque fugacius forme dignitate, que – ut inquit Cicero – «morbo aut vetustate deflorescit»? Et ego ipse, si ista nostra tibi placuerint, aliquando cecini:

Ergo cave, dilecte comes, fellita Dionis

Spicula nec fiore capiat te forma caduco.

Ille quidem fulgor, quo nunc tua flamma superbit,

Quoque capit iuvenes templis circoque frequentes,

Occidet et flavos properans albedo capillos

Inficiet; nitidasque genas vegetumque colorem

Squallida fedabit turpi pallore vetustas.

Et paulo post:

Expecta modicum: iam florida defluet etas &c.

Nec iam ad mores virtutesque confugias, quas an possis et debeas vel diligere vel mirari in hac tua Iohanna adolescentula et inerudita, cuius nec etas nec professio patitur, quecunque fecerit in finem debitum, quemque non intelligat nec noverit ordinare, epistola precedente satis explicui satisque omnibus, qui desipere et ad libidinem loqui non voluerint, arbitror persuasum. Non pertinet autem ad fortitudinem hic amor tuus, sed potius ad mollifaciem atque delectationem, nisi forsitan amandi plus, quam debeas, pertinaciam, fortitudinem voces; quod quidem allegari non potest ex eo, quod modum transeat et cuncta moderanti careat ratione. Nec sobrietati vel continentie ascribas: illa quidem circa cibos, hec contrarie passioni permixta venereis moderatur; tu autem te dicis sordidum illum carnis affectum huius amoris mundicia non sentire. Si tollitur autem concupiscentia, que carnis libido est, tollitur etiam et continentia, que est passionis huiuscemodi moderatrix. An forte dices esse iusticiam uxorem alterius ad delectationem mentis, non ad voluptatem carnis amare? Si hoc iusticia est, aut erit commutatorum equalitas, que nulla in isto amore sunt, aut certa distributio consideratione – sicut decet – adhibita dignitatum et meritorum; que cum in huius dilectionis actu assignare non queas, non potes etiam iusticiam demonstrare. Nam, quod hunc tue private passionis actum in publice utilitatis finem dirigas aut dirigere possis, nec credo nec video, ut sic manifestum sit etiam ad legalem iusticiam non spectare. Educ ergo, si potes, ex honestatis acervo proprietatem, cui talis amoris habitum, qualem confiteris, ascribas. Quod si ad theologica volueris recurrere illorum de more, qui – ut inquis – amplius non possunt in prelio residere, concede etiam michi, quod loqui possim ultra quam homo. Conficiam statim sine difficultate negocium et te graviter in Deum errare convincam. Nunc autem – ut vides – omnia illa, quibus sacrilegum est contradicere, in hac disputatione dimitto te solum rationi astringens et secularium auctoritati; ut etiam iuxta gentilium traditiones, quibus illa quidem vera et germana veritas non innotuit, te videas superatum. Scrutare diligenter philosophorum editiones; inveni, si potes, aliquem huic opinioni fautorem aut testem: revolve Ciceronis officia, sententias Senece et Aristotelis speculationes Eustratiique commentaria. Ostende nobis virtuosum esse tam effluxe tamque vehementer rem corpoream ad delectationem amare. Quod si reperire non valebis, noli te morum auctorem novum et inauditum diffinitorem virtutis et honestatis facere; nec actum tuum, licet aliquam demas turpitudinem, velis confestim asserere virtuosum. Non unius absentia note, sed multarum, imo omnium, non una, sed plurime rectitudines et circunstantiarum debitus ordo moderatioque virtutis aut virtuosum actum facit aut certe virtutis. Virtuosus equidem non est actus, nisi procedat ex habitu; nec habitus moraliter loquendo effici potest, nisi ex precedentibus actibus. Actus habitum precedentes non virtuosi sunt, sed dicuntur esse virtutis, sicut nulla dispositio – ut verbi gratia dicamus – albedinis ante formam candoris introducta facit subiectum album, licet illa dispositio proprie atque veraciter albedinis appelletur. Non potest igitur amor tuus – sicut dicis et vis credi – virtutis actus nuncupari, cui non ordinetur, nec virtuosus, qui ex acquisito virtutis habitu non procedat. Sed inquies: «Amo ipsam amore delectabili fedam excludens carnis libidinem et concupiscentiam.» O occupationem homine indignam, o delectationem inanem, o rem creature rationalis nullis rationibus defendendam! Ad delectationem amas? Si sensuum, hoc tibi commune cum belluis; hoc forte magis in pueris reperitur; hoc maxime est in affectibus depravatis. Si vero volueris hanc delectationem intellectus esse, non sensuum, non video, cur magis erga Iohannam occuperis quam viros pulcros et virtuosos, quam milites strenuos et manu fortes aut optimos privatorum atque rei publice defensores, quam circa viros intellectus lumine fulgidos et rerum spectabilium studiosos, ut in hac electione tua videre debeas non mediocriter te errare. Sed aliud est, quod te tue Iohanne conciliat, aliud est profecto, mi Peregrine, quod vel dissimulas vel non sentis. Scio, quod de contrahendis secum nuptiis, si vera sunt, que fideli relatione percepi, affectum atque colloquium habuisti. Cogitabas tecum illa matrimonii bona; quod pulcra faceret te prole parentem, quod omnes tecum exigeret annos, quod et sine crimine flammam acciperes notusque medullas intraret calor et per labefacta curreret ossa oblatosque dares amplexus et placidum peteres coniugis affusus gremio per membra soporem. Inherent adhuc mente – non dicam moderati, sed tolerabiles – hi coniugalis amoris affectus; tolerabiles, inquam, inter corruptos mores, non tamen ratione debita regulati; et, cum spem vel – ut credi vis – concupiscentiam tibi concubitus ademeris, honestos putas illosque tibi reservans eis ultra debitum delectaris. Que autem delectatio tibi sit et qualis, paucis expediam. Non enim contentus, quod tecum potes et forsitan non inhoneste potes, amare et delectari, quod ames, ardes et concupiscis tue Iohanne faciem intueri, in illa figeris, in illa, veluti summum aut summo proximum bonum adeptus, quiescis, delectaris et gaudes sicque ureris et sterilem sperando nutris amorem. Spectas enim flavos collo pendere capillos, vides igne micantes

Sideribus similes oculos: vides oscula, que non

Est vidisse satis: laudas digitosque manusque,

Brachiaque et nudos media plus parte lacertos:

Si qua latent, meliora putas;

– uti de Phebo et Daphne dixit Ovidius. Si aliter est, si quicquam mentior, dic audacter, expone secure. Nec inficieris, si aliquando, cum in huius rei procurationem pergis, ipsam videre non queas, quos effundas questus, quibus rumparis angoribus quantaque turbationis molestia torquearis. Ut, si michi volueris vera fateri sique tuis credimus canticis, plus tibi fuerit in hoc amore tristicie plusque laboris quam gaudii vel quietis; cumque ipsam ad recreationem ames et ipsam continue videre non liceat neque possis, totum hoc, quo seiungeris, tempus tibi triste, nubilosum atque sollicitum et anxium fluat, necesse est. O pulcra recreatio, que minus affert leticie quam meroris, o honesta et delectabilis occupatio, que tempus expendat inaniter vel moleste! Sed ad amorem tuum revertamur. Iohannam amas amore sterili, sed honesto; non tamen prudenter – ut supra latius probavi –, cum res transitoria sit et illud in ipsa ames, quod maxime sit fluxum; non incontinenter, cum Veneris non tangaris affectu; immoderate tamen, qui nichil intemperanter amantium pretermittas; non iuste, cum nichil eque distribuas; non fortiter, cum ad delectationem atque lasciviam ames. Amas amore delectabili, in quo tamen adeo falsus es adeoque malis gaudes tuis, quod plus fellis quam dulcedinis experiris. O si haberes hanc ipsam Iohannam tecum amantes tecumque procationis certantes officio, quanta zelatione mentem exureres, in quos suspitionum estus diebus singulis versareris! Quis te miserior foret? Veri autem boni vera dilectio nunquam sine virtutibus, nunquam sine leticia est, nunquam esse potest cum tristicia vel merore; non excludit socios, sed turba coamatorum augetur; non ad recreationem, sed ad felicitatem amatur; non percipitur sensu, sed amplectitur intellectu: non potest deficere, quia nequit illud bonum, cum verum bonum sit, aliquando non diligi vel non esse, quia nichil in ipso transitorium est nichilque, quod non sit ex omni parte perfectum. Dicis autem te bonum hominem non vidisse: ergo Iohanna tua, quia homo est, bona non est: ergo rem non bonam amas. Quod si de masculis solum intelligas illam irrepertam in homine bonitatem, nullum hominum velim ames, nulli patiaris amari; et de Iohanna tua pronuncia, quod bona sit domina, non bona homo vel mulier; eamque turpissimus servus ama sicuti dominam bonam, non ut bonum, si potest tamen in re non bona bonum aliquod reperiri. Sed sophisticis, dices, uteris. Hoc autem ego non facio, nisi ut, quod tibi secundo loco promisi, iam incipiam et videas parumper, cum in disputationem veneris, quid loquaris.

Incipiamus ergo tuam illam epistolam discutere, qua concludis contra me iuvenes cunctos armandos atque puellas meque pueris dandum in ludum, ne audeam per hanc clarissimam civitatem amplius ambulare; dicisque me quadragesimalibus cibis esse elatum, qui me usque in primum celum detulerunt, et subdis, quod, si ad tertium pervenissem, amantium unguibus, ut Acteon a canibus, fuissem miserabiliter laceratus. O ioculare figmentum, o vere amens et non amans! Egone metuam amantium iuvenum aut mulierum in hac nostra contentione iudicium? Non certe. Constituamus in auge tertii celi inter te et me ordinata disceptatione iudicium. Sedeant laturi sententiam in aureo throno Venus atque Cupido; adsint indissolubiles Gratie, quas fingunt vates Veneris Liberi filias; sit iuvenum et amantium utriusque sexus permixta multitudo in corone simulacrum circunfusa. Dic, precor, causam tuam. «Amo», inquis, «unam ex honestissimis dominabus, que fuerint in vitam edite: amo, inquam, non ad voluptatem, sed pro mentis recreatione reiecta quacunque libidine carnis.» Nonne, cum hoc dixeris, tota concio cum iudicio vertetur in risum? Ego vero contra te cunctorum astantium testimonium invocabo rogans, quod, si aliquis eorum est, qui sic amaverit quique sic amandum censeat, in medium prodeat et tue cause patrocinium sumat. Quis tecum erit? Quem putas inter omnium temporum etates tibi consentem et socium invenire? Cave, ne tu mordicus discerparis, qui tui commentor amoris cunctos damnas amantes. Exsiliet contra te blando versu Propertius et inquiet: Nescio, quid asseras, mi Peregrine:

Cynthia prima suis miserum me facit ocellis

Contactum nullis ante cupidinibus.

Tunc michi constantis deiecit lumina fastus

Et caput impositis pressit amor pedibus.

Donec me docuit castas odire puellas

Improbus et nullo vivere consilio.

Recordabitur etiam se ad eandem – ut expressiora subticeam – aliquando scripsisse:

Cuncta tuus sepelivit amor, nec femina post te

Ulla dedit collo dulcia vincla meo.

Accedet etiam Tibullus ac dicet: Cur amoris usum et dulces amplexus amantibus invides et viridi iuventuti? Etenim, si nescis,

Carior est auro iuvenis, cui levia fulgent

Ora nec amplexus aspera barba terit.

Surget et hispidus a Venusia Flaccus et memor dilecte Cloes libera fatebitur oratione:

Vixi puellis nuper idoneus

Et militavi non sine gloria.

Et subdet:

O, que beatum diva tenes Cyprum et

Memphim carentem Sithonia nive,

Regina, sublimi flagello

Tange Chloen semel arrogantem;

Nec minus suas subiciet Lydiam ac Lycen. Ridebit et te Veronensis Catullus et dicet: Insane, quam in amore castitatem dicis? Ama, sicut libet, et amorem effer in celos tuum; sed sine me cum Lesbia loqui:

Turbavit nitidos extinctus passer ocellos.

Quod enim in terris cecini, adhuc recordor, faleucio – ni fallor – carmine:

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus

Rumoresque senum severiorum

Omnes unius reputemus assis!

Soles occidere et redire possunt:

Nobis, cum semel occidit brevis lux,

Nox est perpetua una dormienda.

Da michi basia mille, deinde centum,

Dein mille altera, dein secunda centum,

Deinde usque altera mille, deinde centum.

Sulmonensis autem noster aderit teque torvis aspiciens oculis intonabit: Nosti carmina meorum amorum? Vidisti, ubi conquestus sum illius incredibilis voluptatis potentiam defuisse quantaque cum indignatione denovi iacentia membra? An legisti, quod a nobis

Exigere<...> angusta nocte Corinnam

Et memini numeros substinuisse novem?

An forte putas inhonestum amanti militantique huic nostre Cypridi, quam videmus, turpe dicere:

Felix, quem Veneris certamina mutua perdunt!

Di faciant, leti causa sit ista mei!

Quid reliqua, que sequuntur? Nonne tanquam ab amante convenientissime dicta sunt:

Induat adversis contraria pectora telis

Miles et eternum sanguine nomen emat;

Querat avarus opes et, que lassarit eundo,

Equora periuro naufragus ore bibat.

At michi contingat Veneris languescere motu;

Cum moriar, medium solvar et inter opus!

Atque aliquis nostro lacrimans in funere dicat:

Conveniens vite mors fuit ista sue!

Deinde subiciet: Quorsum tendit Ars amatoria nostra tribus explicata libellis, nisi ut avidus amans in sue puelle complexus eat? Quid sibi vult Infelicis remedium amoris, nisi quod iuvenis, qui ad amplexus nequeat pervenire, misera se liberet servitute? Tu autem artes nostras effectu privas et medicinas admones nedum non utiles, sed inanes atque spernendas. Denique consurget in te totum illud auditorium et queret: An tu ipse solus, cum se omnes ad libidinem fateantur amasse, ceteros non sequaris et, cum arma Cupidinis induas, cur ad finem, quem carnalis amoris occupatio querit quemve natura tanta cum voluptate constituit, non accedis? Nec hec solum diceret, sed raptum manibus, veluti vite ipsorum et summe dulcedinis damnatorem, in frusta discerpent. Tollas, precor, hos apparatus et hanc, quam tu et alii vera simulatione pretenditis, honestatem. Si tibi daretur Iohanne copia, si contiguas habere domos vicinia prestitisset, si in sui penetrabilem illam scissuram communis paries exhiberet et illa tecum pariter insaniret, crede michi, cito, non de conveniendo ad busta Nini sicut Babylonii illi infelices amantes, sed de coniungendo thorum post dies paucissimos statueretis. Nec puto, quod illa tibi credat de hac, quam predicas, castitate. Non enim semel in anno, sed cunctis horis posset te sine metu turpitudinis intueri. Quod si ita est – ut credi vis –, quam stulte quamque inaniter amas? Quid enim, quam iter assumere solum, ut vadas, non, ut quopiam perducaris; intrare fretum, ut nunquam attingas ad portum; inire pugnam, ut solum pugnes, non, ut vincas; serere semina, ne fructum legas; negociatorum labores assumere, ne lucreris; studere, ne discas; manducare, ne vivas? Sed dices: An amandum est ad libidinem? Non, inquam, sed ad salutem vel saltem ad honestatem, nec solum amandum, ut ames, sed, ut hic amationis actus in aliud ordinetur. Cave diligenter, si recte agere volueris vel amare, ne te sensitivus affectus moveat neve in finem non debitum dirigaris. Hinc et inde respicias, ne preter rationem finis alliciat aut tumultuarium aliquid te impellat. Non te ducat ad amandum passio, que, quanto fuerit maior, tanto inordinatior, sed libera redeuntis a percepto ac vero fine rationis electio. In hoc autem amore, qui vere non virtus, sed passio est, morbus, infirmitas et egritudo mentis et rationis, cui sensualitas dominetur, impellit et movet te tue Iohanne vera vel credita pulcritudo. Detinet autem finis ille, quem ponis sequax, scilicet tue procationis delectatio. In qua, licet plurimum erres, vides tamen, cum perpetua non sit multisque coniunctam experiaris angoribus, consistere non posse beatitudinem et felicitatem, quam nemo non potest optare.

Resipiscas, frater carissime, resipiscas; et licet ad libidinem non ames, non arbitreris tamen omnino te turpiter non amare. Validis igitur rationibus, si potes sique adhuc invaliditatem tue cause non respicis, te tuere: non ago tecum ut predicator, sed loquor, quod petis, ut homo, non sophisticis argumentis, sed rationibus planis; non serenum, sed turbidum, non incorruptum, sed culpabilem amorem tuum considerans; voloque in hoc solo te, si fieri valeat, innocentem. Nec me sentio talem, qualem te esse desidero: licet ex hoc in me, quantum ad veritatem attinet, forte minuatur auctoritas; in te tamen nec tolli possit obligatio nec alia debeat esse voluntas. Quam si cohibeas et rationi subieceris, plane bonum hominem te appellabo, licet multarum rerum integritate hominis bonitas perficiatur. Nec credo te, nisi veris argumentationibus, licet verissime sint, ab amore tuo divellere vel movere. Satis enim est, si te errare ostendero; etenim, cum voles, resilies. Miror autem, cum me videas ex dilectione tibi tuam egritudinem ostendentem, quod te sicut sospitem asseveres; potes corpore valere, sed, crede michi, nimis eger es mente. Ego te virtutem doceo vitiumque depello; sed non prodest animi medicina nisi volentibus. Nec de mea impotentia – sicut arbitrari videris – ista commoneo; sed ex percepta multis experientiis ratione. Scio

Turpe senex miles, turpe senilis amor:

sed omnino senes amare non posse nec arbitror nec sentio. Quod si ex senectute me credis nimio frigore non amare, cur non ego cum aliis iudicem te calore iuventutis accensum ad aliud amare, quam dicas? Curque me – ut alias michi scribis – hortaris, ut amem? An forte, si de concubitu non agatur, non potest etiam honestius vel saltem sine libidine verisimilius amare senex quam adolescens, quam iuvenis quamque vir? Vis autem videre, si desipis? Amorem tibi proponis sine concubitu et asseris, ut absque ipso quicquid a principio creatum extitit, primeva etate corruisset; cum stante amore, quem predicas, omnis sine dubio generatio tolleretur. Allegas et Virgilianum iuvenem, qui longe ab illo, quem in celum tollis, amore, illis presertim versiculis, si bene consideres, sentiebat. Adducis et Flaccum, non tuum, sed illum, quem damnas, amorem lyrice concinentem, adducis in exemplum Cesarem et Octavianum, qui non castum, qualem defendis, amorem, sed libidinosissimum secuti sunt. Ubi es, mi Peregrine? Non sentis adhuc morbum tuum? Non vides planissime te errare? Ab hostibus auxilia imploras; et illi, qui non aliter sentiebant, quam viverent, si de tuo amore coram ipsis ageres, te sine dubio deriderent. Cave Venerem damnes, que generationis est domina, ne sue nativitatis memor, que resecto Celo

Nuda Cytheriacis edita fertur aquis,

te iudicet exsecandum, ut et tuis genitalibus in mare proiectis hec altera tua Venus, quam laudas sterilem, generetur: imo probantibus universis, quos in meum supplicium advocas, tanquam amori contrarius, qui ab ipso coniunctionem illam delectabilem et prolificam arceas, castrationi, quo de te cesset omnis omnino suspitio, condemneris. Derideant te iuvenes, qui, cum sensibus trahantur et secundum passiones vivant, non putant muliere conspecta, quam intuenti pulcritudo conciliet, membra illa inobedientia non moveri, nec credere possint adesse illam, quam subesse predicas, castitatem: cumque te perpenderint non removere, sed prohibere cum hoc tuo amore concubitum, te, ut publicum amoris hostem, lacerent et discerpant.

Concludamus igitur, mi Peregrine. Ama Iohannam, ama et omnem rationalem creaturam, non ad recreationem, sed ad felicitatem, non tui gratia, sed eius, qui contemplatione diligitur. Depone amorem istum furiosum et turbidum, quo tempus vel anxie, si illam videre non queas, transigis vel inutiliter, si ipsa fruaris, amittis: et, cum videas hunc amorem tuum adeo vehementem, quod in tranquillitate mentis te non contineat, sed vel gestiente leticia nimis efferat vel egritudine effervente perturbet, ab experientia disce, si deprehendere non valeas ratione, ipsum nec virtutem esse nec etiam cum virtute. Virtus etenim res tranquilla est et, que secum non sensitivas, sed intellectuales, non vanas, sed solidas afferat voluptates. Quicquid aliter te delectat nec virtutis nec virtus nec virtuosum esse potest nec etiam cum virtute. Vale felix et mei memor, et parce longitudini. «Ex abundantia quidem cordis os loquitur» et ex amoris redundantia pauciora meam voluntatem et – ut arbitror – officium, non decebant.

Florentie, quinto kalend. maias.

4.

Peregrino Zanbeccario.

