Epistolarium

________________________________________________________________

Liber duodicesimus

――――――――

1. Petro Turco. [1400]

2. Francisco de Pizolpassis de Bononia secretario domini Barensis. [1400?]

3. Leoiohanni de Verleonibus de Perusio cancellario domini Mantuani. [1400?]

4. Domino Francisco Zebarello. [1401]

5. Castellano Utinelli de Senis. [1401?]

6. Ser Iacobo Manni. [1401?]

7. Leoni Ioanni de Verleonibus. [1401?]

8. Reverendissimo patri et domino domino Tome de Rondello episcopo Canturiensi. [1401]

9. Iohanni Malpaghino de Ravenna viro doctissimo. [1401?]

10. Iohanni Conversano de Ravenna. [1401?]

11. Bernardo de Moglio. [1401?]

12. Iohanni Malpaghino ravenati. [1401?]

13. Domino Paulo preposito Ariminensi et cancellario Caroli de Malatestis. [1401]

14. Eloquenti viro Iacobo Angeli de Scarperia. [1401]

15. Petro ser Mini. [1401]

16. Ser Venantio de Camerino. [1401]

17. Petro Turcho. [1401]

18. Magnifico domino Carolo de Malatestis Arimini domino. [1401]

19. Petro Turco cancellario. [1401]

20. Fratri Iohanni de Angelis. [1401]

21. Malateste de Malatestis. [1401]

22. Petro Turco. [1401]

23. <Amicus innominatus.> [1401]

24. Petro Turco. [1401]

――――――――

1.

Petro Turco.

[1400]

NON possum, dilectissime fili, tuis in doloribus non dolere. Hoc enim vere caritatis munus est flere cum flentibus et cum gaudentibus iocundari. Verum, dilectissime Petre, sine comparatione magis doleo, quod doleas quam, quod doles. Doleo quidem, quod in illud mentis robur non evaseris, ut

Fortunam tuens utramque rectus

Invictum possis tenere vultum.

Doleamne, quod tibi vel michi Deus fecerit, qui nichil nisi bonum facit et bene? Summa quidem bonitas est summaque sapientia, ut nichil ex illius divine curie presidatu procedere possit nisi bonum et sapientissime factum, quodque, si cuncta videre possemus, ut sunt, summe nobis intuentibus omnia, non placeret. Nostro quidem coniungeremus intuitu spiritualia cum corporeis et temporalia cum eternis et presentia cum futuris; videremusque permixtam cum miseratione iusticiam et fletus nostros et anxietates omnium rideremus, quoniam non possent nobis omnia, quecunque sint, licet aspera nunc videantur et dura, nisi pulcra nisique summe bona videri miraque nobis ratione placere. Non igitur doleo filios meos Petrum et Andream, fratres quidem tuos, nec Lelium, germanum tuum, quem filium reputabam, translatos Dei digito de corruptibilibus ad eterna. Non dubito «sapientiam» illam, «que attingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suaviter», illos non recepisse suaviter et nobiscum etiam suavissime peregisse. Quod quidem adeo michi certum est, quod illi sapientie contradicere vel dissentire stultum et nefas putem. Quamobrem te moneo, carissime fili, quatenus ordinationi talis bonitatis et sapientie te conformes; conformabis autem, si quid creaturam erga creatorem deceat cogitabis.

Reliquum, quod scribis, vanum est, somnium est et penitus nichil est, mirorque prudentiam illius viri, qui tibi tam vana suggessit seque sollicitatum iactat ad id, quod nec solet nec potest nisi civibus exhiberi. Unum teneas velim; quod, si quid emerget, quoniam necessitatem video tuam, in quod te possem assumere, tu primus eris.

Vale et magnifico domino comuni tuo et meo – quantum ad me pertinet humiliter, quantum te respicit efficaciter - recommenda salutaque magistrum Franciscum meum, si michi cum aliis medicis non sit hostis.

Florentie, decimo octavo kalend. octobris.

2.

Francisco de Pizolpassis de Bononia

secretario domini Barensis.

[1400?]

OMITTAM, karissime frater, cuncta ferme, que litteris tuis prefaris. Sunt enim ad laudes meas, quas foret michi gratissimum veras esse, nimis multum et ultra, quam deceat, ordinata. Que, quoniam vera non sunt, video te sine veritatis usu posse dictare posseque vivere, dum dictando falsa componis, ut tute tibi, dum illa scriberes, respondisse plusquam sufficientissime videaris. Queris enim – ut verbis utar tuis –, an in hoc vite salo sit possibile degere absque veritatis usu; nam, si vivens de me falsissima scribis, potes sine dubio vivere sine veritatis usu non solum tunc, cum scribis, sed etiam, dum illa cogitas atque dicis. Vite quidem nostre duratio ex usu veritatis non pendet; quandoquidem contingit iuvenibus multotiens uti mendacio, cui cum veritate nullum omnino commertium nullaque consensio sit. Opponuntur enim privative cum ratione quadam contradictionis. Simul enim de eodem eodemque respectu non credo dici posse quicquam, quod simul verum et falsum sit; usque adeo se contraria oppositaque ratione velut e regione respiciunt. Verum, quia nichil falsum est, nisi quoniam vere falsum est, nec aliquis veritate non utitur, nisi verum sit, quod veritate non utatur, videtur hoc respectu sine veritatis usu degi non posse nec falsum aliquid affirmari. Sed hec sophistis, quorum est talia querere, dimittamus. Puto quidem dubitationem tuam esse, nunquid alicui sit possibile in hac conversatione mortali vivere prorsus absque eo, quod semper utatur veritate; quoniam – ut inquit Comicus –

Obsequium amicos, veritas odium parit.

Et si veritate semper uti possit aliquis nunquamque dicere falsitatem, quomodo verum erit Prophete regalis oraculum: «Ego dixi in excessu meo: omnis homo mendax?» Si verum enim est, quod omnis homo mendax, nullus omnino semper utitur veritate, licet in hoc vite salo degens sit. Scio, quod a nobis non solum sumus non utentes veritate, sed – quod plus est – omnino mendaces. Si veritas in nobis est et ipsa cogitantes, loquentes aut scribentes utimur, non ex nobis, sed ex Deo est. Nam licet omnis absit intentio machinatioque fallendi, subeunt tamen errores – ut necessitates omittam, quibus putantes verum dicere, dum aliis credimus vel ab improbis falsi sumus aut per intellectum aliqua rationis apparentia decipimur et ad veritatis solidum non venimus, non utimur veritate –; ut, licet mendaces non simus, quoniam dolus abest, veritatem tamen, sicut volumus, non dicamus. Sed fac te coniectum – ut sunt condiciones hominum et fortune –, ut alicui domino servias, qui solent assentationibus delectari, quorum delicatas aures offendere non incomodum modo, sed stultum, imo periculosum est. Quid facies in alicuius assentationis testimonium a blandiloquis allegatus vel interrogatus a domino pertinax veritatis custos? An offendes dominicas aures vel auctoritatem assentantium odiosa, quam noveris, veritate? Morem illis, quibus servias cum quibusque verseris, oportet geras vixque fieri poterit, imo vitare non poteris, quin «cum perversis non pervertaris.» Quid enim, si tardum aut tacitum imperiosa vox cogat intonans: «Vel dic vel accipe calcem»? Expectabisne Gnatonicorum turba circunseptus contumelias aut verbera prius, quam causam nociture deseras veritatis? Vide, precor, quid Aristoteles precepit suo discipulo Callistheni, cum proficisci vellet ad Alexandrum. Moneo te quidem, ait, ut cum ipso vel raro vel iocundissime loquaris. Qui si fuisset, ut decuit, salubris iussionis auditor et memor, non reprehendisset regem elatum victoriis divinos postulantem honores et persicas adorationes exigentem utentemque veste barbarica et effeminatis regis cultibus gaudentem, et ad Macedonice severitatis ac humani status moderationem increpans revocasset. Quo quidem irati regis imperio primum carceribus clausus demumque fictis criminationibus ad mortis supplicium damnatus est; ut scias vel dominis assentandum esse vel vera penes eos loquentibus moriendum. Possem in hoc et aliorum plurium memoriam facere, qui regibus ob veritatem iratis displicuere vel eis furentibus miseranda victima iacuerunt. Clytus enim Alexandro furenti, quoniam res gestas Philippi patris eius amplissimis in convivio laudibus celebrabat, quasi paterna commendatio filii detractio foret, tantum fellis ireque commovit, quod regio telo confossus occubuit et convivalem alacritatem innocui sanguinis aspersione turbavit. Ad summam tenendum censeo conversationem mortalium esse sine veritatis usu non posse, quandoquidem assentatores etiam et mendaces sic veritatem occulunt, quod, quoniam eam sibi conducere non putant, ipsam subtegant et ad studium oblectationis abscondenda – sicut experientia docet – indigeant veritate; nec possit aliquis sic veritate non uti, quin relinquat et efficiat verum esse, quod tunc non utatur veritate. Siquidem, quicquid facimus aut dicimus, verum est nos dicere vel facere, nec dissimulari potest ista veritas vel vitari, quoniam – ut inquit Augustinus – «omne verum a veritate verum est.» Non utentes igitur veritate verum est veritate non uti; quod si non detur, utantur veritate necessarium est. Adde, quod, licet possimus tam veritatem dicere quam falsitatem, possumus esse tacentes aut dormientes nec verum dicere nec falsum. Horum tamen trium connexa veritate semper utimur. Verum enim semper est, nec verum vel falsum dicere vel omnino neutrum, cum ea non facimus, cogitare. Et – ut intelligamus terminos – plus est uti quam dicere. Dicentes enim verum utimur veritate; falsitatem vero proferentes non dicimus veritatem; una tamen utimur veritate, quoniam vere falsum dicimus, non veritatem enunciamus; ut, quoquo te verteris, nichil dicere possis, licet falsum sit, quin veritate etiam non utaris.