[1392-1394]

DECREVERAM videns epistolam tuam, quam michi pro responsione misisti, vir insignis, frater optime et amice karissime, super materia tui amoris observare silentium. Primo quidem videbam te taliter obcecatum, quod adhuc tu vel minimam rationum, quas tribus epistolis – ni fallor – et veras et inexpugnabiles astruxerim, nec etiam leviter attigisses. Pudor est, imo ridendum atque puerile – ne dicam: ignorantie supinus error –, quotiens in rei cuiuspiam contentionem veneris, cum in proposito maxima cum obstinatione persistas, que videas nedum impugnari, sed impugnata repetere; nec obiecta diluere nec saltem alicuius valide rationis adminiculo te tueri. Summa nostre contentionis est: An virtuosum sit diligere mulierem ad delectationem ac animi recreationem sine fine vel desiderio concumbendi. Tu pertinaciter asseveras nedum virtuosum, sed virtuosissimum esse; ego vero ex opposita veluti regione contendo nedum hoc non esse virtuosum, sed vitio plenum. Et, quod virtuosum – ut asseris – omnino non sit, multis rationibus probatum est, non solum orthodoxis atque catholicis, quas tu sive mentis vitio sive cause metu non recipis, sed abhorres veluti rem abominabilem, captiosam et falsam; sed pure moralibus atque veris, quanvis omnis veritas ab unica veritate, que est Deus, sine dubio sit et fluat; possitque theologus ipsas iure proprio vindicare, cuius est de summa veritate disserere, que Deus est, et, ut in eius noticiam veniat per cunctas excurrere veritates. Probavi hanc tuam passionem, sive amorem sive dilectionem voces, nullius ex quatuor virtutibus actum esse. Responde, si placet, vel ad unicam rationem: non putes, licet caput excutias, tam clare tamque valide disputationis laqueos effugisse. Nec credam, quanvis amor ille te plurimum obcecaverit, adeo te desipere, quod virtutem voces amare Iohannam tuam vel ea, cum illam videris, delectari. Actus enim sunt ista, non habitus, et actus – ut ostendi –, qui nec ex virtute proveniant et informentur nec in virtutem aliquam ordinentur. Si enim virtus aut virtuosum essent, ad medium, non ad summum et extremum illud, quod fateris et credi vis, accederent. Sed dices: «Cur, si tam veram causam foves, ad mea vel leviter non respondes?» Retribuam ad hec plane, quod sentio: Quia, cum multa dicas, nil tamen probas. Imo replicabis: «Optime probavi, quod volo. Dixi quidem: Hoc visceribus meis insitum est; dominam meam, quam michi solam virtute feci, usque ad extrema sincero et perfecto amore diligere. Ipsa est, que de errorum centro me perduxit ad lucem; de negligentia in sollertiam, de avaricia in liberalitatem, de duro et aspero in humilem et benignum, de immorato in moratum, de inhonesto ad actum honestatis invexit. Ipsa est, que spiritus michi tenet ab omni labe semotos, iocunditate refertos et, in quibus nil cadit adversi.» Hec verba tua sunt, que, quam composite quamque vere dixeris, tu videto. Quod autem ad rem non faciant, licet oppositum tibi forsan blandiaris, plane – ni fallor – ostendam. Si Iohanna te talem fecit, dic michi, fuit hoc doctrina vel exemplo? Non doctrina; non enim est hec «mascula Sapho», quam non postremam inter poetas Grecia numeravit; non est aliqua Sibyllarum, quas doctissimas antiquissimi putaverunt; non sanctissima mulierum Eustochium, quam tantarum rerum tum scriptione, tum disputatione Hieronymus dignatus est; non Fabiola vel Paula, non Marcella vel Furia; non alia quepiam illarum, quas idem doctor non solum epistolis, sed sacrarum litterarum expositionibus, imo expositionum voluminibus crebre et accuratissime visitavit. Non Proba, non Italica, non Paulina vel aliarum aliqua, ad quas scripsit Aurelius, cum quibus materias altas atque subtiles alte et subtiliter, non aliter quam cum viris eruditissimis agitavit. Non, inquam, Iohanna tua sancta Demetriades patris Ambrosii fidelis atque devota, cum qua dictione epistolaria loqueretur. Fuit hec eruditio quondam temporibus priscis et, quantum conicere possum, usque ad beati Bernardi Clarevallensis abbatis et contemporanei sui Petri Blesensis etatem continua successione perducta, que nedum in mulieribus, sed ferme in viris nostris temporibus evanuit. Tua ista Iohanna, cum docta non sit, te docere non potuit nec, qualem te gloriaris, efficere per doctrinam. Nec – ut videmus – fuit eruditrix exemplo. Nam per eterni Numinis maiestatem fare, precor. Cum tibi tam avara sit oculis, quod vix semel in anno te fuerit sidereis illis facibus et celesti dignata contuitu, cur illius exemplo non didicisti moderantius facere, quod illa tam raro concedit, et in ipsam crebre non figere procaces illos et insatiabiles oculos tuos? Hac morum similitudine longe melius eius amorem quam tuis illis importunitatibus adepturus; unde tantum, nisi deciperis a te ipso, solet amor de duobus unum efficere et vicissitudinaria commutatione alterum in alterum transformare. Nam, tametsi – ut tibi fatear, quod non creditur nec credo – velle vestrum unum sit, ut inter vos omnino cesset naturalis ille suscipiende prolis affectus, per cetera nimium dissentitis. Tu illam sequeris; illa te fugit; tu de illa loqueris, clamas, insanis; illa de te nec loquitur nec curat. Tu, cum illam aspicis, dilataris, gaudes et exultas; illa vero, cum te videt, turbatur, constringitur, spernit; ut nedum vicissim te intuendo non respondet, sed oculos negat suos. Si hec dilecta tua – ut inquis –pudicicie lumen et decus ipsa dicitur et predicatur honestas, cur ab ipsa publicos mores et affectus honestissimos non addiscis? An forte, que mulieribus honesta sunt queve feminas decent, maribus non conveniunt et sunt viris forsitan inhonesta? O quanto melius, mi Peregrine, tuos recognoscens errores ad honestiora te convertes et, que sine ulla suspitione cordis impudici potes, imo debes diligere, incipies honestus amare! Laqueus est hic amor tuus, quo ad illa traheris, que non credis et – quod omnibus constat – credi non vis. Quinque sunt amandi linee sive gradus:

Visus et alloquium, contactus et oscula, factum;

unde Flaccus noster de osculis loquens ait:

que Venus

Quinta parte sui nectaris imbuit.

Tu in hoc amore tuo – quod primum est – militas visu; propinquas affatu consessuque vel saltationibus adherens aliquali coniungeris et contactu. O mi Peregrine, o si daretur; dicamne? Dicam equidem; o si daretur Gallicorum more saltem honesta posse fronti cum superciliis oscula delibare, crede michi – sicut amatorii Platonis habent illi versiculi – ex aperto tramite egra et saucia curreret ad labia tibi anima rictumque in oris pervium et labra Iohanne mollia rimata itineri transitus in cetu osculi; amoris igne percita transiret et te linqueret et mira prorsus res fieret, ut ad te fieres mortuus, ad Iohannam intus viveres. Sed hec omittamus iamque fiat reditus ad dimissa.

Si illa re te talem, qualem predicas nec exemplo fecit, cum nedum diversa, sed adversa secteris, nec facere potuerit et doctrina, utpote que non sit – ut novimus – erudita; qualiter te talem fecerit, nec puto, quod possis ostendere nec ego per me possum percipere vel videre. Sed dicis: «Meam quidem mentem vertit ad studia et omnem turpem concupiscentiam meo depellit ex animo; res inclytas me quoque legere facit et amare, ut sola sibi virtutis relatione complaceam.» Hec tu ad litteram scribis, ex quibus elicitur ipsam occasionaliter atque per accidens tibi tot et tantarum rerum, quas bonas et virtuosissimas putas, non de per se neque principaliter causam esse. Sed paulisper mecum velim advertas hunc cause modum communem esse non solum virtuosis affectibus, sed etiam vitiosis. Avaricie quidem studium prodigalitatem extinguit, que vitium est, sed pecunie cupiditate, non virtutis amore; sicut eadem esse potest – veluti de Demosthene legitur – continentie causa. Legimus etenim, cum in Laidis amorem exardesceret postularetque concubitum et illa sui copiam se facturam maximo proposito precio respondisset, Demosthenem admiratum dixisse se tanti non emere penitere, sic et scientie maximisque et optimis artibus ferme cuncti solum dant operam, ut lucrentur. Optima res igitur avaricia et, que debeat a cunctis amari; quoniam ea omnia, que tu, ut Iohanne tue placeas, te fecisse gloriaris, et etiam longe plura, nobis et in nobis illa suggerit atque facit? Nam, quid de gloria dicam, quam fame celebritatem diffiniunt et ad quam tam Greci quam Romani cunctos actus et affectus suos adeo referebant, quod huius unius vitii studio virtutum omnium non veram essentiam, sed umbram quandam et imaginem sequebantur? An ex hoc eam virtuosam esse dicemus amplectendam vel diligendam? Falleris et fallis, mi Peregrine, si credis sique vis credi te unius mulieris amore, ut sibi placeas, tot et tantas assecutum esse virtutes. Et verum finem virtutum et humanorum actuum, que sola fides et christiana religio revelavit et docuit, postquam sic iubes, omittam. Ipsa virtus – ut omnium moralium doctrina clamat et admonet – per se ipsam, non propter aliud amanda est et ad ipsam est, quicquid agimus, referendum. Ipsa quidem – ut illi volunt – sibi suimet premium est, quanquam noster Homerus etiam verum finem agnoverit inquiens et loquentem Eneam ad reginam Carthaginensium introducens:

Di tibi, siqua pios respectant numina, siquid

Usquam iusticia est et mens sibi conscia recti,

Premia digna ferant &c.

Ostendit enim iste preter virtutis habitum, qui procul dubio est mens sibi conscia recti, aliud esse virtutis premium, quod sola posset divinitas adhibere. Non igitur ad alicuius creature dilectionem referendi sunt actus humani, sed ad ipsam virtutem, ut boni simus; et ad invisibilem divinitatem, ut ab illa recipere digna premia mereamur. Tolle igitur, mi Peregrine, tibi velamen hoc ab oculis, quod tu te, cum Iohannam nimis diligis, super tue mentis faciem adduxisti. Vis autem videre, quam vera dicas? Vis cognoscere, quantum erres? Considera tecum cum diligentia, que scripsisti; invenies te tibi non diversum solummodo, sed contrarium. Nolo michi credas nec etiam tibi; sed ea, que malesanus loqueris, recognosce: addisce profecto tibi non credere, sed veritati. Dicis enim: «Omnis amor ex virtute causatur.» Amor ergo pecunie et amor glorie etiam inanis et amor ille libidinosus, quem auctoritate Maronis durum vocas, a virtute provenit; ergo virtuosus? Vides, puto, tue propositionis errorem et ad excusationem tuam inquis: «Sed vim nature superare non possumus.» Fateor nature necessitantis, non autem inclinantis solum. Non possumus enim refectionis et somnii naturales necessitates penitus superare; sed inclinationes ad hoc vel ad illud, quod ex nostra pendeat voluntate, vincere et aliter assuefacere sine dubitatione valemus. Influat licet celum ac urgeat ipsa complexio et firmate consuetudinis etiam habitus cogat, licebit. Sapiens tamen – ut ille inquit – dominabitur astris. Ut, quicquid in hoc vitii est, non necessitati nature, sed eligentis voluntatis pravitati debeat et possit ascribi. Nec te ab illis virtutibus, in quas te per Iohannam gloriaris esse translatum – sicut arguis – eripio; sed illas non esse virtutes vero fine non proposito, sed dimisso vera clarissimaque disputatione contendo, ut in vere virtutis statum te possis erigere; quod si feceris, crede michi, Iohannam dimittens aliter eam diliges moderantiusque amabis. Deciperis autem specie recti et umbram simulacrumque virtutis virtutem iudicas. Una est in societate mortalium communis virtus, ut nos invicem diligamus; plus autem vel minus amabiles nos virtus sola facit, ut te non credam adeo desipere, quin inter mortales confitearis virtuosiorem hac tua Iohanna aliquam vel aliquem reperiri; ut culpabilis sis, si illos magis ista non diligas; ut eam – sicut dicis (quod tamen esse non credo) – tibi fatear virtuosam. Crede michi, longe melius, tutius atque salubrius te carcere, quo teneris, emitto, quam Icarum Dedalus atque Phetontem Apollo, qui, si monita capies mea, nec pennis destitueris, ut Icarus, nec monstris terrebere, ut Pheton. Qualis autem sis, tue conscientie iudex, adverte. «Amoris», inquis, «cibo me nutrio, me educo et illo solummodo pascor, quem omni iudico nectare potiorem.» Maro vero noster amorem non minus amarum asserit esse quam dulcem et – quod maius et verius est –metuendum dulcem, experientia dicit amarum. Inquit enim:

Et vitula tu dignus et hic et, quisquis amores

Aut metuit dulces aut experietur amaros.

«Sed», inquis, «nota, pater, quod poeta noster tuum, de quo loqueris, amorem durum vocat; meus autem dulcissimus est, tranquillus et animo, tranquillus et menti.» Melius, parce, ista novi quam tu, o Peregrine mi. Dulcisne vel tranquillus hic amor tuus est? Aut hoc melius me novisti? Fateor te hoc melius me debere cognoscere, si tuus esses; an autem agnoscas, vide. Redi parum ad epistole tue calcem. Dicis enim: «Dilationem huius accrevit epistole dilecte mee discessus a patria. Faventiam enim se transtulit cum coniuge moratura, qui iandudum quendam hic gladio dedit, et secessus eius amaritudo dirissima, que nudum michi corpus anima fecit et ab omnibus sensibus alienum. Faventie quidem anima mea est, mens et spiritus; corpus autem in Bononia sine corde degens durissimis passionibus leditur et torquetur, in tantum, quod in manibus meis calamus omnis aret et ingeniolum meum habuit ipsam comitari. Si aliquid a me de cetero scriptionis accipies, nisi repatriaverit, ab extincto reputes assumpsisse.» Hec omnia, in quibus te tandem et hunc amorem tuum ostendisti, verba tua sunt. O dulcem amorem tuum, o tranquillum animo et tranquillum menti, qui te fecit exanimem et amentem! Iactabas alias te sanum esse; nunc vides, quam occulto tibi morbo qualique egritudine tenebaris. Huc erat illa tua sanitas et status illiusce valitudinis recasurus! Nunc demum nosti, quid sit amor; nunc vides, quam vana, quam futilis et inanis fuerit illa tua honestissima delectatio; nunc potes agnoscere amorem illum tuum, qui tante tibi amaritudinis causa est et erit, si illum non deponas, nec esse bonum nec esse virtutem. Iocundissima res, tranquilla atque serena est virtus; et, que nedum hominem sibimet non eripiat, sicut amor hic tuus tibi te abstulit, sed perficiat, delectet et quietet. An et contra manifestam experientiam, quam tu ipse fateris, contendes hunc amorem sive – ut convenientius loquar – amationem actum esse virtutis? Eripio, quod michi minatus es, tibi telum et tuis tete verbis rationibusque confodio. Pugna, si potes, et me senem frigidum et imbellem uno, si placet, ictu prosterne. Redeo novus, recens integerque in aciem, non victus, crede michi, sed victor atque victurus. Nec teneat te mei nominis reverentia; clamo et rogo, quod congrediaris audacter; expecto quidem te, corpus nudum anima et a cunctis sensibus alienum. Nec me senem contemnas. Entello succubuit Dares, et funeralibus ludis, quos inclytus Scipio patris et patrui memorie celebravit minor cum maiore natu dimicans et vitam amisit et regnum, et Catiline strages viribus atque virtute veteranorum confecta est. Nec oportet, quod michi iuventam aut adolescentiam obicias meas. Habui et ego – sicut alias confessus sum – decantatam Iohannam meam, quam novennio dilexi et colui, cuius amoris tibi tam affectus quam eventus retuli breviloquio. Et utinam illam etatem transegissem, utinam et istam! Sequuntur etenim et invalidam, in quam pergo, senectutem exacte iuvente mores, sive boni sive mali sint. Nequiciam singulariter; quam pro omni transgressione et vitio poete sumunt, sed specialiter pro affectu libidinoso ex eo, puto, quod secundum appetitum nemo queat; hinc Ovidius:

Ille ego nequicie Naso poeta mee;

et alibi:

Nequiciam fugio, fugientem forma reducit;

ego fateor; ni vero nequiciam neges tuam an vere, tu videris. Verisimiliter autem, licet eternum adiures et obtesteris Numen, non michi nec – ut arbitror – alicui persuadebis.

Sequeris autem, cum inter te et me contentio fuerit, an reprehensibiliter bellis civilibus se Cicero immiscuerit, de ipso quamplurima dicens et causam inceptam relinquens ipsum ambitionis accusas; quod ego tecum vel cum aliis non contendo. Ipse quidem, cum se ambitionis excusaret, asseruit: «Non hanc dico popularem ambitionem, cuius me principem esse confiteor, sed illam perniciosam contra leges.» Publicum enim erat, ut omnes Romani tam dignitates appeterent quam honores, cunctique erant laudis et glorie studiosi; quod adeo fuit ipsis insitum consuetudine, moribus et natura, quod scribentes atque loquentes etiam a propriis laudibus non abstinerent.

Sed per immortalis Dei gloriam fare, precor, quorsum pergit, ut michi solitudinem persuadeas? An tibi forsitan persuasisti nullos in sinu Abrahe recipi nisi solitarios et heremitas et nullis dignitatibus celebratos ? Negociosi fuerunt patres nostri et omnes, quos vulgato nomine dicimus patriarchas. Abraham, Isaac, Iacob et omnis illa multitudo duodecim filiorum Ioseph; Moyses quoque, Aaron et omnes sacerdotes et iudices usque ad Samuel; reges etiam et Exdra ac evangelizator apostolorum chorus summique pontifices et episcopi, qui Deo placuerunt, ex negociis frequentiaque conversationis et sellis altissimis dignitatum recepti sunt, non ex lucis et solitudine. Tutior est illa forsitan vita multis, et illis precipue, quibus ex uno contuitu vel ex unico verbo, quod volupe seu ociosum audiverint, scandalum preparatur; non illis, quibus plerumque cogitationes proprie sunt ad precipitium et ruinam; quorum utinam numerus ingens non foret! Crede michi, cum ad eternam gloriam nati simus et – ut orthodoxe credimus – ad replendas sedes angelorum instituti, non produxisset nos natura politicos, hoc est: associabiles, si conversatio prorsus non dirigeret ad salutem. Sed hoc alias; maioris etenim inquisitionis est.

Tu autem interim noli de quopiam iudicare, qui in honoribus versetur; sed credas ipsum fieri, etiam si non relinquat honores, saluti proximum salutisque capacem. Nec me, si quid admoneo, velim auctoritatis cuiuspiam facias; verba ponderes, non hominem admireris; illa quidem, si vera sunt, altior in nobis spiritus personat; non homini credas, sed rationi. «Verum», inquis, «cognosco mundanum hominem sine delectatione non vivere nec vivere posse: ego hoc honestissimo amore delector.» Sic hoc esto – sicut scribis –: «Non possumus equidem non amare, sive mundani sive celestes homines simus.» Quid autem amandum, qualiter et ad quid amandum sit, videndum est; in his virtus et vitium separantur; potest enim, quod optimum est, male diligi, potest et illud idem inconvenienter amari. Hoc discendum:

Hoc opus; hic labor est: pauci, quod equus amavit

Iuppiter aut ardens evexit ad ethera virtus,

Diis geniti potuere.

Nec putes te Iohannam vel in Iohanna repperisse, que vel quod amari debeat. Eternum est, non transitorium aut fluxum, quod amari debet et ad quod amare debemus; quodque summum summe, quod citra summum fuerit, secundum gradum bonitatis sue diligendum est; omnique diligentia precavendum, ne in amande rei cognitione possimus errare neve modum in aliquo transeamus. Hoc autem ante, quam ames, rebusque – sicut expedit – exploratis faciendum est; nam postquam amare ceperis, id omnino diiudicare non potes, amore scilicet iudicium perturbante. Ut tu, si recte sapias, nichil tibi de Iohanna, postquam amare cepisti, debeas persuadere: si quid autem ante tui amoris initium exploratum habuisti, si reminisceris, id affirma; de ceteris autem, si vis, aliis fidem dato; tibi vero omnino non credas. Nam de illo summo bono, quod super omnia diligendum est, sic teneamus id esse, quo nichil melius cogitari queat, quod tamen omnino, quid et quale sit, dum sumus in via, nec cogitari valeat nec sciri. Sciendum autem et tenendum est, quod amandum sit, ut dilectionis merito ipsum aliquando cognoscere valeamus. Denique, ut moderantius Iohannam ames vel quancunque creaturam, teneas solius Dei esse, non hominis, ut imperfectum alicuius illarum agnoscat; ut, cum te lateat, quod in creatura diligendum sit, sic ames bona, que tibi persuades agnoscere, quod in ipsis, quo nimium ames, non possis errare. Sed cur in isto monitis insistam? Unum oportunumque remedium tibi Dei dispositio preparavit: amodo non videbis illam oculis procacibus tuis, quorum opera contabescis et peris. Revertetur anima, revertetur et spiritus tibique desiderabilis quies restituetur tecumque convenies; convenies atque mecum, qui sum veri amoris viribus alter tu. Neque enim poteris tecum tibi consentire, quin et tibi consentias et mecum. Quod cum videro, festum agam diem pro fratre, qui per devia longum abiens tandem ad se reversus et in viam redierit. Vale. alias ad illa, que scribis, seorsum, quoniam ad aliam pertinent materiam, respondebo.

Florentie, nono kal. Novembris.

5.

Littera privata domini Coluccii summo pontifici, in qua multa exhortando dicit de negocio tollendi scismae et ultimo recommendat suae beatitudini Robertum de Boncianis.

[1395]

SANCTISSIME in Christo pater et domine. Quantulus est servus tuus, quod ipsum visitasti diluculo specialibus litteris me dignatus alloqui, qui non sum dignus, solvere tui corrigiam calceamenti? Sed, postquam tu de tante sublimitatis apice parvitatem meam tam singulariter honorasti, non debeo, licet te digna loqui non sciam, rem tantam responsione non prosequi, ne possit michi superbie nefas vel vitiosa moribus inurbanitas imputari. Quid autem dicam, prorsus ignoro, nisi quod sanctissimum tuum propositum tollendi scisma, circa quod tam ardenter anhelas, quantum decet quantumque convenit, tam pium, tam religiosum tamque salutare cunctis fidelibus opus dignis commendationibus nescio celebrare. Multa quidem tum precepi per litteras modernas et priscas, tum presens intuitus sum; multa michi pervenerunt – ut assolet – ad auditum. Sed rem tanta laude dignam non possum inter nostri temporis actus aut vetustatis fidem, divinas vel seculares litteras reperire. Solebant gentiles inter laudes eximias rarasque reponere non desiderare divitias, si non habeas, aut, si obvenerint, spernere; necnon et sacrarum litterarum scriptores beatum censent divitem, qui non speravit in pecunia et thesauris; et subdunt: «Fecit enim mirabilia in vita sua.» Hoc magnum esse fateor. Sed quis est, qui positus in tante dignitatis altitudine querat de re sibi certa iudicium paratus equanimiter id dimittere, si iustum fore decretum fuerit, pro quo solent cuncti studiis nimis ardentibus laborare? Petis de te et iusticia et statu tuo debitum subire iudicium, cum tamen omnino posses in tui iuris certitudine – sicut felicis memorie predecessor tuus fecerat – permanere. Sed non patitur clementia tua videre scissuram populi christiani, non patitur tua denique sanctitas, cuius maius signum dare non potes quam divisionem hanc scismaticam abhorrere, non querere tue filie tueque sponse veram et integram unitatem. Nam, sicuti Salomon legitur inter illas meretriculas iudicasse, sic verus pater est, qui viscera sua non patitur scindi scissaque conatur et querit modis omnibus integrari. Ille michi nocens, ille michi vere apostaticus erit, non apostolicus, qui hanc tollendi scismatis dirimendeque controversie diligentiam vel occasionem temere recusabit.

Prosequere, quod cepisti: reedifica templum Domini, quod iam tot annis scismaticorum manibus discissum est. Fac, obsecro, quod, qui sumus unum in petra, non simus plures in Petro. Hinc et inde Christus colitur, Christus ab utrisque fideliter invocatur. Cur dicit unus: «Ego sum Cephas; alter: ego sum Paulus; alius vero: sum Apollo.»? Sed cur hec detestor vel deploro? Tu, beatissime pater, tu tibi eternam gloriam queris in celis, non etiam morituram in terris, ut potius dicaris christianitatis reformator quam papa pontifexque romanus. Det tibi Deus id posse, quod vis, idque invenire, quod queris! Quanquam hoc fore iam spe certissima teneam, ut ad hoc ministerium indubitanter crediderim Deum te tanto miraculo, quantum in electionis tue negocio evidenter apparuit, ad celsitudinem, quam obtines, suis manibus, non humanis suffragiis transtulisse. Cui quidem assumptioni congratulari debet universa fidelium multitudo videns illum per Dei gratiam ad sedem apostolicam tractum, qui dominici gregis pastor et Salvatoris vicarius iam vocatus, mox salvator, si Deus hoc perficere tibi dederit, debeat appellari.

Parce, precor, pater sanctissime. Scribens equidem servulo tuo sanctam exhibuisti fiduciam, ut hec paucula de ingenti mentis mee desiderio scribere non pigeret.

Ceterum prudentem iuvenem Robertum de Boncianis, quem sicuti filium diligo, de cuius manibus – sicut spero – ista recipias, benignitati tui culminis humillime et, quanta possum, cum efficacia recommendo. Dignus enim est suis et maiorum suorum meritis, utpote qui multa per se et optimos progenitores suos perpessus sit pro Ecclesia sancta Dei, qui de manu tua favorem debeat et omnem gratiam reportare. At michi nichil gratiosius posses efficere, quam ipsum mee parvitatis intuitu tue benignitatis patrociniis confovere.

Florentie, die vigesima ianuarii, tertia indictione,.MCCCLXXXXIIII.

6.

Peregrino Zanbechario.

[1395?]

HORTARIS me, vir insignis, frater optime et amice karissime, quod ceptum carmen de gestis Pyrrhi prosequar, ut nomen meum astris inseratur voce cunctorum. Inquis enim: «Pone labores, pone lucrum, pone curas poneque, quecunque animum corrumpere possunt, et factum prosequere.» In quibus quidem verbis tuis me facis non modicum admirari, qui persuades inanis glorie fumo mutare totam vite institutionem. Quod, cum iuveni difficile sciam, senibus esse iudico tum impossibile, tum et turpe. Sed de hoc posterius; prius etenim volo tibi narrare, qualiter in illud carmen inciderim.

Antequam bellum, quod cum Comite Virtutum gestum est, clarum haberet initium rebus dubiis et in suspitionem bellicam laborantibus, forte – sicut mos aliquando meus est – prima face thermas adii. Cumque casualiter factum esset – quod rarissimum est –, ut foret in illo thermarum fornice solitudo, cepi mecum de suspitione, que publice concepta fuerat, altissime cogitare. Inter meditandum autem occurrit, ut mecum examinarem, quam difficile res gestas oratione splendida queve non simpliciter esset exprimendis non inepta negociis explicare; cumque mecum ipse discuterem, quam aride pugnam Thessalicam Lucanus quamque simpliciter adnotasset; pugnam, inquam, quam raptus in extasim «Cornelius Patavinus sacerdos» sic procul conspexit et retulit, ut nedum dies pugne, sed omnes – ut inquit Aulus Gellius – pugnandi reciproce vices et ipsa duorum exercituum conflictatio vaticinantis motu atque verbis representata sit; maior difficultas occurrebat, et eo maxime, quod preter Virgilium nullus poetarum adhuc michi videbatur congressus et prelia apposite certaque rei militaris regula concepisse; quod non inscitie, sed difficultati scribendi adequandique verba rebus imputandum censeo. Neque enim – ut Flaccus ait –

quivis horrentia pilis

Agmina nec fracta pereuntes cuspide Gallos

Aut labentis equo describit vulnera Parthi.

Dumque mecum hec agitarem inter sudorifluos thermarum calores, nescio, quis pierius menti calor incidit, ut experiri vellem, qualiter michi pugnam aliquam versibus scribendo succederet; et antequam advocato familiari fricatio subsequens compleretur, cepi mecum duarum acierum heroico versu, inepte licet, inchoare congressum. Moxque lectulo traditum adeo hec meditatio non reliquit, quod ultra viginti versus, priusquam domum reverterer, explicarem. Dumque mensam adituro paratur cena, atramentarium, papirum et calamum postulavi et dictatos versus, ut suggessit memoria, super mensam, quam continue instruebat famulicium, scripsi. Quid plura? Nox illa, que magna fuit – erat enim ianuarius mensis –, fundibalorum explicuit sub confusione conatum. Cumque nulla prorsus mentio facta foret, imo cum nulla cogitatio subiisset, que acies quique duces, que pugna quodve bellum illius carminis auspicio canerentur, sequens dies novos attulit cogitatus, ut scilicet rem illam generalem et informem ad aliquid speciale contraherem ac inceptum nostri alicui pugne singulariter applicarem. Multa cogitanti tertium congressum, quem rex Pyrrhus stirpis Achillee Eacidarumque posteritas, cum Romanis apud Asculum, Apulie oppidum, habuit, ducibus – ut plures volunt – Curio Dentato atque G. Fabricio Luscino, licet aliqui de aliis scripserint, placuit pertractare cepique, quasi memet experiens et vires explorans meas, romanum quenpiam equitem innominatim inducere singularem pugnam cum audacia postulantem; nescioque, qualiter creverit opus. Sensim equidem equitum permiscui pugnam, acies peditum dextro sinistroque cornu confligere feci; prostravi regem, vulneravi Fabricium, nonnulla poetice permiscui. Quid plura? Dum paulatim progredior, ad longitudinem unius ex libris Eneidos vix primis illius pugne partibus actis progressus sum; nec dubitem, si persisterem in materia, opus illud in grandis voluminis magnitudinem evasurum.

Hoc autem carmen acephalum et sine determinatione dimisi: non enim adeo michi placeo, quod ipsum ab antiquorum maiestate plurimum discedere non cognoscam. Et tu – sicut dixi – ob inanis glorie fumum me cunctis dimissis, ut inceptum prosequar, exhortaris? Deberes autem amico salubriter et amice consulere nec tam facile de rebus, quas non videris, ferre iudicium. Multis rebus opus est, ut carmina placeant; nec adhuc quispiam poetarum fuit, qui sic legentium aures impleverit, quod eius fama permixta non fuerit infamie. Nec mirum. Varii quidem sunt affectus hominum, ut non solum in corporeis sensibus et sensibilium delectatione hunc et illum contraria iuvent, sed etiam in litteris et his, que intellectum respiciunt. Hunc florida, hunc redundans, hunc castigata delectat oratio; hic seriis pascitur, ille iocosis: illi Sallustiana brevitas placet, huic copia Ciceronis; illum affectata claritas movet, hunc exoticum obscurumque dicendi genus; illum oblectant propria, hunc novata verba. Quid ultra? Tanta est rerum huiuscemodi diversitas, quod, sicut contingit in moribus, sic et in scribendo quosdam non solum recta, sed vitia plerumque delectant. Nec de ignorantibus loquor, quorum non sunt curanda iudicia, sed ipsi etiam litterati ac altissimum sentientes non carpunt solummodo vitiosa, sed, que non placent eis, execrantur atque condemnant. A quibus si rationem petas, nullam scient penitus invenire. Quam ergo gloriam, mi Peregrine, potes inter hec tam varia polliceri? O quanto melius amicum tuum, si quanquam ex scriptis captare perpenderis gloriam, Persiano monebis versiculo:

non, si quid turbida Roma

Elevet, accedas examenque improbum in illa

Castiges trutina, nec te quesiveris extra.

Alia querenda gloria est, que non pendeat ex favore laudantium, que non sit vana, non corruptibilis, non momentanea, non denique finem violentia temporis habitura. Hec autem non inter carmina, non inter eloquentie splendores, non inter hec nobis sudata studia reperitur. Hanc parit innocentia, fides non mortua, sed operibus vivificata et demum ipsa caritas, que est vera dilectio Dei et proximi. Hoc velim suadeas; ad hanc me gloriam exhortare; hec inferre possunt non solum nomen meum, sed memetipsum astris, imo super astra, ubi beatus cum illo summo soloque beatifico bono non labentia tempora et finem aliquando, si Veritati credimus, habitura, sed ipsam eternitatis permanentiam tenens sum evo interminabili fruiturus. Et quid prodest homini, si

Imperium oceano et famam terminet astris,

mittatur tamen inferius in gehennam? Vana sunt hec et puerilibus consentanea crepidis, que, cum diligentissime picte sint, ceno tamen et luto plerumque fetido deformentur. Hec autem, quam suades, gloria talis est, quod vix unius nationis limitibus extendatur, vix unius etatis tempore pateat nec possit etiam sui cupidos solide delectare. Nullus enim unquam tam propiciis fame flatibus usus est, qui non alicuius infamie spiritu sit repercussus. Nec solum vivens sensit hoc propter invidiam, que semper ex alienis meritis exorta virtutibus comes est et insidiosa consectatrix, sed post secula plura, que carere solent invidia. Nam, quod de Themistocle legitur, adeo de tropheis Milthiadis esse commotum, quod nocturnos somnos abrumperet, latius patet. Non illa solum emulatio ducum et imperatorum est, sed etiam poetarum; nec unquam fuit quispiam rem ab alio tractatam assumens, qui predecessoris famam non tantummodo transgredi, sed sepelire non conaretur. Et ipse Maro suum habuit Cornificium; habuit et ante ipsum Terentius Lanuvinum. Crede michi, si qui sunt, qui super alios emineant aut eminere tentent, habent continuo submergentem. Reliquit Maro comburendam Eneida, quam servavit rerum potitus Augustus; nec tamen fame celebritate aut maiestate carminis vel tanti principis iudicio adeo tutus fuit, quin invenerit postea et detractorem Evangelum et Gaium Cesarem, cui Caligule fuit agnomen, qui vellet ipsum, utpote nullius ingenii, de bibliotheca tollere et tam clarum opus – adeo corrupta sunt iudicia mortalium! – abolere. Sed fac omma michi fore secunda. Quid inanius queve maior vanitas, quam ad volatilis fame lucrum vitam impendere, quam umbram sequi, quam illud anxie querere, quod videas ex alterius arbitrio et voluntate pendere? Quot putas maximos vates aut penitus ignorari aut preter nudi nominis memoriam omnino periisse? Denique christiani sumus. Et qua tibi provenit ex doctrina, quod ad inanis glorie et fame celebritatis aucupium christianus christicolam exhorteris? Sed non miror. Adeo quidem ex amore tuo futilis consilii factus es, quod persuadeas me senem cupidinem honestum sequi, quasi vel ille, quo peris, honestus sit, vel aliquis amor preter dilectionem Dei propter se et proximi propter Deum esse possit nisi modis omnibus inhonestus, nisi fornicatio, nisi dementia, nisi denique illius offensio Numinis, in quod sunt, quecunque facimus, dirigenda. Eia ergo, frater carissime, discute nubes, que tuum obducunt taliter intellectum, quod, cum cecutias et offendas, non percipis nec sentis; et illa persuade, que tuam etatem deceant atque meam. Sero quidem, crede michi, bene vivere senex incipit, cui quam primum desinendum est; sed adhuc melius sic incepisse quam prius desinere, quam incipias. Vale.

Florentie, tertio nonas martii.

7.

Parnassico viro Thome ser Rigi de Perusio fratri

meo karissimo et optimo.

[1395?]

NUNQUAM profecto michi magis verum visum est illud de poetis Ciceronis oraculum, poetam scilicet natura valere et quasi quodam divino spiritu inflari, quam in te nunc, dilectissime Thoma, qui, cum nondum compleveris adolescentie quadratum adolescentie illum numerum, post quem iuventa dicitur habere principium, nulla, si tibi credamus, arte nulloque magistro, per temetipsum ingenio tuo, hoc est: nature ipsius manu vigoreque ductus, eo perveneris, ut non iam te fore, sed esse perfectum poetam; quem aliquando non irrationabiliter diffinivi virum optimum, laudandi vituperandique peritum, metrico figurativoque sermone sub alicuius narrationis mysterio vera condentem; videamus. Quid enim in tuis illis pastoralibus eclogis, quas divine prorsus composuisti, desiderari potest, quod ad perfectissimi poematis decus requiratur vel adhiberi possit? Quid illis inventionibus acutius; quid introductarum personarum nominibus accomodatius; quid vocabulis, verbis atque dictionibus elegantius; quid sententiis, quibus quasi luminibus cuncta renident, virilius et ponderosius? Ego de tuis illis versibus examussim iudico, si quid monenti in mea sententia fuerit, bonos esse et examinatissimis constare syllabis, bene et eleganter convenire vocabula, ut fixa splendide vestiantur mobilibus et verba determinentur grata coniunctione adverbiorum; ut mecum admirer in te tam singulare Dei donum quamque te videatur simul hominem et poetam produxisse. Cave tamen; quoniam licet poetarum proprium sit figurativo metricoque sermone cuncta cum ornatu proferre – quod maximum est; hec tamen facultas, quicquid trivium docet et facit, amplectitur, et – quod est sibi proprium – sub integumento dicere superaddit, ut impleri non possit poetice facultatis officium, nisi per totius trivii regulas ambuletur; nisi narretur congrue, probetur apposite et persuadeatur ornate. Et hec quidem sunt de forma dicendi; materialiter autem ad eam concurrunt, quicquid universum quadrivium quicquidque totum philosophie pelagus, sive mores respiciat, sive corpus mobile speculetur, sive rerum proprietates, formas, actus potentiasque vestiget, sive res divinas et incorporeas et ipsum ens simpliciter, hoc est: universaliter, tractet, sive fideliter Deum in se vel in suis effectibus indagine, que de sacrarum litterarum revelatione procedit, inquirat; ut nichil divinum vel humanum, gentile vel christianum latere debeat verum perfectissimumque poetam. Nec velim ex hoc te ab hac re divinissima deterrere, sed potius exhortari. Habes – quod precipuum est – innatam ab ipsa natura poesim. Velim hoc me auctore tibi verissimum esse persuadeas speresque tam alta fundamenta Deum inaniter non iecisse. Preparavit te Deus et ad summum perducet, si dona non neglexeris sua. Fac, ut non desis tibi; potes velle, imo debes, quod ille vult. An autem velit, tu facillime sentis, et ego sine dubitatione perspicio. Largus est Deus largitor seminum, quibus ad honesta componimur sive potius apti sumus. Latent hec tamen in multis vel immersa negligentie tenebris vel squalore desuetudinis oppleta vel pessumdata vitiis aut passionibus impedita; latent etiam plerumque nec inveniunt exitum, cum non habuerint, qui moveat ea monitis vel exemplo. Nunc autem tu tibi dux, tu magister tuque tibi iam exemplum factus es. Insunt tibi – quod rarissimum est – divine poetice semina, nec semina solum, sed iam in plantas exeuntia fructus uberes ostenderunt. Sentio, mi Thoma, sentio tua relegens dulcem ingenii tui venam et, licet oppositum asseras, sentio simul altam uberemque doctrinam. Video, quo fonte biberis, quanquam facile tibi sit, ut totius Parnasi fontibus proluaris. Rem hanc igitur, licet poete divinum quid sint, imo quodammodo dii, animi magnitudine complectare

et te quoque dignum

Finge deo.

Spera te, cui dedit Deus et vehemens animi tui applicatio, imo non sine vehementi tui animi applicatione tam altum mirabileque principium et reliqua posse complecti. Hortatur te, si recolis, Flaccus noster:

Sapere aude: dimidium facti qui cepit, habet.

Cepisti iam; nec cepisti solum, sed longius progressus es. Urge propositum, sequere inceptum. Difficilis est iter ingressuris discessus a sui, laboriosa prime diei progressio tediosumque primam procul a suis captare quietem. Sequentis vero diei tolerabilior labor et curis exutior somnus, et in dies magis aufertur passio suarumque necessitudinum desiderium evanescit; adeoque consuetudinis exercitio mutatur habitus, quod delectabilis sit dormitio post ambulationem et, postquam somno surrexerit, ambulare. Haud aliter contingit his, qui sapientie studere et eloquentie incipiunt a suis et solitis carnalibus delinimentis et voluptatibus discedentes. Sed, postquam aliquantulum progredi incipiunt, et de veritate in veritatem perceptam, quasi de die in diem exactam, velut hospites, conquiescunt et repertis, quas didicerint, veritatibus leti fruuntur et gaudent et minore labore maioreque aviditate proficiscuntur in reliqua, quantoque magis ultra processerint, fortius atque validius gradiuntur. Delectant multa nostros sensus et terrestria corpora sensibus ipsis, plusquam oporteat, obnoxia; nec delectant solum, sed allectant. Attamen omnes voluptates exsuperat perficere mentem nobilitareque quotidie per scientiam animum et, qua parte cunctis prestamus animantibus, intellectu scilicet et facultate dicendi, equari ceteris hominibus vel preferri. Adde nunc, nec adde solum, sed considera, quod, quicquid delectat corpus et ipsos corporis sensus, mox eos gravat et deterit aut una cum tempore sic effluit et mutatur, quod vel nichil afferat voluptatis vel, quod prius delectaverat, nunc offendat. Que vero delectant, animum ipsum acuunt atque perliciunt et, licet aliquando vel longa desuetudine vel memorie fragilitate depereant, relinquunt tamen habitus prius quesiti permanens quoddam in mente vestigium ac rationis nexum, ut in ipsum memorie vi quasi perceptum vel ingenii bonitate velut in novum aliquod facile redeatur; ut sic quandoque tunc videatur inventum, quod nullo modo credatur memoria repetitum; talique scientifica hec voluptate mentem afficiunt, quod nunquam omnino contristent, sed omnes semper illa gaudeant percepisse. Perge igitur, carissime Thoma, perge feliciter, imo, quo feliciteris, pergas ardenter; fac, te poetam compleas non solum ornatu, iocunditate rationeque dicendi, sed rerum copia, de quibus et ex quibus dicenda componas, ut non dulcia solum, sed et gravia sint, que scribis; nec solum speciosa, sed seria, queve non minus edificent, quam delectent. Transeunt etenim canore nuge per aures et, veluti musica vasa, cum resonare desinunt, nil relinquunt permanens. Igitur aliquid in legentibus generent illa, que scripseris, quod non solum mulceat, sed prosit; nec sit tuarum rerum finis cum delectatione legere, sed prodesse. Non est enim aliquid, in quo magis sequenda sint nature principia quam in divina poesi, quoniam omne, quod propter ipsam discitur, non solum ad poeticam adiuvat, sed ad vitam et ad id, quod vite prestat, ornatum. Quid enim magis ornat homines quam scientia? Quid ipsum admirabiliorem exhibet quam eloquentia? Primum illud materia est non poetice solum, sed cuiuslibet dictionis; alterum autem est forma. Sed cur te per summa Parnasi iuga pergentem superfluus hortor? Quoniam videmus equos faventium vocibus exultare et acclamationibus ipsis alacrius currere. Tu vero tibi in hac re sis, admoneo, calcar, sis et hortator. Frustra quidem urgetur extrinsecus, qui semet introrsum deserit. Hec satis.

Unum tamen, quod in votis est tuis, esset et in meis, si liceret, ne dissimulasse videar, non omittam. Libenter tecum essem, ut mutuo legentes dubitantesque disceremus; quod, sicuti privatim et amicabiliter possum, sic publica comunicatione non queo. Non recipit enim locus ille forensem, non etiam civem, nisi parentibus, quorum fides probata sit, genitum cuique domini putent credi posse fideliter omne secretum. Privatam itaque familiaritatem offero; publicam vero societatem offerre vel concedere non est meum. Vale.

Florentie, tertio idus maii.

Tuus Colutius Pieri de Salutatis cancellarius immeritus Florentinus.

8.

Domino Iohanni de Monsterolio, preposito Insulensi,

regis Francorum secretario.

[1395]

PETIS et instas, vir insignis cunctisque venerationis honoribus excolende, ut ex epistolis meis tibi copiam faciam; tantum michi tribuens, quantum olim tuis Sidonio Ivonique Carnotensi vel Hildeberto Cenomanensi presulibus vel ciceroniane eloquentie Sulpitio Severo vel aliis plurimis, quorum ingens fama temporibus suis fuit, vix potuit exhiberi. In qua quidem re miror requiroque prudentiam tuam, que, cum in ceteris non facile falli soleat, in hoc tam vane tamque inaniter sit decepta. Ego quidem – ut verum fatear – nichil meum revideo, in quo non plura desiderem, quam inveniam, et in quo non multociens erubescam. Et tu quibusdam, que de meis operibus te gloriaris habere, te felicem, quasi illa te beatificent, profiteris. Nimis, mi Iohannes, imo nimius laudator es. Dicerem, nisi tuam dignationem vererer, nimis blandus, qui rebus mortalibus atque mortalium tantum attribuas, quantum obiecto beatifico debeatur. Gaudeo tamen huic errori tuo, quoniam error amatorius est; nam, nisi me diligeres, in meis rebus adeo non errares. Inconsequentia vult, qui requirit ab amico suo; sit ille, quantum vis elevati vel sublimis intellectus; ut verus iudex sit de rebus amici. Quo fit, ut, cum gratus nobis sit amor, gratus nobis oportet etiam sit et error; non in eo, quod error est, sed quoniam habeat a re tam grata principium et ex ea quadam necessitate sine dubio derivetur. Nec facile dixerim, si discuti tibi cupiam hunc errorem, qui, cum ex amore proveniat, mirum dictu, cum causa, tum conservatio sit amoris. Conabor autem, quoad id fieri poterit, quod quam minus fieri potest, erres, utque talis sim, si tamen ab homine effici potest, qualem cogitas atque formas.