Quod si requiras, quamcunque vite rationem elegerimus, an eam sine veritatis usu tenere possimus, latior questio est. Forte quidem, si discedamus ab illius veritatis usu, quo – sicut probatum est – absolvi non possumus, etiam si falsa dicamus et uti veritate solum ad dicendi restrinxerimus rationem, ad hoc declarandum longissimi tractatus examine foret opus. Verum, si virtuosam vitam consideramus et ad eius veram, germanam et solidam venerimus rationem, credo sine continuo veritatis usu talem vitam conservari non posse. Siquidem, quicquid a veritate decidit, falsum est, vitiosum est; nec virtuose vite potest quomodolibet convenire. In huius enim vite institutione et integritate nefas est – ut inquit Socrates – vel occuluisse veritatem vel concessisse mendacium. Sin autem de vita querimus vitiosa, in qua dominatur ambitio, versatur cupiditas et omnis humanorum actuum deformitas incubat et locum habet, qui nescit ipsam transigi non posse, quin veritas in plurimis non ledatur, quandoquidem summum nefas est mendacium nec per veritatem semper possumus id, quod cupimus, adipisci? Quis enim, si per rerum venditionem lucrum querat, semper uti potest aut utitur veritate? Quis rerum venalium vitia dicat aut, si dixerit, quis emptorem poterit optato precio reperire? Quis ambientium non multa fingit, non multa dissimulat, multa negat? Nolo, quia non possem, fallacias hominum, dum optata nituntur consequi, brevitate, quam epistola desiderat, explicare. Quotidie quidem omnibus inter agendum occurrit, ut per veritatem non possint ad id, quod appetunt, pervenire; vel mutandus est intentionis finis vel impediens veritas deserenda dissimulatione veritatis vel assertione mendacii. Pudet reminisci pudetque scribere, quot et quanta per Romanam curiam, in qua versatus es, discurrunt hinc, inde mendacia; quid ambientes fabricent, quid etiam ambitiosorum fautores, dum promissa vel data respiciunt, mentiantur. Nichil, crede michi, iustum, nichil sanctum apud illos est, quos radix malorum omnium, cupiditas, ducit. Stulticiam reputant ad illa, que cupiunt, si possint, per nefas etiam non venire. Additur et caput vitiorum omnium, superbia, que sic mentes, quas occupaverit, effert, quod sui primum et omnium aliorum faciat oblivisci. Qua ratione noster Cicero vult in Synonymis, quod superbus ac semet ignorans penitus idem sint, idem quidem non nomine, sed re, non voce, sed significati descriptione. Hoc etiam sensu M. L. Anneus Seneca dixit in Thyeste:

Illi mors gravis incubat,

Qui notus nimis omnibus,

Ignotus moritur sibi.

Notus enim nimis omnibus dicitur, qui se cognoscentibus nimis odio est; ignotus autem sibi, qui superbus est, que duo de tyrannis et eorum vita, quam ibidem detestatur, vera sunt. Sed ad propositum redeamus. Vitiosa vita per concupiscentias oculorum et carnis ac superbiam spiritus vadit, que sine mendaciis vix esse possunt, imo – quo verius loquar – omnino non sunt. Componitur et ex his duobus vite rationibus una vita, non, quod in aliquo possint esse virtus et vitium, que sint opposita, sed ea, que sibi privative vel contradictionis obiectu non contrariantur. Fuit in Caio Cesare dictatore, L. Cesaris filio, mirabilis et summa clementia, fuit et ingens ambitio, fuit et in eodem etiam ab hostibus laudata sobrietas, fuit et in ipso etiam ab amicis reprehensa libido; unde fertur dixisse Cato nullum, qui sobrius esset, preter Cesarem aliquando rempublicam invasisse. Sunt et militaria cantica, que triumphi tempore sue referuntur cecinisse cohortes:

Urbani, servate uxores ; mechum calvum adducimus:

Auro in Gallia stuprum emisti: hic sumpsisti mutuum.