Habui per manus egregii viri Ambrosii de Miliis munera tua, videlicet instrumenta scriptoria pro me et pro coniuge forficulas et cultellinum argenteum et ornatum; que omnia redolent artificum manus et inclyte civitatis Parisius famam. Pro quibus gratias ago; gratias agit et coniux. Cave tamen, posthac ne in animum inducas tuum, ut putes me talibus delectari aut exeniis amiciciam metiri sive contrahere. Virtus enim, mi Iohannes, est amicicie conciliatrix, cuius tanta vis est, ut non solum scita, sed credita caritatem pariat; nec solum, si eam veram et germanam contingat aspicere; si tamen vera virtus, que qualitas mentis est et in sola mentis dispositione perficitur, videri potest; sed etiam si umbram atque simulacrum eius viderimus, mirum in modum efficit, ut amemus. Ista mecum age, non donis: huius opinione iam factum est, ut diligam; ista fiet, ut amem et ut optimo bonorum mortalium bono, amicicia scilicet tua, fruar. Nec minus improprie dictum putes, quod me fruiturum amicicia tua dixerim. Res enim prorsus divina caritas et amicicia est; vel adeo divinitati similis, quod non inepte possit fruitionis sibi vocabulum adhiberi; licet minus appropriate, non omnino tamen improprie. Hec hactenus.

Nunc autem ad illa, que per te, per optimum illum virum Ambrosium, per dominum meum, dominum Philippum de Corsinis, regium consiliarium, atque per Bonaccursum de Pittis, qui frater meus est, tanta cum instantia postulas, veniam. Faciam, quod iubes, exemplari quasdam ex epistolis meis tam publicis quam privatis, easque tibi mittam, hac tamen lege, quod non publices. Nam, licet inter amicicie penetralia placeat, ut vagentur, extra tamen emittere consilium non est. Et, quoniam exemplantium sive librariorum inopiam magnam habemus, non tedeat expectare. Spero tamen, quod ex saturitate fastidium et ex rebus tibi ridiculum orietur et fies minus avidus postulator.

Interim te rogatum velim, quod epistolas Petri Abaialardi, si non habes, inquiri facias et ex tuis vel repertis studeas meo nomine, quanto correctius poterit, exemplari. Sed, si de antiqua littera haberi possent, libentius acciperem; nulle quidem littere sunt meis oculis gratiores. vale felix et me diligas persuadeasque tibi te a me amari.

Florentie, sexto nonas iulii.

9.

Reverendissimo in Christo patri et domino domino die et

Apostolice Sedis gratia dignissimo cardinali Patavino.

[1395]

REVERENDISSIME in Christo pater et singularissime mi domine, cunctis honorificentie cultibus celebrande. Si foret mihi cum alio sermo, non possem, fateor, me continere, quin in alicuius modeste reprehensionis acrimoniam excandescerem videns servo dominum et – quod maximum omnium reor – virum eruditissimum et omnis scientie lumine prepollentem, quemve deceat non blandiri nec id asserere, quod vere solideque tueri non valeat, tot laudationum adoreis arridere et – quod magis admiratus sum, cum unus sim, et (utinam bene unus!) sentio quidem michi, quo sim unus, abesse longe plura quam adesse – me pluraliter compellare. In quo quidem dicendi genere, si veritatem diligas, versari non debes. Cum enim unus, non plures sim, si rationem sequi velis, non debet vir tante auctoritatis et scientie a recta, pura et sincera locutione traduci. Quid est obliquius quam unum alloqui sicut plures; quam a rectitudine latialis eloquii in illud incidere, quod sine figure clipeo, quam nec ornatus asciscat vel cogat necessitas, nequeas excusare? Prima grammatice congruentia est numerorum, a qua proportione discedere vel omnino vitiosum est vel aliqua ratione permissum. Fuit olim in personis publicis, que non se solum, sed multitudinem dignitatis mysterio representarent, crescente blandiendi licentia receptum, ut verbis pluralibus fungerentur, quasi plus in ipsis deberet intelligi quam, quod uni forent, et ideo pluralibus adiectivis vel verbis oporteret exprimere. Sed ad unius privati cuiuspiam allocutionem ista transferre, qua necessitate potest quave congruitate defendi? Accedat ad hec, quod nichil perfectius monade, nichil honorificentius singularitate, nichil inter numeros dignius unitate; ut, si voluerimus apposite loqui, non possit debitus honor et dignitas, si ad veritatem respexeris, hac pluralitate dictionis, quam blande magis quam rationabiliter usurpavit modernitas, conservari. Ergo vicem a me non expectes, cum non sim morem meum, morem antiquum moremque rationi nixum et congruitati sermonis accomodatiorem, tecum vel cum aliquo mutaturus. Dignationem autem tuam velim mecum saltem a consuetudinis tue, non dicam vitio, sed observatione discedere, ut ad me non aliter quam de me, si cum aliquo sermonem conferas, eloquaris. Scio quidem, quod adhuc non adeo hic error invaluit, cum de aliquo dicendum sit, sive sit presul sive princeps sive privatus, quin de ipso verbis singularibus eloquamur.

Hec ad dicendi formam. Nunc ad illa, que scribis, veniam; quorum duplex est ratio: Una quidem, qua nimis in meis laudibus exundas; altera, quod postules ad eterne fame consecrationem me colligere de multarum epistolarum mearum pelago digniores, ut hac memoria eternaliter vivam et dictatoribus, quibus me imitandum proposuero, multum afferam adiumenti.

Scribis igitur – ut ad primum veniam – te gaudere, quod quotiens de dictatoribus nostri temporis inter loquendum – ut solet – collatio fit, mox cunctis omnium consensu preferar; nec solum eruditos nostri temporis, sed etiam inclytum illud eloquentie sidus, Cassiodorum, senatorium virum regumque Theodorici nepotumque suorum a secretis, cuius opera merito miramur et colimus, sive publicas dictet epistolas sive domesticos privatis litteris alloquatur, sive de anima subtilissime disputet sive de amicicia facundissime tractet, sive dulcissima translatione Tripartitam contexat hystoriam sive Psalmigraphi sensus altissimo sperscrutetur; superasse dicar. In quibus quidem verbis tuis consuetam tibi requiro mentis perspicue claritatem. Nam, licet alios in me preferendo modernis error abducat teque cecus amor, quo me prosequeris, sine dubitatione decipiat, unde est, quod michi cedere tantum virum, quantum Cassiodorum fuisse cognoscimus, asseveras? Et quis antiquorum est, cuius dignus sim solvere calciamenta cuique – quod ridiculum est – preferri debeam vel – quod moderatius est – equari? Tenet gradum suum insuperata vetustas et in campo remanet signis immobilibus atque fixis. Et, quicquid sibi de subtilitate sophistica blandiatur modernitas, sapientia nos, crede michi, et eloquentia vincit; nec in aliquo videmus nostri temporis tantarum totque rerum esse noticiam, quot et quantarum fuisse decrevimus in antiquis. Floruit proculdubio seculum illud priscum omni studio litterarum et adeo in eloquentia valuit, quod non potuerit imitatrix quanvis et studiosa posteritas illam dicendi maiestatem et culmen eloquentie conservare. Mansit tamen in proximis successoribus similitudo quedam et aliquale vestigium antiquitatis; sed paulatim ab illa scribendi soliditate discedente posteritate, cum ipso temporis lapsu latenter primum decus illud effluxit, deinde manifestiore dissimilitudine ab eloquentie principe Cicerone discessum est. Fuerunt pauci tamen per tempora, qui adeo viderentur inter coevos emergere, quod ad illam attingere sublimitatem ab imperitioribus putarentur. Hec non michi credas velim, sed ipsos scriptores ante oculos tibi ponas. Et, cum eius eloquentie summitas sine controversia sit in Cicerone et Ciceronis temporibus statuenda, quo seculo multi viri clarissimi floruerunt in facultate dicendi, considera parumper et ipsum eloquentie principem M. Tullium et illa dicendi lumina, que secum illo tunc temporis concurrerunt, et videbis longe magis hanc modernitatem ab illorum quolibet superari quam ipsos a Cicerone. Quem enim dabis, ut de oratorum eximio C. Iulio Cesare, L. Iulii filio, qui primus invasit imperium, et de eius successore Octaviano Augusto et aliis cesaribus, quibus proprium fuit in eloquentia cunctis vel – ut rectius loquar – multis antecellere, sileam; quem, inquam, dabis, qui ad Decii Bruti facundiam accedat quique possit consolatori Ciceronis de morte sine fine deflete filie, Servilio Sulpicio, coequari? Qui L. Lucceium, hystoriarum scriptorem, per quem postulavit obnixe, imo miserrime Cicero res gestas suas et expugnationem Amani cum amplificatione celebrari, vel equiparet vel excedat? Qui Cecinam, Iulii Cesaris detractorem, qui M. Celium, qui et Cassium, frequentissimos in epistolis ad Ciceronem; qui Matium, qui Trebonium, qui Dolabellam, qui Caium Asinium Pollionem; qui imperatorem Plancum; qui M. Lepidum, ter pontificem maximum; qui Bithynicum, qui Curium; qui Q. Metellos, Celerem videlicet et nepotem, quique Vatinium aut Galbam vel superet vel adequet? Concurrerunt vel potius successerunt his temporibus Seneca Cordubensis, Valerius Maximus et hystorie romane concinnator, Titus Livius, tuus compatriota paduanus; de quibus quale sit faciendum iudicium, de primo M. Fabius Quintilianus, post C. Cesarem, Germanici filium, qui dicere consueverat ipsum arenam esse sine calce, libris Institutionum oratorie declaravit; de tuo vero concive Hieronymus testis est, qui non dubitavit ipsum asserere lacteo eloquentie fonte manare; medius autem adeo gratus est, ut facile inter facundie principes numeretur, licet omnium consensu illa dicendi copia non redundet, nec ipse nec alii maiestatem attigerint Ciceronis. Nam quid de Cornelio Tacito referam, qui, licet eruditissimus foret, nedum proximos illos equare non potuit, sed a Livio, quem non sequendum solum hystorie serie, sed imitandum eloquentia sibi proposuit, longe discessit? Hoc idem licet de Tranquillo Suetonio, de Plinio Secundo, de Helio Spartiano, de Iulio Capitolino, de Helio Lampridio, de Iunio Vopisco, de Martiano Felici Capella, de Apuleio, de Macrobio et aliis pluribus affirmare; quorum scriptis percipitur, quantum tractu temporis ornatus ille locutionis effloruit quantumque maiestas illa prisci sermonis, que cum Cicerone summum apicem tenuit, imminuta est. Et tamen usque in Theodosiorum et successorum proxima tempora, quibus Cassiodorus floruit, Ambrosius, Symmachus, Severinus, Hieronymus, Augustinus, Ennodius, Sidonius, Sulpitius Severus et, qui prius viguit, eloquentissimus Firmianus, Orosius, Iulianus et his interiectus Ausonius et facundissimus Cyprianus et alii quamplures redivivam quodammodo facundiam reduxerunt; sive – quo verius loquar – continuatam in paucis unius ferme tractu seculi tenuerunt. Post quos tanta rei huius iactura facta est tantaque mutatio, ut Maronico versiculo liceat conqueri, quod

Ex illo fluere ac retro sublapsa referri

eloquentia visa sit;

fracte vires, adversa dee mens.

Inciderint enim licet Ivones, Bernardi, Hildeberti, Petri Blesenses, Petri Abaialardi, Riccardi de Pophis, Iohannes Saberii et alii plures, qui sibi nimis de eloquentia blanditi sunt; non decet tamen ipsos priscis vel mediis illis dictatoribus comparare, a quibus tamen longe magis stilo quam temporibus discesserunt. Emerserunt parumper nostro seculo studia litterarum; et primus eloquentie cultor fuit conterraneus tuus Musattus Patavinus, fuit et Gerius Aretinus, maximus Plinii Secundi oratoris, qui alterius eiusdem nominis sororis nepos fuit, imitator; emerserunt et ista lumina florentina – ut summum vulgaris eloquentie decus et nulli scientia vel ingenio comparandum, qui nostris temporibus floruit aut etiam cuipiam antiquorum, Dantem Alligherium, pretermittam –, Petrarca scilicet et Bocaccius, quorum opera cuncta – ni fallor – posteritas celebrabit: qui tamen, quantum ab illis priscis differant facultate dicendi, nullum arbitror, qui recte iudicare valeat, ignorare Et tu scribis iam michi cedere Cassiodorum, qui scio me nedum non antiquorum cuipiam, sed ne modernis etiam preferendum? O quantum sentio, pater optime, quo sim in dictatorum numero recipiendus in me deficere; quot per dies singulos animadverto me reprehensibiliter ignorasse! Cumque – sicuti Cicero vult – professio bene dicendi hoc suscipere et polliceri videatur, ut omni de re, quecunque sit proposita, ornate copioseque dicatur, cum hoc – sicuti vides et sicuti ipse idem testatur Arpinas – nemo possit, ni fuerit omnium rerum magnarum atque artium scientiam consecutus; etenim – ut subdit – ex rerum cognitione florescat et redundet oportet oratio; que, nisi sit ab oratore percepta et cognita, inanem quandam habet elocutionem et pene puerilem; cum, inquam, dictandi professio tot polliceatur totque et tanta requirat, cur me non solum dictatoribus adnumeras, sed etiam anteponis? Quibus laudibus tuis excultissimi Symmaci verbis respondebo. Inquit enim ad quendam sibi de eloquentie commendationibus blandientem: «Pars epistole tue, que laudem michi assignavit eloquii, sit licet nimis iocunda, minus tamen est vera.» Et subiungendo prosequitur: «Non audeo dicere mentiris, sed desipis, cum hec de me predicas.» Hec ille. Nam, si ad solidum veritatis accedimus, illa prelatio, quam michi glorie ducis tibique delectationi semper esse testaris, omnis vana est et de falsa opinione concepta. Nec michi tamen ut illi iocunda est, sed, cum ruborem excitet, est suspecta. Scio nemini mortalium veram ex aliquo deberi laudem, quoniam, si qua bona fuerint, per nos ille spiritus operatur in nobis, qui bonorum omnium effector est. Sumus illius spiritus instrumenta: sibi debetur gloria, sibi laus. Nobis autem, quod ab ipso, cum operatur in nobis et per nos, non deficimus, quod tamen et ipsum gratie sue donum est, commendatio deberi potest, qualis daretur cithare vel aliis musicis instrumentis, quibus optime dispositis et paratis ingeniosus artifex perfectissime resonasset. Ergo – ut cum eodem Symmacho super ista concludam – «parce verbis lenocinantibus et fuco oblitis et ad gratiam comparatis.» Et, si me diligis, pater optime, recordare, quod tuum est non blandiri, sed reprehendere, non occulere veritatem nec proferre mendacium, qui et clavium auctoritatem et predicande veritatis officium consecutus sis. Hec hactenus.

Nunc autem recogita tecum, precor, quid iubeas, quid horteris. Scribis equidem, quo fame mee gloria perduret, laus maneat et, velut in templis dudum, ignem michi consecrem eternum, non erit inglorium, non parve utilitatis et commodi, si epistolarum mearum, que tot annorum curriculis ad diversas orbis partes sub magnifici communis Florentie titulo de uberrimo facundie mee fonte manarunt, quasdam, velut de fertilissimo campo eminentiores flores, excerpserim atque in unum collectas ubique passim carpere permiserim perlegendas. Hec quibusdam dimissis omnia verba tua sunt.

In quibus quidem, vir catholice virque eruditissime, tuam requiro prudentiam. Dic, precor, querendane est gloria in terris, que ex celebrantium libidine et voluntate dependeat, an optanda potius in celis mansura perpetuo in illo eternitatis fonte, in quo solo licet homini gloriari? Fuit Gentilium, quos nosti, quanta sint in cecitate versati, quondam hec occupatio, ut omnia solum glorie gratia conarentur et facerent. Hinc litteris indulgebant et ad hanc solum sciendi studia convertebant. Cuius rei testis est Cicero. Dixit enim: «Honos alit artes et incenduntur omnes ad studia gloria.» Hoc facere virtutis opus suis decepti cogitationibus reputabant. Nec solum hoc erat hominibus persuasum, sed velut divinum quoddam oraculum arbitrabantur: inde Maroneus ille Iuppiter falsus equidem deus falsa loquens, imo veris falsa commiscens – sicuti mos est demonum – dicens inducitur:

Stat sua cuique dies; breve ac irreparabile tempus

Omnibus est vite.

Hec omnia proculdubio vera sunt et, que sciamus in sacris litteris resonare. Scriptum est enim: «Breves dies hominis et numerus mensium suorum apud te est. Constituisti terminos eius, qui preteriri non possunt.» Sed, quod ille subiunxit, plane speciosius quam verius dictum est. Dicit enim:

sed famam extendere factis

Hoc virtutis opus.

Quod quidem, ubi finis glorie non queratur et cetera rite subsistant, que reddant actus mortalium virtuosos, potest esse verissimum; alias est proculdubio falsum. Nam – ut inquit Satyricus –

non, si quid turbida Roma

Elevet, accedas examenque improbum in illa

Castiges trutina, nec te quesiveris extra.

Qui gloriam fame petit, plane se querit extrinsecus, plane tali presupposito fine nichil secundum veritatem facere potest honestum, nichil omnino, quod dici debeat virtuosum. Et tu me iubes ob famam epistolas meas colligere, que me debeant, ut iudicas, eternare? In quo – quod pace tua dictum sit – quanto ducaris errore, imo quanto me coneris involvere, tibimet relinquo tueque prudentie iudicandum. Fecit hoc, fateor, Cassiodorus, fecit et coetaneus eius Sidonius, ut ipsimet suas epistolas congregarent; alium enim antiquorum, cum aliquorum epistolas non habeamus, non recolo, qui tali fuerit sive diligentia sive cupidine glorie occupatus. Habemus Ciceronis epistolas, quas tamen non ab eo, sed post ipsum fuisse collectas tum rerum gestarum ordo, tum alia plurima persuadent. Habemus Senece epistolas; nunquid ipsemet tibi videtur suas, sicut michi de meis consulis, collegisse? Quid referam Plinium, Ausonium, Symmachum vel Ennodium, apud quos sue congregationis vestigium nullatenus reperitur? Et – ut de catholicis prosequar – an Augustinus, Hieronymus vel Ambrosius, Petrus Damianus, qui se Petrum peccatorem inscribere consuevit, aut, qui preferri debuit, dulcissimi stili Gregorius epistolas suas in volumen aliquod redegerunt? Confer simul omnium istorum antiquorum codices: invenies aliquos tum in epistolarum ordine, tum in numero non concordes; ex quo solent, qui Senece vel aliorum, quos supra retuli, voluerint epistolas allegare, vel principium epistole ponere vel illum, ad quem scripserit, nominare; vel, si quotare voluerint epistolam, notanter ad sui voluminis ordinem se referre. Sed, inquies, collegerunt – ut fateris – Cassiodorus atque Sidonius epistolas suas. Collegerunt, inquam; fecit et hoc idem seculi nostri decus, Franciscus Petrarca; fecerat et ante eum Gerius Aretinus. Cur ergo, subicies, tantorum virorum non imitaris auctoritatem et id, quod per se ceperunt consilii, non capescis? Cui obiectioni facillime respondebo, quod illi sibi de facultate dicendi merito placuerint et aliis, quicunque sibi forsitan illud idem faciundum esse persuaserunt. Ego vero michi non placeo et pauca de meis relego, que, si emissa non essent, in plurimis correctionis limam aut damnationis iudicium non sentirent. Potuerunt et alia viros illos insignes imitatione dignissimos commovere, que nescio, que michi forsitan non contingunt, que, licet adsint, nec sentio nec perpendo. Sed, quod precipue me deterret, non est fuga glorie, quam utinam sic fugerem, quod illam penitus non curarem; quod illa plus debito non mulcerer; quod non gauderem illud michi prorsus imprudenter attribui, quod a Deo, non a me cognosci debeat! Mulcebre nimis et nimis – ut Satyricus inquit – «pulcrum est et digito monstrari et dici et hic est.» Qua quidem voce delectatum fuisse Demosthenem, etiam cum muliercularum id susurrationibus audiebat, fertur; unde et Themistoclem legimus, cum interrogaretur, cuiusnam vocem libenter auditurus esset, respondisse eius, qui me facundissime commendaret. Nec id solum credamus placuisse Gentilibus; plane propemodum omnes sunt, non facundia et non rebus gestis, sed hoc amore glorie vel saltem delectatione; si quis est, qui possit amorem suum a re, que placeat quave delectetur – quod tamen impossibile reputo – continere; propemodum, inquam, omnes sunt Demosthenes et Themistocles, nisi quos gratia veri Dei, qui non solum humilis, sed vera, summa atque germana humilitas est, ab hoc visco, quo genus humanum capitur, liberati sunt. Amo, fateor, gloriam; amo famam et utinam pari mentis affectione diligerem, que sunt ad vere glorie vereque fame finem et terminum instituta! Nec arbitreris, quod velim te credere me famam vel parvifacere vel ex indita perfectione vitare. Sed una cum reliquis sic diligo famam, quod laboriosa nimis reputem, que diriguntur ad famam, gaudeoque me talem credi, qualem me sentio gloria celebrari. Vellem autem non solum credi, sed esse. Non tamen hoc constanter – uti res exigit – cupio; sed in votis est id michi sine labore et sine sudore et sanguine provenire. Et, quoniam diligo gloriam, ad quam me hortaris, timeo, si quod suades, effecero, ne pro quesita fama sequatur infamia. Nosti, quam prona sit ignorantia aliena reprehendere et quam facile soleat etiam scientia, cum aliquid erratum vident, mordere. Novi simul et ego, que de meis ipse reprehenderem; scioque, plusquam mordere oporteat, quam gloriosum reputent etiam eruditi, cum possint, aliena damnare. Putant enim eius, quem reprehenderint, famam et gloriam, si qua fuerit, in se transferre: cum aliquem probare possint errasse, etiam sine ratione nituntur assistentibus persuadere. Vidi quamplurimos obstinate mordere, quod omnino non intelligebant quodque tandem rationabilius intellectum admirati sunt et summis laudibus extulerunt. Veruntamen falsa reprehensio non me moveret, sed metuo veram; metuo, quam ipse fieri posse plusquam rationabiliter non ignoro. Non sum Cicero, qui iactare solebat se nunquam posuisse vocabulum, quod curaverit immutare. Vellem is esse, qui mutare quippiam, quod scripserim, non deberem: nolo tamen me morsibus istis exponere; nolo lacerandum oblocutoribus exhibere; quietos volo transire dies meos et senectutem hanc cum tranquillitate traducere. Cogitavi tamen relinquere posteris, filiis meis videlicet adoptivis, qui me et mea avidissime colunt, ut de publicis atque privatis epistolis meis, quarum originalia remanebunt, tandem illas colligant, quas inter alias viderint eminere. Nam, cum nostre epistole tam publice quam private quotidie crescant et hec, que decoctiori fiunt etate, forte plus habiture sint maturitatis et gravitatis, non esset consilium precedentes eligere, quibus contingere posset mox futuras merito debere, si quis recte iudicet, anteferri. Cogitandi de electione tempus erit, cum nichil fuerit adiciendum, cum nichil secuturum fore certum erit, quod sit ante precedentia seligendum. Sed dices: «Elige iam de factis, quas dignas videris et extravagantium futurarumque turba tuis illis posteris relinquatur, ut novam ex ipsis faciant accumulationem, que tuis, quas vivens edideris, apponantur.» Satis conveniens profecto modus probabileque consilium. Sed parumper epistolas meas considera tam multas esse, quod pauce non sufficient etiam, quod exigis, ad doctrinam, nec facile fuerit ex tanta multitudine moderati voluminis conflare farraginem; nedum, quod addendum sit aliquid ad illa, que congesseris, expectare. Ut, postquam oporteat taxare volumen, ne magnitudine sua displiceat et pereat; utrunque quidem sine dubitatione contingeret; consilium non sit nisi ex omni multitudine tam preterita quam futura moderatam et optimam facere selectionem, que volitando per hominum tradatur ora contemporaneis atque posteris relinquatur. Possunt – sicuti vides – nova contingere, quibus necesse futurum sit omnes nervos intendere. Et, si quid in me fuerit ingenii, doctrine vel exercitii, demonstrare. Quod cum fore precogitem et exoptem, quod impresentiarum fieri debeat ista selectio michimet nequeo persuadere. O si materia detur de scismate scribere! O si contingat hanc scissuram ab inconsutili tunica removeri, qualis foret ista materia vel scribenda principibus vel persuadenda populis vel cum ipsis etiam presulibus ventilanda! Quid uberius, quid maius, quid denique posset utilius evenire, super quo foret litteris disceptandum? Ascendi, fateor, in senectutem; iam enim sexagesimus et quartus annus mee agitur etatis. Sed nullus adeo decrepitus, ut Cicero consentit, qui se non speret posse saltem ad anni spacium superesse. Desine, precor, igitur me cogere, ut illa colligam, que non omnia simul sunt, sed in continua successione posita quotannis quotque diebus augentur et crescunt. Non est presentium seu preteritarum studio his, que secutura sunt, iniuria facienda. Nullum est iure legitimo testamentum, quo postumi pretereantur. Melius est ab intestato mori quam invalide et inconsiderate testari. Vix atque rarissime pacifice et commode dividit testator inter filios bona: alia est consideratio distribuentis patris, alia est fratrum affectio divisorum. Et, postquam de gloria nunc – ut vis – agitur, illi preparent eligantque materiam, qui inchoaturi sunt gloriam.

Vale felix, reverendissime domine, et parce, si longior fui. Tam efficaciter enim scripsisti, quod paucis non fuit possibile respondere.

Florentie, sexto idus quintilis.

10.

Insigni viro Bernardo de Moglio.

[1395]

EQUUM erat, dilectissime fili, te de patria a tuis et hinc a me plusquam tuo peregrinationem longiusculam obeuntem tuis michique respondere, qualisque te fortuna excepisset quisve rebus tuis status contigerit explicare. Equum erat profecto, fili carissime, amicos de tua salute sollicitos reddere claros, ut scirent te maris minas et temporum pericula superasse. Taciturnitas tua vel oblivionem tuorum aut tui status verecundiam aut mortem vel extremam miseriam, quam latere concupisceres, arguebat. Extorsissem a te litteras, fateor, rumpendo silentium, si scissem, que fortuna tibi, que condicio, postquam hinc discesseras, contigisset. Secundum quam instituendus erat sermo, ne leta merenti scriberem neve tristibus aut dubiis tua gaudia perturbarem. Est preterea de peregrinantium reditu semper spes, quam auget semper silentium, persuadens absentem illa tacere, que mens sit vivis affatibus reservare. Nunc autem ad te reversus tandem rupisti silentium, de quo gratias ago et tuas excusationes, licet vane – ne dicam: false – sint, amicus amicabiliter accipio, non autem veluti iudex accepto. Nam, si michi super hoc foret auctoritas iudicandi, crede michi, non te excusarent hyberna frigora, que sciam in urbe Roma mitissima semper esse talique mulcedine blandientia, quod ignes vix, imo nunquam adhibere necesse sit. Quid facies, si ultra Sauromatas ivisses et Glaciale oceanum, ubi vix possunt estivi soles austrini sideris adiuti caloribus solvere flumina, liquefacere nives et gelide hiemis frigora restaurare? In perpetuum profecto silentium abiisses, nec fieres Ovidii imitator, qui tot et tanta volumina de Tomitanis littoribus destinavit. Non prodessent et in excusationem febres, que tibi debuerunt memoriam tuorum inicere teque, quod statum tuum notum ipsis faceres, vel cogere vel suadere. Sed cesset amodo, precor, inter nos ista contentio satisque sit aliquando, licet serum, amici tui memoriam tibi et recordationem tui debiti redivisse, et ipsa tui peccati confessio, que solet penas communi consuetudine quarta parte minuere, non conducat solum in partem, sicut rigor iudiciorum admittit, sed in totum crimen tuum aboleat et in caritatis benignitate remittat sitque tibi salvum ius in amicicie possessione. Nam licet iam biennio debito solvendo canoni supersederis, retentum tamen solummodo non obtulisti confestim – ut poteras –, sed solvisti.

Gaudeo, quod in famulicium reverendissimi domini mei, domini Reatini, non solum benigne, sed honorabiliter sis receptus. Nichil enim contingere potuit tibi maius atque felicius quam invenire dominum – non dicam: tante dignitatis –, cuius titulus contingit etiam – ut videmus – indignis, sed talis tanteque virtutis, quante difficile sit alium reperire. Habet enim cardinalatus nomen commune cum multis, dignitatem autem omnino cum paucis. Non sequitur equidem dignitas titulum, sed rationabilius ipse titulus dignitatem. Qui, si contingat – ut sepe solet –, indignos, sicut declarat immeritos, sic non efficit dignos. Dignitate quidem et meritis ante episcopales infulas et mox ut in maturam ascendit etatem, etiam plusquam cardinalis fuit, utpote cum virtutibus eius nullum temporale meritum possit esse coequum. Nam, licet, quicquid est et quicquid habet, acceperit ab illo patre luminum, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum descendens est, et ob id non sibi, sed illi spiritui et illi principi Deo, qui per nos et in nobis omnia, que facimus, imo facere videmur, operatur et facit, ascribi debeat; nichilominus illa infinita et immensa bonitas, que dat affluenter cuilibet nec improperat bona suimet, que solus ipse fecit, in nobis sua nobis benignitate remunerat. Et, cum per nos transeant veluti per instrumenta ex eo, quod non deficimus sue gratie dono ab eius lege et ab eius operantis optima voluntate, cum possemus per nosmetipsos ab illius armonie consonantia dissonare, nedum remunerat, sed digna facit humane retributionis honore, imo – quo verius loquar – adeo digna reddit, quod non possint mortalis creature remunerationibus adequari, quandoquidem non nostra sunt opera, sed potius Dei dona. Scimus, quot et quanta tribuerit huic communi nostro domino omnium rerum creator Deus, quanto suum intellectum splendore scientie clarum fecit, qui sibi dederit utriusque iuris prudentiam, quam non dubitavit sacratissimus imperator, sive potius eruditissimus atque vir optimus Ulpianus ante ipsum, rerum divinarum et humanarum noticiam, iusti atque iniusti scientiam diffinire. Que sola dos, etiam si nichil addatur, est virtutum omnium perfectissima mater et certum aut incommutabile fundamentum. Non tamen illis, qui solummodo leges sciunt, quales multos videmus, sed illis potius, qui legibus vivunt, qualem hunc dominum nostrum cognoscimus atque scimus. Nam legalis iusticia non solum unica virtus est, sed omnes virtutes, que cunctos mortalium actus in bonum publicum – quod longe divinius est quam privatum – dirigit et intendit; quam non dubitavit philosophorum princeps preclarissimam virtutum omnium appellare, ut neque Hesperus neque Lucifer ita sit admirabilis; vel – ut habet prima translatio –«etenim iustitia quidem in hominibus est iustum agens eis et ex hoc modo putatur de iusticia, quod ipsa sit perfectissima virtutum agentium et utillima earum et maxime placens ita, ut magis placeat ipsa quam sidus Veneris matutinum oriens cum sole et vespertinum occidens cum ipso.» Ex quo non diffinivit legifer princeps vel optimus iurisconsultorum iuris scientiam, sed iuris prudentiam; que quidem prudentia est recta ratio actuum humanorum, que coniuncta determinataque iure et legibus tam altis sit differentiis sub sciendi noscendique genere diffinita. Iuris quidem prudentia, hoc est: legalis agibilium ratio, nichil est, si desit divinarum et humanarum rerum noticia, iusti atque iniusti scientia, sicut illi divine prorsus diffiniunt veram philosophiam non simulatam – ut in iuris prefationibus inquiunt – assectantes. Ut ex hoc nomine prudentia non iuris speculationem, que forte tot rerum scientiam non requirat, sed praticam potius vel habitum quesitum ex actibus illa diffinitione reliquerint intelligendum. Ut, quicquid cum Sidonio de prelibati nostri domini virtutibus predices et scientia membratim et particulariter spatieris, totum sine dubitatione sub iuris prudentia comprendatur. Nec minor sit hec domini nostri laus, quam Arvernatis illa commendatio, qua tam effuse, tam floride tamque exuberanter in sui Claudiani presbiteri Viennensis laudationibus evagatur. Divinarum quidem et humanarum rerum scientia quid est, quod non affatim, si quis recte respiciat, amplectatur? Hec trivium ac quadrivium continet, quorum triplex illud primum nomina rerum, actuum et passionum, utrorumque vim terminorum, modorum proportiones et ex istis resultantem copulationis congruitatem, probandi ac repellendi periciam, suadendi dissuadendique doctrinam et facultatem et omnem disputandi iudicandique scientiam edocet et intendit. Quadruplex autem genus alterum demonstrationem assumens multitudinem quantitatemque rimatur: illam simpliciter et prout unius ad alterum relativas proportiones habet, sive prout coniuncte proportiones proportionibus melis symphonicis correspondent; hanc autem, prout in corporibus fixis et solidis reperitur aut qualiter potest in continuis mobilibusque magnitudinibus deprehendi. Quarum rerum speculationes tum instrumenta, tum via sunt inveniende veritatis, circa quam omnis philosophici discursus ambitus et illam querentium occupatio laboravit, sive res sint sine corpore spirituales et circunscripte loco sive sint corpora aut termini corporum puncti, videlicet linee atque superficies corporibus inherentes vel pyramidibus radiosis aut corporibus tersis, de quibus divina prorsus disputat perspectiva. Denique rerum divinarum et humanarum noticia cunctas artes, quas circa materialia ingenii humani perspicacia vel adhibet vel exercet, quicquid homines ad sui perfectionem agunt, ad familie directionem provident et ad rei publice salutem ordinant, perficit et prescribit. Et ab his omnibus speculandis agendisque sublevans intellectum de rerum omnium opifice Deo, quantum rationibus vestigatum est quantumque Dei benignitate predictionibus prophetarum, mediatoris Dei hominumque doctrina vel sanctorum patrum inspiratione revelatum est, inquirit et novit. Hec hactenus.

Nunc autem velim me dicto domino recommendes et offeras me ut suum. Vale, mei recordatior quam a biennio citra. Video, quod Sidonium habes: michi vero parum deficit. Deprecor ergo te, quatenus complementum diligenter manu tua scriptum in membranulis et spacio iuxta mensuram incluse cartule, in qua capitulum et ultima voluminis mei carmina scripta sunt, mittere non graveris, ut beneficio tuo, quod michi desit, accedat.

Florentie, kalendas sextilis.

11.

Collucius predictus ad eundem fratrem

Iohannem super requisita.

[1395?]

PETIS a me, nec solum tu petis, sed etiam venerabiles fratres tui, qui in eodem cenobio Deo in sincere religionis observantia per eiusdem, cui intenditis, gratiam deservitis, quod vobis debeam explicare, cuinam sit facilior in religione cursus magisque tentationibus expeditus: an illi, qui etate grandior inter mundi blandientis versatus illecebras religionem intraverit, an illi, qui nondum seculi delectationes expertus, Dei digito religionem ingressus ad eius servitia sit deductus. Maior equidem questio, quam tua caritas opinetur. Oportet etenim in hac questione librare, quid plus moveat mentes humanas: an recordatio voluptatum exactarum, an curiositas, qua trahimur, ut eorum, que nescimus, experientiam ac noticiam habeamus. Et quis erit per humanam intelligentiam iudex equus, qui sciat debitam ferre sententiam super ista materia, cum tanta sit varietas affectuum humanorum, quod aliqui hiis, aliqui contrariis delectentur? Hos equidem trahit avaricie studium, illos prodigalitatis effluxus; hos glorie cupiditas, illos vel conscientie latibula vel solitudinis infrequentia trahit et mulcet; hos armorum studium, illos delectat exercitium litterale. Et, si cuncta discutias, ferme nullos invenies, quos usquequaque similia iuvent quique in rationali vel sensitivo, si cuncta discutias, appetitu sint eiusdem per omnia voluntatis. Nimisque verum est poeticum illud

Torva leena lupum sequitur, lupus ipse capellam,

Florentem cytisum sequitur lasciva capella,

Te Corydon, o Alexi: trahit sua quenque voluptas.

Ut vix possit generaliter hec questio dirimi, cum nequeat omnium et singularium affectio, quantum hec res exigit, ponderari. Scio plerosque ea, que dixero, non secundum rationem, sed potius secundum sue cupiditatis habitum iudicaturos; sed velim, quod quicunque hec nostra legerit, a se parumper suaque affectione discedat et exuat taliter singularem personam, quod communem induat. Forte quidem, si sua deposuerit, sibi magis hec nostra placebunt et fiet de privato iudice publicus nobiscumque in eandem sententiam pedibus et manibus – ut dici solet – descendet et curret.

Nunc autem – ut ad quesitum accedam – unum oportet de necessitate premittere, ut veram vel verosimilem possimus ferre sententiam; nobis, videlicet, in hac questione sermonem esse de veris religiosis, quos non mundus expulerit, sed, qui mundum reliquerint. Nam, si quos religioni implicitos electionis sue forte peniteat et in religione maneant ob verecundie metum vel legum vinculis alligati, certus sum et curiositatis vagatione distrahi et exactarum voluptatum memoria perturbari. De istis ergo sermo nobis non sit, qui, cum non ambulent in viis Domini et in iniquitates corruant, facillime scandalum patiuntur. Veri autem – sicut diximus – religiosi, si maiores natu et mundi blandicias experti loco cesserint et ad austeritatem religionis se converterint, non crediderim reliquisse seculum, nisi quia ratione certissima et vehementer inceperint eis illa, que in mundo fuerint experti, postquam omnia viderint, displicere. Quam quidem mentis affectionem, si fixam immotamque tenuerint – ut vere religionis est –, non video, quid possint ex memoria voluptatum concipere, nisi penitentiam commissorum et horrorem quendam ad illa, que meminerint, repetenda; faciliusque rudis et indocta simplicitas in illa labi posset, quam si et voluptatem et sequacem percepte voluptatis penitentiam aliquando fuisset experta. Declinant naute scopulos, in quos semel offenderint; et avis, que viscatis effugerit alis, cautior arborem petit; et fera, que fregerit laqueum, ubique pedicas cogitat occultari; nec vix est tutum viatoribus iter, ubi latrones insueverint insultare. Fateor tamen antiquum hostem facilius nos per nota tentare quam per ea, in quorum nunquam experientiam venimus. Sic beati Albani patrem legimus iterum filie stupro fuisse permixtum; et apud optimum vatem infelix amans inquit:

agnosco veteris vestigia flamme.

Subiacet igitur suis uterque periculis. Illum experiendi cupido premit; istum experte rei, cum delectatio trahit, notus penitentie morsus deterret; sed utrobique sua manet ambos in cogitationibus suis humana fragilitas. Sola Dei gratia utrunque tuetur et liberat; a nobis equidem nichil sumus. Si reminiscitur veteranus mundi solas voluptates, in illecebras ruet facilius quam rudis et tiro; sed, si simul subierint penitentie morsus, et omittamus spiritualia; sed carnalia, que solent his coniuncta provenire pericula, difficilius erit illum in exacta reducere quam inexpertum ad illa, que scire concupiverit, incitare. Quas enim voluptates, quas illecebras queve mala gaudia dabis inter mortales affectus, que non sint suis coniuncta cum stimulis? Nam – ut cetera dimittamus – satis est ad retrahendum ipsa satietas, deprehendendi timor, ruboris confusio et cetere, que sequuntur ad ea, que male committimus, passiones. Quis enim adeo bestialis et ceci sensus est, qui non deprehenderit usu continuo, quas egritudines soleant epularum et vini crapule generare? Quis nescit, quantum afferat detrimenti mentibus corporibusque nostris, fame atque substantie frequens nimis et repetita libido? At congregandi divitias studium, quibus subicit in acquirendo laboribus, quanta premit in conservando sollicitudine quantisque immergit lacrimis, si perdantur! Nam quid de superbia loquar, que, cum impatiens sit maioris et paris, tam pungentibus urget angoribus, quod non habeat hoc genus hominum quietos in nocte somnos aut in die suave quicquam, nisi forte prostratum viderit, quicquid conatibus suis obstabat? Hec et varia, que longum est exsequi, succurrunt expertis, que vix imaginatione concipere valent ignari. Posset tamen tantus curiositatis impetus esse, quod omnem voluptatum memoriam superaret; posset et tanta vis recordationis esse, quod nulla posset par curiositas reperiri; quanquam divinarum rerum natura sit, ut, quanto magis in noticiam venerint, tanto vehementius diligantur, temporalium vero ea sit condicio, quod tanto minus amentur, quanto magis fuerint cognita vel experta. Que ratio sine dubitatione confirmat, ut experti mundum magis illum abhorreant, inexperti possint suis fallaciis levius capi. Habes super hac re occurrentem michi, levi tamen meditatione, sententiam. Altiore forsan indagine foret opus, ut hec veritas de suis latebris educeretur: sed ista sufficiant, tibi presertim, qui potuisti depravatam consuetudinem vincere et – quod difficillimum est – mentem a sensibus elevare. Potuisti quidem, quia Deus in te hoc fecit, cuius solius bona sunt, que videmur efficere, ut non nostra, sed sua merita in nobis per solam gratiam remuneret. Qui, sicut incepit, sic dignetur in te perficere, ut possis ad illam, ad quam suspiras, gloriam pervenire. Vale felix et ora pro me: et confratres tuos, patres meos, quos valere desidero, sic fac imiteris, quod et tu imitatione dignus evadas.

Florentie, kalendas novembris.

12.

Magnifico domino Iohanni Francisco de

Gonzaga Mantuano domino.

[1395]

SENTIO, magnificentissime domine mi, penes te maximam copiam esse librorum multosque te congregasse, qui non possent alibi forsitan reperiri. Regia vere cura et diligentia, in qua Ptolomeus Philadelphius adeo famosus fuit, quod ipsum in bibliotheca Alexandrina congessisse legamus – incredibile dictu! – septuaginta millia librorum. Ne hoc quidem auctor romani imperii Nilotica bibliotheca civili sive potius Alexandrino bello perusta non facere non cogitavit; quod Rome faciendum instituit C. Cesar tradens huius rei curam et opportunam pecuniam M. Varroni; ut non te peniteat id curare, quod maximis olim principibus non inferior occupatio fuit. Scio autem te nolle libros includere, sed habere; nec usui tantum dedicare tuo, sed ipsos, ut sunt scribentium destinatione, reputare communes. Quamobrem fiduciam capio, quod, si quos habueris, quibus caream, illorum exemplationem michi non invidebis. Et, si senseris parvitatem meam in hac re secundum aliquid te ditiorem esse, iubeas, precor. Libenter equidem tuis parebo iussionibus. Velim autem dignetur benignitas tua, si quos habueris poetas extra communes istos vel hystoricos vel morales, qui discurrunt per omnium manus, ut scire possim, quo de sumendis exemplis valeam providere. Et, quia michi magna cum certitudine relatum est apud te esse Ennium, antiquissimum poetarum latinorum, dignetur tua sublimitatis humanitas, si sic est, illum michi exemplandi gratia commodare. Libenter enim aliquid illius exotice latinitatis aspiciam. Vale, magnificentissime domine mi, servuli tui memor.

Ceterum Floriamonti tuo, cuius virtus omnibus Florentinis grata fuit, prebe, supplico, fidem, tanquam si, que retulerit, me dicentem audieris.

Florentie, octavo kalend. decembris.

13.

Multe venerationis et scientie viro Dimitrio

Chidonio Constantinopolitano.

[1396]

SUAVISSIMAM tue caritatis salutationem, vir insignis, cunctis venerationis officiis excolende, peritissime mi Dimitri, quam michi per communem in doctrina filium Robertum Rossum tam ardenti mentis affectu iussisti nomine tue dignationis impendi, letus atque mirabundus accepi. Letus equidem, quia latialis homo nullis Grecie viris domesticus atque notus a te viro – sicut audio – venerabilis et altissime senectutis et, quantum ex tuis scriptis percipio, viro omnis eruditionis et scientie, me videam salutari. Scio christianissime professionis homines non esse conveniens humane glorie splendoribus permoveri, quorum non sit gloria «nisi in cruce domini nostri Iesu Christi, per quem» ipsis «mundus crucifixus est et» ipsi «mundo» – sicut ad Galathas sive Gallogrecos scribens ex sua persona nos monet Apostolus –; sed quis adeo humiliter de se sentit, qui «glorie dulcedine non tangatur» – ut noster Valerius ait –? Divinitatis potius quam humanitatis esset occurrenti gloria non letari. Non tamen ita lumen illud mentis mee debilitavit intuitum, quod non cognoscam me tam ambitiose salutationis eulogium non mereri et, si quid forsan in me fuerit – ut cogitas – tali dignandum honore, quin totum illud non sentiam et cognoscam non meum esse, sed eius, qui in nobis effecit, quicquid in nobis remunerandum extiterit vel laudandum. Veruntamen non tantum ex honore salutationis tue gratulor et exulto, quantum, quod in te videam et sentiam, adeo Dei gratiam illuxisse, quod inter deperdita penes Grecos ferme studia litterarum cunctorum occupatis mentibus ambitione, voluptatibus et avaricia te sentiam, veluti lumen in tenebris, emersisse quodque te Deus in Latium appulerit, cum Venetias tu et Manuel vidistis, ubi, cum primum Robertum amicabiliter susceperis fecerisque doceri, multorum animos ad linguam Helladum accendisti, ut iam videre videar multos fore grecarum litterarum post paucorum annorum curricula non tepide studiosos. O me munere tuo teque auctore felicem – si quid tamen felicitatis haberi potest in hac vita mortali –, qui, licet senior et eius etatis, qua presbyteros appellatis, cras enim annum sexagesimum quintum attingam; visurus tamen aliquando sum illa principia, unde, quicquid habet Latium eruditionis atque doctrine, creditur emanasse! Forte etiam nostri Catonis exemplo, extremo licet vite tempore, grecis intendam litteris et exemplis his, que de nostris hausi studiis argolicam adiciam disciplinam. Sed unum est, quo de te summe letatus sum, quod videlicet intelligam tue gentis erroribus in fide, sine qua salvari non possumus, te non teneri, ut michi tecum sermo sit non solum ut cum erudito, sed etiam cum ortodoxo. In hac quidem mortalium societate dulcis est coniunctio sanguinis, quam etiam odia non dissolvunt, dulcior amicorum, que sine benivolentia nequit esse, dulcissima patrie, que supra vinculum dilectionis et sanguinis securitatis et humanarum rerum adicit societatem. Sed super omnium mortalium nexus religionis christiane communio maior est et suavior, in qua sumus omnes unum in Christo queve, sicut sanguinis, amicicie vel patrie glutinus, ad temporalia non ordinatur, sed ad eterna; non respicit salutem corporum, sed eternam beatitudinem animarum. Hec quidem docet sic diligere sanguinem, quod pro Christi nomine parum sit se ab omni necessitudinis illius complexibus liberari; sic monet amiciciam colere, quod animam suam, hoc est: vitam hanc transitoriam, pro eterna suorum amicorum salute, si tamen eterne se non perdat, exponat: sic imperat patriam rempublicamque defendi, ut civitates et omnes ad die gloriam conserventur. Quamobrem michi superiocundissimum est te catholice societatis, quam Ecclesiam Romanam dicimus, gremio contineri. In qua quidem re, cum tua – sicut audio – maxima sit auctoritas apud Grecos, hortor et suadeo; potes enim, cum tibi Platonis eloquentia contigerit et familiaris sit, ut aliquid ad tuorum instructionem post te relinquere non omittas. Nam, si valuit ad diruendam Carthaginem Catonis auctoritas post mortem, quis dubitet et scripta tua pro veritate contra mendacium et pro salute contra damnationem, cum Deo placuerit huic abominationi finem ponere, valitura? Nunquam, crede michi, exitus inventus fuisset infinitis heresibus, que veluti zizania inter Christi segetes pullularunt, nisi sanctorum patrum scripta in posteros pervenissent. Ferme quidem omnes illi veritatis pugiles et athlete pugna durante, stantibus et in ordine suo signis et aciebus undique non solum instructis, sed dimicantibus ceciderunt, qui longe plus scribentes quam disputantes et mortui quam, cum viverent, profuerunt. Facies in hoc tamen, quod tibi visum fuerit, ut Deo fructifices et lucreris animas proximorum tuorum, quibus et lege nature, cum homo propter hominem sit creatus, plurimum debes et divine institutionis oraculo non minus ad eandem gloriam ipsos teneris diligere quam te ipsum, memor etiam, quod servus inutilis iudicatus est, qui creditum talentum a domino non, ut lucraretur, exercuit, sed representandum, cum peteretur ratio, sepelivit. Hec hactenus; ut cognoscas, quare letus salutem acceperim, quam tam amicabiliter impendisti, pro qua resalutationis debito persoluto, non illo vulgari, quod in ore summotenus omnium est quodque quidam pudor inhumanitatis extorquet, sed illo salutationis debito atque voto, quod de grate mentis penetralibus prodit et quod debet et potest ad retributionem obnoxius exoptare.

Nunc autem, quid fuerim admiratus, accipias. Scio, quod, cum non iam senior, sed omnino senex sis, multa te necesse vidisse et experientie consuetudine, preter ea, que de doctrina proveniunt, artem tibi vivendi componere debuisse. Dic michi, carissime mi Dimitri, nonne semper invenisti dilectionem obesse iudicio et amicos nimis in laudibus amicorum efferri parciusque, si qua culpanda viderint, criminari? Unde est igitur, quod vir tante doctrine, talis etatis tanteque experientie, quante te esse coniecto, sit tam facilis ad credendum amici relationibus de meritis amicorum? Si nescis, Iacobus Angelus, cui tantum adhibes fidei, amicus meus est iandiu propter amoris passionem de me deceptus usque adeo, quod, licet ipse, licet et alii de me predicent, licet sint carmina,

me quoque dicant

Vatem pastores, ego non sim credulus illis

– ut noster Theocritus, hoc est: Virgilius, vestri Theocriti de bucolicis imitator, inquit –. Delector tamen et velim, quod sibi fidem adhibeas et me credas, qualem ille, licet errans, me duxerit designandum, ut me cum multifacias, non solum diligas, sed ames. Nam, si non recusavit Iacob admonitu matris, ut Esau germano suo falsas indutus vestes et manus atque collum falsis pelliculis adopertus et ore proprio se mentiens, Esau benedictionem preripere – sicut sacris litteris perhibetur –, cur ego non patiar alieno mendacio dilectionis et amicicie tue benedictionem esse – sicuti testantur tue littere – consecutum? Forte quidem conabor sic emergere, quod illud mendacii crimen ad meliora compositus expiabo. Sed iam salutationis tue verba diligentius videamus, ut, cur admiratus sim, clarius innotescat.

Ceterum, inquis, admirandum Coluccium, licet viderim nunquam nunquamque inter me et ipsum aliquid hactenus fuerit familiaritatis, ut pro me salutes, puto indecens non fore, nisi ipsum amare etiam sit incongruum. Hoc autem cum liceat, licebit et salutes sibi plurimas dicas. Hec – ni fallor – dulcissime salutationis tue series est. In qua quidem primum illud occurrit, quod in illorum verborum initio prefatus es. Scribis etenim «admirandum Coluccium.» Cum autem – ut veritas est et tu ipse testaris – me nunquam videris, quomodo scire potes, quod sim – ut asseris – admirandus? Sed inquies: «Iacobus tuus, filius tuus, discipulus tuus, familiaris et amicus tuus, tanta de te refert, quod merito te dixerim admirandum.» Iam superius fidem testimonio suo docui veris rationibus abrogandam, quoniam amicus sit, cuius rectum de amico non potest esse iudicium nec testimonium fide dignum. Sed esto, quod de tue circunspectionis prudentia mentisque sinceritate metiens illum, tibi persuaseris ipsum posse, sicuti tu valeres, veram de me ferre sententiam nec laudandi studio veritatis limites excessisse. Dic, precor, christianissime mi Dimitri, quid – non dicam: in me, qui, quam laudandus sim, imo non sim, sentio –, quid, inquam, in homine, quod suum sit, potest admiratione dignum vel gloria reperiri? Quid enim habet homo, quod non acceperit? Sin autem accepit, cur sibi detur ad gloriam, quod accepit? Nunquid – ut sacrarum litterarum auctoritate nitar – admirabiles sunt sancti? Admirabilis Dominus in sanctis suis; nam nostrorum corporum fabrica quid in rebus corporeis admirabilius esse potest? Tota quidem membrorum dispositio, fortitudo pedum, suffraginum aptitudo crurumque tibiarumque substentacula, genuum connodabiles flexiones, armamenta manuum et omnium sensuum sedes, que caput dicitur, lacerti, musculi, nervi, arterie, vene, pori, caro, cartilagines, ossa, medulle, intestina omnia, sanguis, calor, spiritus per universum diffusi corpus, tot et tam faciles motus et universo corpori supertecta cutis contegentis omnia pulcritudo mirabilia profecto sunt. Sed supra tam ordinati corporis opificium et omnia admiranda, mirabilior est anime rationalis et eterne cum hac corruptibili massa coniunctio, qua tam multa cognoscimus, que sub nostre cognitionis altitudine sita sunt; qua quidem intelligimus, ratiocinamur atque discurrimus et cuncta, que facimus, exercemus. Que cum omnia mirabilia sint, nos non fecimus, sed habemus ab illo rerum omnium principe, qui nos creavit et fecit. In quibus omnibus non nos, sed auctorem illum, cuius plasma sumus, decet, sicut est admirabilis, admirari. Nam de meritis, que corruptissime nostra dicuntur, quid attinet dicere? Cum – sicut inquit Apostolus – sive divisiones sint gratiarum, unus est spiritus; sive ministeriorum, unus est Dominus; sive divisiones operationum, unus est Deus. Miror autem Iacobum meum adeo vane consuetudinis cacoethe retineri, quod, cum multociens de me potuerit addiscere nichil in me reperiri laudabile, quod imputari michi debeat, me laudet et te in tam deliram opinionem coniecerit; quanvis omnis hic error tibi potius quam sibi sit – ut amicabiliter tecum loquar – ascribendum, qui debueris, postquam in hoc doctrinam veritatis non redolet, ipsum corrigere monereque nec me nec aliquem laudare debeat vel mirari; sed illum, cui vere principaliter et de per se de cunctis admirabilibus admiratio et laudabilis laus debetur. Dividens enim spiritus omnia singulis, prout vult, est ille, de quo scribitur: «Alii quidem per spiritum datur sermo sapientie, alii autem sermo scientie secundum eundem spiritum.» Laudare quidem igitur nos non minus est ridiculum quam efferre laudibus aliquod musicum instrumentum. Nam, cum nulla vasa musica per se sonent vel aliquid aliud operentur, nisi quantum artifex musiceque peritus illis ad armonie dulcedinem utitur, nec, quod bene respondeant, ipsorum laus est, sed eius omnino, qui talia potuit, ipsa scivit et voluit fabricare; et <cum> Deus fecerit «nos, non ipsi nos» – ut Psalmigraphus ait – et omnia, que facimus, imo facere videmur, ipse faciat in nobis et per nos, nonne tota laus, quod sumus, quod tales sumus quodque talia facimus, qualia digna sunt laude, Deo, non nobis iuste rationabiliterque redditur et debetur? Quod hec autem nobis attribuantur, cum nostra non sint, nedum non iustum, sed penitus iniquum est; nec potest aliqua rationum connectione deduci, quod ex his, que sunt in nobis, si fuerint ab alio, nobis aliqua commendatio debeatur. Nolim igitur Iacobum meum de me tam aperte mentiri; velim et te laudationes, de me presertim, quas michi noveris non deberi, non tam precipiti mentis inclinatione suscipere, quod in creaturam indigne referas, quod solum deberi cognoveris creatori. Sed admittamus hunc loquendi modum, quem omnium consuetudo et etiam divinarum scripturarum usurpavit; in quibus ad laudem hominum reperitur invidiosum illud canticum gratulantis populi concentu vulgatum: «Saul stravit mille, David decem millia.» et multa simili ratione deprompta. Nec solum hec hominum, que non referenti Scripture, sed ipsis hominibus sic loquentibus imputari debent, sacris inserta sunt litteris, sed etiam Dei testimonia de laudibus hominum – sicut angelus Abrahe scribitur retulisse: «Per memetipsum iuravi, dicit Dominus, quia fecisti rem hanc et non pepercisti filio tuo unigenito propter me: benedicam tibi et multiplicabo semen tuum et sicut stellas celi.» et reliqua, que subnectit. Admittamus, inquam, hunc loquendi modum, ita tamen, quod semper, dum homines laudibus afficere credimus, Dei, non hominum opera nos laudare in mentium nostrarum penetralibus sentiamus. Nec sit blandiendi gratieque captande propositum, sed potius sint laudes, ut laudati possint et ad meliora se componere debeant monimentum. Quantum autem ad laudationes attinet, alia ratio est creatoris Dei suam creaturam laudibus extollentis, qui, sicut pro bonis, que facit per nos et in nobis, nos gratis omnino remunerat, sic de sue bonitatis et potentie infinitate procedit, quod nos commendabiles faciat. Et alia est hominum, qui, sicut iustificare nos non possunt, sic nec laudabiles facere nec rationabiliter commendare. Et eo maxime, quia, cum Deus et sciat et faciat, cur laudemur, homines id nec possunt facere nec scire. Mira tamen Dei laus fuit, quam Abrahe dedit, et vera formula collaudandi.«Quia fecisti rem hanc», inquit, «et non pepercisti filio tuo unigenito propter me.» Facere quidem aliquid dicimur, cum Deus per nos aliquid operatur; qui quidem, cum omnium bonorum auctor existat cumque quilibet actus aliquid ens sit et per consequens bonum, actus ille Dei et prime cause, que longe plus influit quam secunda, dici debet actio et non nostra, nisi forte tribuendum sit artificis manibus, non potius intellectui et arti, quod pictor optime pinxerit vel cuiusvis artificis membris, non industrie, si quid bene fecerit et ignorantie, si defecit. Obediunt manus, cum nichil intelligant, hominis voluntati et nos ipsi Deo paremus, cum aliquid facimus, licet etiam, quod Deus id velit et per nos faciat, ignoremus. Non faciet per se manus nostra vel minimum motum, nisi iubeat voluntatis imperium; nec faciet homo quicquam, si prima causa non illud fecerit et nos, ut id agamus opportune, moverit. Quod, cum factum fuerit, longe minus hominis esse dici debet, quam opus aliquid esse manuum artificis, non intellectus hominis operantis; quoniam intellectus noster non fecit manus, licet per ipsas operetur, sed Deus manus et totum corpus ordine nature composuit et intellectum atque voluntatem addidit simul creans et infundens animam, cum nos fecit. Sicut igitur Heracleoti Zeusi, qui penes vos temporibus suis arte pingendi floruisse traditur quique Helene simulacrum in Crotoniensi Iunonis templo pinxit, sic attribui debet illa pictura, quod intellectus peritieque pingendi totum illud opus iure dici valeat, non manuum, quibus ipse depinxit; sic omnia, que Deus per nos quasi manibus operatur, proprie dici debent Dei opera et non nostra; dici possunt et nostra non proprietate nature, sed participatione gratie; sicut intellectui peritieque pictoris, non manibus laus debetur, sic Deo, non nobis commendatio de cunctis, que facimus, tribuatur. Cum ergo dixit Dominus: «Quia fecisti rem hanc», quid aliud intelligere possumus vel debemus, nisi: fecisti me, scilicet nedum faciente rem hanc, sed iubente? Nam, quod mox declarando subiungit: «Et non pepercisti filio tuo unigenito propter me.», Abrahe quidem operatio fuit. Etenim illud, quod in Dei operibus nostrum est, non habet, ut sit aliquid positive, sed omnino nichil est, nichilque ponit, nisi penitus privative. Non parcere quidem, nichil est, quod in Abraham commendatur sicuti, cum peccantes legis regulam non servamus. Nostrum est igitur, si id, quod debemus, non facimus, in quo contrahitur labes peccati, vel, si non omittimus, quod debemus, in quo reponitur ratio meriti. In illo tamen per nosmet deficimus; in hoc vero nonnisi Dei gratia permanemus. Abstinere quidem a malo non possumus, nisi nos liberaverit ille, qui nos hec docuit per orationem petere, quoniam id non datur propriis viribus obtinere. Sed iam multa super hoc sapienti et eruditissimo viro dicta sunt. Que restant itaque, videamus.

Scribis igitur: «Ut Coluccium pro me salutes, puto indecens non fore, nisi ipsum amare etiam sit incongruum.» Et subdis: «Hoc autem cum liceat, licebit et salutes plurimas sibi dicas.» Altius radices habent hec verba, quam pre se ferant; nemini quidem optanda salus est, nisi sit dignus amari talisque, quod cum ipso deceat amiciciam, que quidem ab amore dicitur, conflare. Nunc autem, cum amicicia, que vera sit, esse non possit nisi inter virtuosos, certum est te iudice salutem non deberi, ni solummodo virtuosis. Cave tamen, vir scientifice, qualiter partem, quam subnecteris, assumas. Scribis equidem: «Hoc autem cum liceat, licebit et salutes plurimas sibi dicas.» Quid, si negaverit quispiam et egometipse non fatear aliquas in me esse virtutes? Quomodo licere tibi, quod ames me, poteris vel ostendere vel persuadere? Scimus sic in operibus hominum apparere virtutes, quod, an ex habitu virtuoso prodeant, ignotum nobis sit, quoniam virtutis perfectio non in actibus extrinsecis, sed in mentis actibus sita est, ubi decoquitur et formatur. Nam in mentis ordine voluntatisque destinatione, qualis actus externus dici debeat, generatur. Credisne Brutum, romane libertatis auctorem, cum filios de reducendis regibus agitantes securi percuti iussit, affectui rigorique paruisse iusticie, non potius cum salute patrie mundane laudis gloriam cogitasse? Audi, super hoc quid poetarum laudatissimus Maro noster protulerit. De Bruto namque loquens ait:

Consulis imperium hic primus sevasque secures

Accipiet, natosque pater nova bella moventes

Ad penam pulcra pro libertate vocabit,

Infelix. Utcunque ferent ea facta minores,

Vincet amor patrie laudumque immensa cupido.

Nam, quid de tuis Helladis referam, quos nichil magis quam glorie trahebat affectio? Nonne et omnis ferme Gentilium natio glorie studio tam ardenter effervuit, ut solum ad hanc vite labores et mortis exitus vanos ordinarent? Multa possem in medio exempla proferre, si res adeo clara non esset, quod ipsam testibus fulcire superfluum sit. Quis igitur – ut ad propositum redeam – iudicium ferat, cum virtutis opus aliquod viderit, an ordinetur ad gloriam, an ad ambitionem, an ad flagicium aliquod, an ad lucrum? Nemo profecto. Quandoquidem tot in mentibus hominum recessus totque latebre sunt, quot nedum scire non possumus, sed nec etiam cogitare. «Quis enim scit, que sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui in ipso est?» Unus quidem est spiritus, qui scrutatur renes et corda, quemve latere non possumus nec celare. Invicem autem inter mortales altissima nox est tenebrarumque tanta densitas, quod in ipsas noster intuitus penetrare non potest, nec etiam angelorum, nisi per coniecturam ex alicuius affectus signo vel effectus iudicio. In quibus tamen nos facillime decipimur et angelorum perspicacitas sepe frustratur; ut nec de virtute, quam incertum sit adesse vel actus nostros dirigere, aliquis laudari queat, etiam si consentiamus hominem de virtute debere laudari, que – sicut noster Augustinus diffinit – bona qualitas mentis est, qua recte vivitur et qua nullus male utitur quamve solus Deus in homine operatur. Sit igitur in ore nostro de nobis vera laudatio, qua non hominem miremur, sed Deum laudemus; sufficiatque fragilitatis humane sobriis auribus Deum laudari de his, que vel nobis tradidit vel per nos agit. Imo non solum sufficiat, sed omnino nichil ulterius exoptemus; sitque nostra cupido, quod non homo, sed Deus nos laudet, quoniam eius laudatio nos non inflat, sed laudabiles efficit talesque, quod possimus, sine stulticia gloriari, quod laude sine dubio digni simus. Gratias tamen habeo, quod me laudaveris. Signum est enim, quod in votis tuis sit aliquando me fore laudabilem michique calcar apponis, ut coner a Deo, non ab hominibus collaudari cavereque, quicquid agam, ne depravate mentis errore voluntatisque malicia Dei opera, que per me fecerit, deficiendo corrumpam, sed nichil omittendo, quod debeam, ut operanti per me Deo gratum exhibeam instrumentum.

Nunc autem, carissime mi Dimitri, parce, si longior fui. Cogito, quod, si daretur michi copia standi tecum, mutua collatione niterer senectutis tibi tue pruritum excutere et mentis affectum eruditionis tue dulciloquio satiare!

Iam hucusque processeram, cum orta dubitatio est, cuius litteris inserta fuerit illa cedula, que Iacobi scripta manibus non apposito mittentis nomine salutationis antefate verba continet. Ego quidem litteras illas aperui; nec tunc cura fuit notare, mente cuius inclusa fuerit litteris, an tuis, an dilectissimi Manuelis. Si tua fuerit, bene est et ego accommodate rescripsi. Sin autem Manuelis erat, patere, quod hic error fuerit nostre collocutionis et amoris initium. Scio quidem, quod tu et ille sic unum estis, quod parum intersit, cum quo sermo fiat, et ipse idem non minus benigne meum supportet errorem, quam vester tulerit Alexander errorem matris Darii Persarum regis, cum humamssimus victor ad ipsam ceteramque familiam consolandam Ephestione purpurato et amico suo comitatus accessisset et ipsa non Alexandrum, sed Ephestionem, qui augustiore statura et forma erat, de more Persidis adorasset. Qua quidem re non commotus, sed delectatus Alexander humiliter se excusanti regine scribitur respondisse vocem illam benignitatis et amicicie plenam: «Non tristeris, mater»; et Ephestionem ostendens inquit: «Hic Alexander est.» Sic respondebit humanitas tua michi, sic etiam et ipse Manuel: non sit tibi cura, Coluci, quemcunque nostrum alloqueris, ambos alloqueris. Et licet alter scripserit, utrunque tamen scripsisse puto. Et hac non verbis tamen, sed in mentibus stante sententia sint inter vos nec mea scripta communia; et, que tibi convenire video, amplissime mi Dimitri, benigne suscipias et in bonam partem, que scripsi, sumatis uterque. Quos sicut natura, patria, dilectio, studium conversatioque coniunxit et unum fecit, sic error, quem premisimus, sine discriminatione permiscuit et unum in alterum commutavit. Et hec hactenus.

Nunc autem volo tibi persuadeas me virtutis et scientie, quam in te Deus ostendere dignatus est, commotum atque pellectum in animum induxisse meum dignissimum esse, quod te non solum diligam ut proximum, sed colam et amem etiam ut amicum teque velim, quod benivolentiam tuam michi non invideas. Nam – ut noster testatur Cicero – «nichil minus hominis est, quam non respondere in amore, cum provoceris»; ut amodo, quicquid michi Deus concessit atque concedet vel habere vel posse tuum dicas. Iacobum autem meum, quem amor affectioque discendi ad te usque perduxit, recipias in filium, precor; dirige consiliis et favoribus adiuva, quo finem honestissimum, ad quem suspirat, attingat; quanvis, postquam ad te pervenit, certissime teneam sibi nec ducem defuturum ad illa, que desiderat, nec presidium, si defecerint ea, sine quibus assequi nequeat, quod exoptat. Vale, consumatissime vir, et me diligas. Ego quidem te, donec vivam, amabo et – ut Virgiliano concludam versiculo – penes me

Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt.

Post hec feci, quod noster Manuel hic honorabiliter est electus. Ipsum horteris, ut veniat, honorem et gloriam adepturum.

Florentie, decimo kalendas martias.

14.

Eloquentissimo viro Hemanueli Crisolore.

[1396]

PERITISSIME vir et ingentis fame, frater optime et amice karissime. Postquam ad venerabilem mirandumque patrem Dimitrium Chidonium – sicut videbis – scripsi, non est dignum, quod tibi litteras meas invideam, presertim quia pressius cogitantibus visum michi et Roberto nostro fuit, quod illa salutatio, de qua tam multa cum ipso discussi, tua fuerit et non sua. Accedit ad hec, quod, cum Iacobus meus de te et doctrina tua multa scribat, cui rei littere tue taliter astipulantur, quod per semet sine suo testimonio fidem faciant te tantum divine gratie recepisse, quantum ille, licet exundet, non potest amplecti; nimis indignum esse videtur, quod, qui tot donis effulget et clarus est, ab homine non colatur. Quid autem tecum loquar? Multa dicere prohibent angustie temporis, quod tanta respublica vindicat quodque rei familiaris cura, que sepulta kalendis mensis huius coniuge super me tota recubuit, aufert: pauca vero dictare, cum tanto maris tractu tamque vastis dirimamur terrarum excursibus, quod vix bis in anno possimus nos litteris visitare, non videbatur omnino congruere, cum maxime cogeret conceptus amor et incepte dilectionis affectus non pauca referre. Verum, quia spero per Dei gratiam te videre, multa reservabimus, imo ferme cuncta, que impresentiarum dicere mens calebat; sufficiatque caritati tue scire te non iam fore, sed esse meis insertum sensibus ut amicum; meque non solum decrevisse, quod te diligam, sed ita diligere taliterque amare, quod sic accedere possint amicicie et dilectionis actus, quod nullo modo crescere possit affectus. Quam quidem amiciciam iam ex mea parte genitam, non me putes intelligere veram illam, consumatam et germanam amiciciam, que non possit nisi concursu virtutum omnium et a sapiente viro bonoque prestari, nec etiam illam vulgarem, que solum utilitatis gratia contrahitur et magis est in ore quam corde queve non computat, quantum possit impendere, sed longe magis, quid consuevit afferre quamque rectius appellaveris vivendi commertium, quam amiciciam dixeris; sed illam mediam, quam exhibere potest non solum virtuosus et sapiens atque vir bonus, sed cui contingit et solet virtuosos amare, mirari sapientes et colere viros bonos. Hanc plane offero, hanc polliceor hancque prestabo. Tue autem existimationis erit, quanti precii facias hoc munusculum iudicare. Nec cogites, quod beneficiorum solet habere doctrina me nichil ex hoc a te, si condicionem acceperis, expectare. Expecto quidem, quod et tu vicem reddas, speroque te vel, ne blandiri me credas, exopto longe perfectioris amicicie munere respondere, quodque certabimus invicem emulatione iocundissima, ut in hoc unus alterum superemus.

Nunc autem scito me tibi, quod in hac urbe regia grecas doceas litteras, salario publico procurasse; nec pigebit – ut arbitror – mutasse celum, cum hic et honorabilem vitam et plurimos, qui te colent, inveneris. Quid te deceat, qui tam a longe vocaris Grecus in Italiam, Thracius in Tusciam et Byzanthius Florentiam, tu videbis. Iam enim video, cum apud nos mansurus sis, nos te non Manuelem, sed completo vocabulo Hemanuelem, quod interpretatum est nobiscum Deus, rationabiliter vocaturos; es etenim expectatio gentium, hoc est: multorum, qui tuum adventum plusquam avide demorantur, ut scientia tua, quod Dei donum est, tecum quasi deo quodam fruantur. Ego quidem senior et non – ut grecus usurpem vocabulum – agerontes, sed presbyter mirabili desiderio te exspecto mutue collationis alloquio fruiturus desideroque tecum ante exspectatum habere videreque Iacobum meum, quem tue caritati, quanto propensius valeo, recommendo. Vale, mi carissime Manuel, et venire propera.

Florentie, octavo idus martii.

15.

Egregio legum doctori domino Iacobo

de Folchis civi florentino.

[1396]

FIDELES et eruditas consolationes, doctor egregie, quas ad sublevationem asperrimi casus, quo nuper obitu dilectissime coniugis mee me rerum omnium opifex visitavit, adhibuisti, libentissime legi et intuens fidem et dilectionem tuam, dici non potest, quanta fuerim alacritate perfusus. Nam, cum iocundissimi semper amici sint, in tribulationibus sunt cum necessarii, tum iocundi. Scio, quod Deus abstulit michi sociam rerum divinarum et humanarum, domus regimen et tot filiorum columen et gubernatricem et omnium curarum mearum fidele gratissimumque levamen. Sed quis sum, ut audeam contra datorem tantarum rerum, si vel unam vel omnes revocet, murmurare? Gratia igitur eadem, que me visitavit, adeo me mei compotem fecit, sic me disposuit sicque firmavit, quod post ultimum illius, non mulieris, sed viraginis spiritum sive suspirium nec lacrimis maduerim, quibus, dum infirmaretur, effluxeram, neque aliquo mentis dolore confectus sim, qui prius sine consolatione dolebam. Succurrit etenim mox animo Dei bonitas atque sapientia, que cuncta bene sapienterque disponit; nec ausus sum malum credere, quod illa bonitas fecerit, nec aliter quam sapientissime provisum, quod illa decreverit; sicque conformis sue voluntati effectus nec patientie sum indigus nec hortatus. Gratias tamen ago dilectioni tue, qui non potuisti te continere, quin ostenderes, quod me diligas et ames. Opta, precor, ut similem in omnibus Deus michi mentem infundat. Vale felix, doctor egregie.

Florentie, sexto nonas martii.

16.

Iacopo Angeli da Scarperia.

[1396]

POSTQUAM Dei et dominorum nostrorum gratia factum est, dilectissime fili, quod vir optimus Chrysoloras docendis grecis litteris Florentiam est ascitus – sicuti per meas litteras recepisti – te simul et illum personaliter hic videre spero; pauca igitur dicenda sunt. Erat enim in animo te ad studium exhortari, ne labor aut difficultas aliqua te – sicut plurimos vidi – deterreret; quod facillime contingit, quotiens precurrit ingenium et transvolat intellectus disciplinam quotiensque plus intelligimus, quam docemur, pluraque mente capimus, quam memoria teneamus. Sed

labor omnia vincit

Improbus,

– ut ille ait. Puto quidem, cum scientie sint eedem penes omnes, in doctrina percipienda Grecorum difficile tibi difficileque solummodo cunctis fore cognoscere terminos et vocabulorum tenere cum significationibus proprietates; ut in hac parte sit maxime laborandum, ut cognoscas et in promptu teneas dictiones, quid dicant quidve consignificent, ut actutum videas, qualis sint inflexionis qualique ratione, si primitivum non extiterit, derivetur, percipiarisque canones omnium declinationum et compositionum, quibus significative voces vel arte vel usu coniunguntur et generantur, quo facile possis non solum inventa cognoscere, sed etiam per temet tum vocabula cudere, tum, si fuerit commodum, combinare. Ista, crede michi, proficient, quod per legitimas causas facili labore maximoque lumine venias in effectus, non ab effectuum tenebris cum difficultate dispendioque temporis ascendas in lumen quesite diuque vestigate rationis certus apud ipsos esse digesta illa principia, que, si per posteriora requiras, vix valeas invenire. Sed quid ista nunc scribo, cum te sim e vestigio personaliter allocuturus? Tunc videbo, quantum profeceris, et, si spes michi concipienda fuerit, ut vel sero possim grecas litteras balbutire. O quanto tibi quantoque etiam Manueli patientie labore stabunt ineptie mee; quanto qualique vos quotidie movebo cachinno! Scis mores meos, scis, quod quiescere non possim, scis, quam semper iuverit docere, que tenui, quamque importune exigam, que non novi, quamque semper gratum michi sit etiam de non cognitis disputare; ut iam tecum metiri possis, quantum ex me solo laboris sitis, cum huc attigeritis, subituri. Nescio, quid erit; sed spes maxima me fovet hec studia complectendi.

Nunc autem, quid te deceat, vide. Primum est, ut Manuelem horteris; scis etenim sine mutatione veritatis id te facere posse. Alterum, ut adventu quam celeri nostram expectationem et famem, que quanta sit, non facile dixerim, expleatis. Tertium, ut, quam maiorem potes librorum copiam, afferas. Nullus, qui reperiri queat, fac desit hystoricus nullusque poeta vel, qui fabulas tractaverit poetarum. Fac etiam versificandi regulas habeamus. Platonica velim cuncta tecum portes et vocabulorum auctores, quot haberi possunt, ex quibus pendet omnis huius perceptionis difficultas. Michi vero fac Plutarchum et omnia Plutarchi, que poteris, emas et Homerum grossis litteris in pergameno et, si quem mythologum invenies, emito. Precium solvent socii Iohannozii de Biliottis; et etiam si forte Manuel pecuniis indigeret, fac meo nomine sibi subvenias. Mater enim, vitricus et patruelis tuus et ego, qui pater et compater tibi sum, et ceteri tui cultores, Nicolaus atque Robertus, te plusquam avide demoramur.

Commater tua migravit ad Dominum: hic dies vigesimus quintus depositionis sue est. In qua quidem re nolim te permoveri. «Nam» – ut inquit Aurelius –, «si divina providentia pertenditur usque ad nos – quod minime dubitandum est –, sic tecum agi oportet, ut agitur.» Si tamen memineris vice mea optimum patrem Dimitrium et Manuelem amicabilis salutationis officio venerare.

Florentie, octavo kalendas aprilis.

17.

Egregio legum doctori domino Rosello de

Rosellis honorabili civi aretino.

[1396]

POTUERUNT prime partes epistole tue, doctor egregie, lacrimas, quas in migratione mee dilectissime coniugis, quam tam acerbe premisi queve me tot oneratum filiis senemque reliquit, profudi, ubertim excutere; potuerunt et illa, que non erudite solum, sed verissime subiunxisti, lacrimarum exundantissimas scatebras desiccare. In quibus pro dilectionis et amicicie, que rara reperitur, officio et condolendi solatium et consolandi debitum persolvisti: de quo quidem ingratum esset gratias non referre. Hoc igitur grate prefationis alloquio persolutum velim habeas sciasque me in hoc adversantis fortune strepitu, imo ruina Dei gratia taliter affectum fuisse, quod, dum infirmaretur, flerem et aures divinas supplicationibus fatigarem; postquam vero Dei voluntas in ultimi spiritus emissione nota fuit, nullo penitus intervallo illius summi numinis voluntatem sic amplexus sum, ut non solum patienter id tulerim, quod laboris est, nec me solum hortatus fuerim, quod solet esse consilii, sed omnino me superne reddiderim voluntati, non consolatione propria sapiens nec fortis patientia, sed contentus. Utinam concedat me Ille, qui tam mirabiliter in me cepit, et reliqua, si qua forsitan peccatis meis reservat adversa, simili ratione concludere et eadem equanimitate irreiterabilem illum transitum non exspectare solummodo, sed obire. Vale felix.

Florentie, quarto kalendas maii.

18.

Insigni viro ser Iacobo Manni

fratri et amico carissimo.

[1396]

FECISTI pro tue dilectionis officio humanitatis altitudine, dulcissime compater, quod mecum conquestus fueris de migratione coniugis, quam michi Deus concesserat divinarum et humanarum rerum sociam et consortem. Decessit equidem nimis acerbe filiis et incommode michi, non solum iam grandi natu, sed seni. Que quidem etas – ut ceteras nostrorum corporum pestes ingenitas vel illatas aut aliter contingentes omittam – «ipsa» per se – sicut inquit Comicus – «morbus est.» Sed illorum et meo nomine sit nomen Domini benedictum, quem, cum sciam attingere «a fine ad finem omnia fortiter et disponere cuncta suaviter», certus sum omnia bene et sapienter facere et in finem optimum, quem plerumque cogitare non possumus, ordinare. Non autem amisi bonam coniugem, sed premisi, non perdidi, sed recondidi officio funeris in terris et – ut spero – devotis orationibus frequenter intercedens, si Deus peccatores audit, in celis. Tu vero – quod amicicie signum est – mecum amarissime conflevisti non ordinans hoc in gemitum, sed ad consolationis, quam prudenter adhibes, fundamentum. Quis enim est efficacior consolator, quam qui condolet et complangit? Nunquam dolentibus consolationem attuleris, nisi participem feceris te doloris. Lacrimas igitur, quas extorsit amor, tua ad consolationem humanitas ordinavit. Sed verus est consolator Deus. Frustra quidem homo verba consolationis inculcat. Licet acutissima, licet vera, si Deus cor non aperuerit sique tumultum, quem dolor excitaverit, non componat. Ago tibi gratias, qui michi compassus sis quique me ad patientiam tam ardenter tamque apposite sis hortatus, ut pro me viceque tue commatris affandus sis:

nichil tibi, amice, relictum;

Omnia commatri solvisti et funeris umbris.

Nunc autem, ut mecum consoleris, dulcissime Iacobe, scito me, dum illa fuit in illius longi et extremi passione doloris – quatuordecim enim diebus cum morte luctata est – me fuisse in lacrimis et merore, non illi solum affectione compatiens, sed michi dolens atque familie, qui tantum vite solatium perdebamus. Prosternebam me in amaritudine coram Domino, clamabam, orabam postulabamque, quod Deus illam concederet lacrimis meis. Sed in ultimi spiritus emissione videns vota mea cum Dei voluntate non esse concordia feci de necessitate voluntatem. Siccavi lacrimas, finivi fletus et gratias Deo referens sic me – ipso donante – composui, quod damnum sentiens, dolori prorsus insensibilis factus sum. Steti sine lacrimis et in ea mentis tranquillitate, qua, cum viveret, fueram. Et ego te velim et in illa, que certa mori libenter migravit ad Dominum, et in me similiter consoleris. Vale salutesque commatrem, quam et te diu valere cupio.

Florentie, decimoseptimo kalendas quintilis.

19.

Eloquentissimo viro Peregrino Zanbechario

Bononiensi cancellario.

[1396]

IAM ferme duo menses exacti sunt, vir insignis, frater optime et amice karissime, postquam me fulsti super obitu dilectissime mee coniugis consolatus, acerbum vulnus conquerens auditione tam mesti casus tuis visceribus inhesisse. Cui mox responsionis vicissitudinem exhibuissem, nisi filius et socius meus dilectus Andreas hanc provinciam assumpsisset. Possem et nunc scriptis per ipsum esse contentus, nisi me stupore vel merore tacitum arbitrari posses. Crede michi, carissime Peregrine, nullum potuisse casum graviorem – quod et tu ipse testaris – pluribusque coniunctum incommodis michi seni totique familie contigisse, quam hanc vite sociam alterumque nostre domus columen amisisse vel – ut congruentius loquar – premisisse. Non decessit enim illa, sed precessit, quo nos singuli dies ducunt; nec remansimus, sed illam per cuncta temporum momenta prosequimur, cumque iam ipsa requiescat in patria, nos post eam currentes laboramus in via. Sed – ut Maroneus inquit Nautes –

quo fata trahunt retrahuntque, sequamur;

Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.

Quod quidem, gentile licet, verbum, imo quia gentile, non solum hortari debet nos christianos atque monere talia ac etiam graviora debere patienter et equanimiter tolerare, sed plus debito dolentibus christianis pudorem incutere videntibus inter densissimas gentilitatis tenebras lumen adeo perspicue veritatis erupisse. «Quo fata trahunt retrahuntque, sequamur», inquit. Quid enim potuit prudentius admoneri; quid gravius quam acquiescere fatis? Nam sive fatum sit influens quedam a celo stellisque vis, cui cum difficile, tum sit impossibile contraire; quod tamen vere philosophie, veritatis scilicet christiane, ratio non admittit; sive fatum esse velimus ipsam causarum seriem, qua prime cause, que infallibilis est, cuncti nectuntur effectus, quamque de causa in causam quedam necessitas comitatur; sive fatum intelligamus Dei providentiam cuncta regentem, cui sensui nullius sane doctrine ratio contradicit; nichil sapientius et homine magis dignum dici potuit, quam quod, quocunque vis illa traxerit retraxeritque, sequamur. Omnia quidem preterita tali sunt necessitate conclusa, quod revocari nequeant, quin fuerint: restaurari possunt aliqua, non reduci. Si longius a signo sagitta percusserit, iterata potest missio facere, quod aliquando signum attingat. Quod autem ictus ille prior, quo diximus longius a signo percussisse sagittam, si percutere signum sagittarius intendebat, signum attigerit, fuerit Alcon licet, qui serpentem filio suo implicitum tam artificiose sagitta transfixit, quod, cum feram occiderit, salvaverit hominem; fuerit et licet Aster Mothoniensis, qui Philippum Macedonum regem, Alexandri parentem, vel – ut suspicio fuit – vitricum, dum patriam opprimeret, sagitta, qua nomen mittentis, quem peteret, quave corporis parte vulnus infigere destinaret, inscripserat, oculo dextero – sicut prescripsit – ferivit; fuerit, inquam, licet Alcon aut Aster, quod non erraverit, non efficiet, vel, quod signum attigerit, non prestabit. Transactum est de Piera mea, socia mea, coniuge mea; amisi Pieram meam, omnis cure casusque levamen: transierunt hec in preteritum; defleri quidem frustra reprehensibiliterque, non utiliter possunt. Legem ergo fatorum, cum non fortuitu, sed ordine divine sapientie cuncta fieri certum sit; legem ergo fatorum, hoc est: divine providentie, quo trahit retrahitque, sequamur; cumque cure laborisque multum accreverit, quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. Summo cum dolore, crede michi, luctatus sum, cumque sensualiter me premeret, ratione vincebatur et vincitur: Non enim tunc solum, sed cum pluries, tum et nunc me tentat. Ego me – quid inquam? – ego, imo Deus me invictum et insensibilem reddidit; ut – sicut ad Vulterranum Andream, alterum fratrem meum, scripsi – dicere potuerit tunc anima mea dicereque possit et nunc flentibus quibuscunque tales casus:

Sum summi factura Dei; merces sua talis,

Quod miserum vestre me non contingit erumne,

Meque nec invadunt huiusce incendia flamme.

Plane – sicut de Peleo et Achille recitatur in fabulis – divina manus et vulnus intulit et attulit medicinam expertusque sum neminem miserum esse, qui nolit. Tota quidem huius miserie vis in nobis est: si decreveris id velle, quod Deus vult, non patienter, non equanimiter solum, sed libenter et cum leticia, quicquid acciderit, feres. Que autem in conversatione mortalium tam felicis status condicio vel tot bonorum temporalium plenitudo, que metu non angat; sique non decreveris, que contigerint, velle vel – quod est illi proximum – tolerare, que quotidianis doloribus non affligat? Hec subtrahuntur, hec pereunt, hec senescunt; que, si diligantur – utinam autem, plusquam oporteat, non diligerentur! – discrucient et exhaurient, necesse est. Sin autem decreveris imminere relictis et ad illa, que fuerint ablata, non aspirare, vel, quod est mollius – ne dicam: stultius – suspirare, nedum tolerabile, sed facillime supportationis fiet, quicquid eveniet; in nobis vero, non in rebus hec amaritudo sita est. Infirmorum quidem more, quibus sparsa bile gustus infectus est et cuncta, que momorderint, videntur amara, sic et nos animis egrotantibus amaricamur et aspera ac infelicia ducimus, que non debemus. Animorum autem egritudo est plus amare, quam deceat, minusque diligere, quam oporteat. Plus amamus, si suapte natura corruptibile quippiam et transitorium iuxta concupiscentie nostre vota, velut incorruptibile, diligimus aut manere contra sue nature condicionem optamus.

His me, cum egrotaret Piera mea, cum nimis particeps essem sue passionis, me ad extremum illud armabam, quo factum est, ut finiremus simul illa vitam, ego dolorem. Finivi quidem dolorem non ambitione dedicandi templi sicut Horatius Pulvillus, non popularitatis captande gratia sicut Emilius Paulus, qui deos orasse apud populum Romanum testatus est, ut, si quid triste rei publice fortuna pararet, in illo felicitatis cursu, quam suis comparasse victoriis persuadebat, in se familiamque suam verteretur. Non finivi dolorem ambitione dedicationis vel gratia popularitatis, inquam, sed ratione, sed Dei gratia faciente, non ad inanis glorie fumum sicuti Xenophon, qui depositam coronam, postquam filium strenue pugnantem oppetiisse comperit, reassumpsit, quamque sine dubio Pericles intendit; sed illa meditatione potius, quam Anaxagoras allegavit, quod scirem ipsam esse mortalem. Ut mirari non debeas, quoniam funus ille kalendis martiis incidit, si Q. Martii Regis exemplo solemne coram populo novellis dominis meis detuli iuramentum nichilque soliti moris omisi, postquam me Dei gratia taliter confirmavit. Quem opto nec despero, cum scrutetur renes et corda, hoc infelicitatis incommodum in alicuius insperati boni dulcedinem conversurum. Ago tamen amicicie tue gratias, que debitum officium non omisit. Vale et Iulianum meum salute plurima prosequaris.

Florentie, undecimo kalendas quintilis.

20.

Venerabili viro domino Iohanni de Monsterolis preposito

Sancti Petri et regis Francorum secretario.

[1396]

PLURIME venerationis et insignis eloquentie vir, frater optime, amice karissime. Nisi quia tibi per inadvertentiam in dilectionis et amicicie fervore promisi, quasdam ex epistolis meis caritati tue transmittere, que sic me devinxit, quod nichil recusare valeam, quod iusseris; fuissem, si peticionem tuam mecum digessissem, nedum parcior expromissor, sed promptissimus denegator; parumque deficit, quin decoxerim, licet reus et debitor factus fuerim memor fidem esse fidem, cum temere promiseris, non servare. Sed nimis imperiosus es, qui sceptrum amicicie tenens iubes et extorques, dum tibi places, quod amico non deceat impetrare. Non tantum enim beneplacitis nostris in amicicie cultu favere debemus, quin longe magis consulamus amico; sic satianda mentis nostre libido, licet honesta sit, quod amico non noceas. Que res sepissime facit, ut – quod alias et communiter sit honestum – a sua deficiat honestate, si bene non congruat amici rebus.

Quantuin autem ad publicandas epistolas meas attinet, quid sentiam, diligentissime discussi cum domino Paduano longa satis epistola, quam inter illas exemplari feci. Videbis – ut ex illius serie iudicium tuum sit –, an tu feceris amicabiliter hoc exigere, an ego temerarie vel promittere vel promissa servare. Mitto tibi tamen contra dispositionem meam vigintiseptem ex epistolis meis privatis et nonaginta sex publicas, que privatarum volumen vix adequant; nec expectes tu vel alius, dum vixero, de meis epistolis similem largitatem. Hereditarium filiorum meorum, qui me colunt et post fata – sicut arbitror – colent, onus erit illas in volumen unum redigere, quas viderint graviores. Mitto preterea tibi libellum, quem edidi De fato; quod superest De fortuna, cum absolverim, habebis, ut corrigas, quoniam id opus velim ad sapientum venire noticiam.

Epistolas optatas Abaialardi Bonaccurso tradas; gaudeoque nomen eius, quod nesciebatur in Gallia, tibi forte et multis aliis renovasse, quod Italis etiam tradam.

Nunc vide, quid cupiam. Fecit Augustinus septem – ni fallor – De musica libros, quibus Latium caret. Spero, quod istic sint in aliqua libraria. Fac, precor, librum diligenter inquirere et Bonaccursus meus illum exemplari faciet.

Audio – nescio tamen, si verum est –, quod Andreuolus de Arisiis, cancellarius domini ducis Mediolani, qui moram in Gallia continuam trahit, repperit totum Quintilianum De institutione oratoria, quem habemus admodum diminutum. Quamobrem te exoratum velim, quatenus hoc scisciteris, sique reperieris verum esse, fac, ut idem Bonaccursus ita copiam habeat, quod cum diligentia faciat exemplari. Utrumque librum, licet de priore maior michi spes sit, in optima littera et, quanto magis fieri poterit italice similis summe desidero. Vale felix et mei memor. Et de epistolis oro consulas honori meo, quod fore credam, si duxeris occulendas.

Florentie, pridie idus quintilis.

21.

Magnifico domino Astorgio

de Manfredis Faventie.

[1396]

MAGNIFICENTISSIME domine mi. Scio, quod cunctis respectibus absentia fidelissimi servitoris tui domini Francisci de Piscia tibi gravis et molesta fuit et quod non debuit tantum de tue benignitatis humanitate securitatem sumere, quod tandiu se fecerit expectari. Sed novit et experitur sublimis sapientia tua, quam dulces nexus sint intra connubiales affectus. Scis primi parentis, imo divinitatis oraculo hanc esse tantam tamque legitimam unitatem, ut «duo sint in carne una». Accessit admodum dubio uxoris morbo unius filii etiam infirmitas. Non est tanta reverentia, quod, nisi de summa rerum agatur, sui possit vel debeat oblivisci. Uxoris et filii egritudo, quoniam illa Dei testimonio «una caro» est, ille iuris interpretatione censetur eadem persona, non sua minus quam illorum egritudo fuit. Cogita, quod interim dominus Franciscus infirmatus sit et hanc absentiam, non indignationis commotione nonque obiurgationis aculeo prosequere, sed miserationis potius affectione levato; persuadeasque tibi tempus hoc sibi non ociosum, sed plenum amaritudine defluxisse. Accepta fidelem servum, et hoc incommodum tuum, si quod fuit, humanitate solita et benivolentia, qua me dignatus es amplecti, supportato, meque et ipsum favorabiliter habeas commendatos. Vale, singularissime domine mi, et in uxoris et filii tui laboribus, quicquid fuerit vel futurum est, te sapientem, imo virum ostende cogitaque, postquam Dei providentia, de qua minime dubitandum est, ad nos usque pertenditur, sicque agi nobiscum, ut oportet.

Florentie, manu propria, octavo kalend. augusti.

22.

Insigni viro et illustri comiti domino

Roberto de Battifolle.

[1396?]

NOBILISSIME comes singularissimeque domine mi. Scio dominorum alta semper esse consilia nec aliorum esse de secretis ipsorum vel rationem querere vel temere iudicare. Licet tamen illis, qui noti sunt quique in ius amicicie recepti fuerunt, intercedere, pro miseris et pro humanis erroribus supplicare. Quo iure quaque fiducia fretus, si te rogaverim, vir clementissime, pro venerabili patre et compatre meo, domino abbate Puppii, tua sincera dilectio non miretur; presertim quoniam novit Deus me potius tui honoris gratia quam ipsius liberationis amore tibi scribere fideliter amicibiliterque decrevisse. Et – ut scias, quid ad hoc me perpulit – scito, qualiter hoc instanti plurimi cives accesserunt super huius detentionis materia dominos adituri. Quod resciens cunctis persuasi, quod nollent rem istam adeo divulgare, quoniam esse non posset, quin et tuus honor et eiusdem domini abbatis extimatio non ledantur, dum multi manus in prelatum et christum Domini iniecisse, quicquid te ad id impulerit, non sine iure reprehenderent, et alii non sine maxima causa rem tam rari – ne dicam: mali – exempli processisse forsitan cogitarent. Scis enim, quanta cum penarum severitate ecclesiasticarum rerum personarumque censura laicis prohibetur. Obtinui ergo ab omnibus, ut silerent, et ego scribendi pondus in me suscepi sperans id obtinere, quod te dignum est concedere, queque fas est amicum in amici manibus impetrare. Quamobrem nobilitatem et dilectionem tuam, quanto affectuosius possum, deprecor et exoro, quatenus in hac re prudentissime velis honorem tuum considerare, ponere tibi Deum ante oculos putareque, quod magis tui gratia quam illius tibi scribam, efficereque, quod idem dominus abbas dici nequeat esse detentus; sed ipsum amore mei maximum in modum habere placeat recommissum; et in hac re, si quid unquam de te sperare possum, ostende.

Vale, domine mi, et parce, precor, si forsan hec res duriuscula tibi sit visa. Non enim possumus et amicis morem gerere et, plerumque iustissimis licet, nostris affectibus indulgere, ut, si quid affectui repugnet tuo cum hac mea singulari complacentia, recompenses.

Florentie, quinto kalend. sextilis.

23.

Eidem comiti Roberto.

[1396?]

EXPECTAVI, nobilissime comes, quod dominus Paulus mecum –sicut dixerat – loqueretur; nam sciens domini patris abbatis moderationem non facile crediderim ipsum sub colore calculi repetendi – quod contra iuris ordinem est – incipiendum a captura decrevisse; nec in tali re – quod in ultimis et rebus desperatis concessum est – implorasse brachium seculare. Cave, domine mi, ne perversa blandaque consilia eo te precipitent vel iam precipitaverint, nisi cito resilias, ubi, cum temporalis infamie nota spiritualiter Deum offenderis, non faciliter absolvendus; mementoque plurima signa Deum dedisse, quantum sibi displiceat dominos abuti potentia seculari iniciendo manus in sacerdotes et christos suos. Sint exemplum tibi Saul et Philippus Francorum rex, qui per Sciarram Columnensem Bonifacium octavum offendit; et – ut Fredericos, Manfredum et alios multos omittam – considera Karolum nostrum, qui, postquam simili errore presumpsit in Urbanum, cuncta sibi retrorsum et infeliciter successere. Quo te per Dei reverentiam et aspersionem sanguinis Iesu Christi, domine mi, deprecor et exoro, quatenus hoc derelinquas inceptum nec propositum urgeas, sed immutes, cogitaque tecum sic Deum nostros tolerare reatus, quod vel correctionem expectasse vel aggravari peccatum permisisse ad pene cumulum videatur. Plura et pluribus scriberem, nisi ser Simon, lator presentium, plenius tibi foret de materia locuturus, cui credito tanquam michi. Et sperato Deum memorem fandi atque nefandi. Vale.

Florentie, decimosexto kalend. septembris, manu propria, festinanter.

24.

Epistula vatis Colucii responsiva super quibusdam dubiis in prefata

epistola contentis magistro Ambroxio de originali transcripta.

[1395-96?]

DIGNA sunt, vir egregie, amice karissime, dubia tua, quibus responsio non negetur; dignus es, quod me fueris singularibus allocutus verbis figuratum scema collocutionis effugiens, quod nulla necessitas cogat assumere, cui gratie referantur; dignus es etiam, qui te meum tanta cum amoris dulcedine fateare, cui vicissitudine mea responderi debeat in amore. Quod quidem ultimum primum absolvens accepto te letis animis in amicum velimque te tibi persuadeas, quod te diligam, ut amodo possis a me cuncta deposcere nec sit quid, quod per me fieri possit, quod debeas non sperare. Tuum ergo sit experiri, meum vero facto ratum efficere, quod spopondi. Gratias autem ago, quod mecum has ineptias, quibus effluit corrupta modernitas, omisisti. Quid enim ineptius quam ad unum loqui verbis pluralibus per figuram, quam nulla necessitas exigat, sicuti vel ad populum vel ad multitudinem loquereris? Nec scio, an sic de facili convincerent, quod sibi in suis erroribus persuadent, plus videlicet honoris exhiberi, si discedentes a veritate rectitudineque loquendi, quam omnis figura, licet permissa sit, obliquat, pluraliter alloquantur, quam si reddant individuis congruentia vocabula numeri singularis, cum longe maior sit in monade nature rationisque perfectio quam in quibuscunque numeris, etiam si cuncta simul, que dici soleant, aggregaris. Sed illos relinquamus sensibus suis; nos incepta via simul cunctis temporibus incedamus. Unum est, quod amicabiliter tecum loquar, quod michi displicuit quodve me plus, quam putes, offendit: immoderata scilicet de me laudatio, quam, nisi cogitarem ex amicicia, quam te concepisse de me dicis, licet incognito, provenire, molestius et minus equanimiter tolerarem. Nunc autem, cum te amare professus sim, quod erres et in hoc laudandi plus, quam deceat, evageris officio, non admiror. Cave tamen post hec, ne meis laudibus occuperis. Non dabo enim veniam, sed debitis affectum increpationibus agitabo.

Nunc ad postulata tua, ut tibi paream, me convertam. Queris, an nympha, Pamphylus et huiusmodi dictiones tertium elementum habeant m vel n et subdis litterarum faciem, cum sequatur p, primam exigere, quia tamen ph nichil aliud quam f importet et sonet, debere potius alteram exhiberi. Verum, quia grece sunt dictiones iste et ph pro f scribere priorum Grecorum fuerit; nam postea per phi scriptitarunt litteram antiqua Grecorum consuetudine manente Latini; et cum apud illos per mi, non per ni sine dubitatione scribatur, debet rationabiliter per m scribi. Accedit ad hec, quod, si sonum aurium cum diligentia consulamus, plus sonoritatis et facilitatis ac etiam brevitatis reperitur in m. Nam, cum proferentes m parumper labia constringamus – quod et in f etiam natura contingit –, facilior et sonorior ac etiam brevior transitus exit de m in f quam, si protuleris n, cuius sonus intra dentes apertis labiis percusso lingua palato perficitur, et immediate transire velis ad labiorum percussionem. Quamobrem, si recte iudices, expeditius et suavius sonat Amphrysos quam infringo, si litteras integras pronunciabis; nam et n, b vel in percussione labiorum enunciantur, ante quas non n, sed m scribi debere famosissimum est et a recte scribentibus usurpatum. Nec futilis est ratio faciei, quam prudenter ad hanc partem adducis. Nam, si lectus sum verbum est preteriti temporis significans passionem, considerata natura verbi posset supposito feminini generis copulari, quoniam verbum discretionem sexus feminini vel masculini generis non agnoscit. Et tamen non dicimus: lectio lectus fuit, sed lecta faciei verborum, non nature partium servientes, ut pari ratione sit in proposito concludendum.

Petis etiam, an in dictione cunctus, ta, tum, c scribi debeat ante t. Scio, quod, si sequimur ethymologiam, hoc est: originem vocabuli, deduci potest a coeo et sic non recipiet c. Derivari potest et a coniungo, ut, si sit eius tale principium, per ct debeat adnotari. Scribat ergo quilibet, sicuti vult, quandoquidem habet iustam originis rationem. Michi vero scribere per ct semper placuit, quoniam et Rosarium, a quo Papias omnia sumpsit, et ipse Papias hanc dictionem scribunt in ordine, ut commodius derivetur a coniungo quam a coeo; tum, quia dicuntur cuncti quasi coniuncti, quod dici non potest ex coeo verbo neutro; tum etiam, quia potest dici descendere a cunctor, idest: moror, quoniam omnia scire vel digerere morosum. Nam et hec est differentia inter omnia et cuncta; quia cuncti dicuntur, cum non solum simul coeunt, sed simul et coniunctim operantur; omnes vero, etiam si separatim operentur, dici possunt, ut nescio quomodo videatur insitum huic vocabulo cuncti et temporis et loci coniunctio. Unde et scribitur in Rosario: «Cunctos et omnes ita distinguimus. cuncti omnes sunt, si modo iuncti sunt et simul faciunt; aliter omnes dicuntur, non cuncti.

Ut autem de Seneca tragedo, quid sentiam et quid verum opiner, habeas, copiam littere, quam iam annis vigintiquatuor super hac re composui, tibi mitto.

Nunc autem ad principale dubium tuum flecto stilum, in quo quidem licet michi te affari non aliter quam Faustus, Sylle filius, in sororem iocatus legitur, que, cum eodem tempore cum duobus inhonestissime lasciviret, quorum unus Pompeius Macula, alter Fulvius, fullonis filius, diceretur, miror, inquit, unde macula sit sorori, cum fullonem habeat. Sic etiam ego miror, cum tibi poeta sit et in poete laribus obverseris, unde tibi sit dubium de poeta. Veruntamen – ut morem tibi geram – legimus Tranquillum, dum Cesarianorum militum fortitudinem virtutemque commemorat, de C. Acilio in hec verba scripsisse: «Acilius navali ad Massiliam prelio iniecta in puppim hostium dextra, et abscissa, mirabile illud apud Grecos Cynegiri exemplum imitatus transiluit in navem umbone obvios agens.» Legimus ex abbreviatore penultimi libri undecime decadis Hystoriarum Livii Patavini Massilienses a Cesare duobus navalibus preliis victos post longam obsidionem se potestati Cesaris permisisse. Legimus et in commentariis C. Cesaris De bellis civilibus duos navales congressus apud Massiliam et omnem illius civitatis cladem, cum tamen nulla fiat ibi de Acilio commemoratio. Valerius autem – ut tu ipse commemoras – scribit Acilium decime legionis militem pro C. Cesaris partibus maritima pugna preliantem abscissa dextra, quam Massiliensium navi iniecerat, leva puppim apprehendisse, nec ante dimicare destitisse, quam captam profundo submergeret.

Que cum ubique taliter scripta sint, quod fateri oporteat hunc Acilium Cesarianum militem fuisse, mirum tibi videtur cecinisse Lucanum de Massiliensi quodam innominato, quod sit

ausus Romane Graia de puppe carine

Iniectare manum; sed eam gravis insuper ictus

Amputat;

et post pauca subiungat:

fortique instaurat prelia leva

Rapturusque suam procumbit in equora dextram.

Et sequitur:

Hec quoque cum toto manus est abscissa lacerto.

Nunc autem, licet similis sit casus, ut eadem virtus describi videatur a poeta, cuius meminere Valerius et Tranquillus, quia Massiliensis iste dextra truncus et leva cum lacerto cesus, quod non legitur de Acilio, describatur, non est incongruum arbitrari ex parte Cesaris in Acilio – sicuti scripserunt Suetonius et Maximus Valerius; et a Massiliensibus in aliquo suo cive – sicut vult Lucanus – casum ex parte similem contigisse; quandoquidem abscissio leve cum lacerto – quod de Acilio nusquam legitur – facere differentiam videatur; sive Lucanus in Cesaris laude poetico de more illa confixerit, quo videretur gentem acerrimam superasse, sive forsan ab aliis hystoricis id traditum fuerit, quibus privati nostra etate; tanta fuit precedentium etatum ignavia; hec ostendere nequeamus. Tacet utrunque Cesar in Commentariis suis; sed, sicut de Acilio testantur Valerius et Tranquillus, ita potest et alius illum Massiliensem retulisse, maxime cum inciderint illo tempore greci scriptores, qui conati fuerunt in genus suum romanam transferre gloriam et Massiliensibus, qui a Grecis originem ducunt; sunt enim Phocenses; hanc virtutis gloriam aut equalem Romanis aut omnino singularem et unicam tribuisse. Quicquid autem coniecturare liceat, interim tenendum arbitror Lucanum de Acilio non sensisse.

Nescio, si ista cum legeris – sicuti de hydra fictum est – alia dubitationum capita forsitan orientur. Si id fuerit, istinc queras abundanter declarari, si non invenias declaratorem. Quicquid scivero, nec tibi nec aliis invidebo; nam, cum omnis avaricia detestanda sit, capitalior est et criminosior, que contrahit, quod communicatum non potest amitti. Vale.

Florentie, pridie idus iulii.

Tuus Colucius Pieri de Salutatis, cancellarius immeritus florentinus.

25.

Magnifico et potenti domino Iacobo

de Appiano,Pisarum domino.

[1395-96?]

MAGNIFICE et sinugularissime domine mi. Revertens egregius medicine doctor, frater et compatriota meus, magister Ugolinus a magnitudinis tue conspectu retulit quam amplissime largoque insatiabilique sermone, quanta cum honorificentia per te fuerit quantaque cum benignitate receptus et in causa sua, de qua tibi scripseram, quam gratiose fuerit per tuam excellentiam exauditus. In cuius siquidem relatione percepi, quantum se tibi reputet obligatum et quod firmam spem de tua dominatione super eo, quod intendebat et petiit, concepisset. In quo quidem adeo delectatus sum, quod omnia fecerim pluries replicari. Audiebam etenim simul, quanti me faceres et quanta cum ipso te humanitate gessisses, cunctaque non aliter ponderabam, quam si ea omnia in personam propriam recepissem. Quamobrem ago tibi gratias, quanta cum affectione possum ex medio cordis penetrali, in quo tue magnitudinis amicicia stilo ferreo sculpta est. Ago nunc verbo; habeo semper ex gratitudinis officio fixa mente; sed referam, quod rei est, quotiens offeret se facultas, quam opto cum excellentie tue incrementis occurrere, quo possim, quantum me tibi debere sentiam, demonstrare.

Nunc autem te rogatum velim, quatenus negocium magistri Ugolini, si me diligis, ut profiteris, et reor, digneris iuxta suum, imo meum desiderium expedire. In quo velim cogites, quantum accumulat celeritas beneficio quantumque solet tarditas, quantumcunque fuerit officium demoliri. Videatur hoc non extortum, sed oblatum simul atque perfectum. Debetur, nosti, quod postulamus sine dubitatione iusticie; solam celeritatem potes amicicie condonare. Hactenus hec.

Nunc autem verecunde, fateor, sed confidenter te deprecor munus, quod

michi cum dederis, cumulata morte remittam

– ut infelix, ficta licet, apud Virgilium amans ait. Quid velim, expediam paucis. Scio, quod inter libros quondam domini Benedicti remansit Augustinus De Civitate Dei, qui liber, cum scriptus sit littera satis grossa, me iam senem illexit, ut illum habere desiderem. Et ob id per benivolentiam, quam erga me cunctis temporibus ostendisti, te deprecor et obtestor, ut me voti mei compotem facias ita, quod beneficio tuo possim a lectione libri, quem habeo parvitate litterarum michi plurimum tediosa, ad gratiorem legendi laborem, quod prestabunt ampliores littere, iam caligantes oculos applicare. Ceterum, cum habere deberem Epistolas Petrarce, quas reliquerat episcopus Grossetanus, idem dominus Benedictus librum illum, commissarii mei negligentia quasi surripiens, intercepit. Si et hic liber reperitur, rogo, velis habeam. Ego quidem digna precia pro utroque, sicut iusseris, solvam. Vide, qualiter tecum agam quamque familiariter atque domestice; peto quidem a domino, que forte nimis esset ab amico vel benivolo postulare. Sed non est humanitatis tue vota te diligentium aspernari. Si quid autem pluris fuerit, quam deceat, parce et vale.

Florentie, secundo nonas octobris.