Hanc igitur vitam, que comunior est vitiis virtutibusque composita, si tamen vera virtus est, que cunctis virtutibus non completur, sine veritatis usu duci posse non credo. Denique – ut aliquando concludam –, quoniam sine cunctarum virtutum actibus vita nostra mors est, non inconvenienter auctores egregii voluerunt veritatem esse vite, que in se continet omnem virtutem; quam non solum uti veritate et sine veritatis usu non posse subsistere certum est, sed veritatem esse vite constat. Ceterum veritas sive verum considerari potest in re, que sit subiectum veritatis et in qua fundatur verum et velut ens, quod precedit hanc, de qua perquirimus, veritatem. Quo sensu verum est id, quod est; veritas autem eius, quod est vel non est, enunciatio est. Nam – ut inquit Philosophus – «verum dicimus, cum dicimus esse, quod est vel non esse, quod non est.» Et quoniam sine rebus multis et usu rerum, quibus, ut vivamus, opus est, vita non ducitur, certum est hoc sensu, ex quo res omnis veritas quedam est, quia vere necessaria, nos uti, quo vivamus, dumque vivimus, veritate. Veritas vero, que enunciatio est, qua dicimus esse, quod est, vel non esse, quod non est, quaque veraces sumus et dicimur, si vitam speculativam elegerimus, adeo necessario cadit in usum nostrum, quod sine ea nec docere possumus nec doceri. Nam et multi, quibus a nativitate vocis usus non est, nutu signisque loquuntur, interrogant et respondent et multarum rerum ac passionum voluntatumque suarum veritatem exprimunt et percipiunt aliarum. Activa vero vita quomodo transigi potest, si tollas usum et commertium veritatis; si, cum declarari velimus de quacunque re, quam nesciamus, vel omnino non detur responsio vel contingat semper mendacium responderi? Crede michi, tollatur humana societas necessarium est, si sustuleris omnimodo veritatem. Nam – ut cetera sileam – fac te venire velle Florentiam. Cum iter nescias et ipsam non cognoveris civitatem, interrogabis vicinum vel alium quenpiam, ut doceat te, quamnam civitatis Bononie portam profecturum Florentiam comodius sit exire. Portam Gallerie dicat. Perseveransque, postquam portam fueris egressus, interroges obvios, an illud iter Florentiam ducat, cunctique respondeant et hortentur, ut optimum iter, quod inceperis, prosequaris; quando credis te Florentiam perventurum? Fac autem te nunquam vidisse Florentiam et urbem istam, quenam sit, modis omnibus ignorare facque te florentinam ianuam attigisse. Si cuncti mendacium dixerint, quando cognosces te contigisse Florentiam? Crede michi, Francisce, nos usu panis ad vitam minus quam usu veritatis, si cuncta perspexeris, indigere.

Que vero maior virtus censenda sit, caritas an veritas – quod est alterum tuum quesitum –, dicendum censeo, quod, cum Deus utraque virtus sit et se maior esse non possit et infinitum omnino sit, quod non recipit magis aut minus, si de caritate vel veritate, que Deus est, queritur, penitus sunt equales. Idem enim Deus immensus et eternus, omnipotens, incomprehensibilis et inenarrabilis est et caritas ac veritas est; dicente verbo Domini - sicut apud theologum Iohannem legitur – «ego sum via, veritas et vita.» Quod caritas autem Deus sit, idem Christi preco testatur dicens ex persona sua: «Deus caritas est et, qui manet in caritate in Deo, manet et Deus in eo.» Verum loquendo de veritate, qua dicimus esse, quod est, et non esse, quod non est, si latitudinem ambitus consideremus, maior sine dubio veritas atque diffusior caritate reperietur. Ipsa quidem veritas etiam dicitur de non ente; caritas autem et dilectio non potest ad id esse, quod non est, ut hac ratione maiorem esse veritatem oporteat nos fateri. Adde, quod caritas non extenditur nisi solum ad Deum, quem debemus diligere propter se, necnon et ad proximum, quem debemus diligere propter Deum; veritas autem omnium rerum est, sive sint inanimes sive viventes, ut nulla ferme comparatio sit veritatis ad caritatem, si solum inspicimus, quantum utraque comprehendat. Si vero potentias anime consideremus et, unde vel ista vel illa procedat, inveniemus veritatem rectitudinem quandam et adequationem esse concipientis atque dividentis intellectus ad res, de quibus intelligimus, nunquid sint quidque vel quales debeant reputari; que quidem omnia actus sunt intellectus anime, que naturaliter scire desiderat, ut est notum. Dilectio vero et caritas actus est voluntatis et rationis. An autem intellectus sit nobilior voluntate, que tam intellectui precipit quam aliis anime potentiis, que partis vegetative non sunt, illi viderint, quibus persuasum est intellectum prestare, imo preexistere voluntati, cum longe magis nobile sit omne, quod precipit, quam, quod obedit, et agens omnino quam patiens. Intellectus enim adeo segnis est et iners, quod per semetipsum semper iacet. Nam primus eius actus est, quem a sensibus speciebusque sensibilium excitatur, quod omnino patientis est. Secundus autem est compositionis rationisque discursus, quod facere non potest, nisi voluntas imperaverit et semper astiterit discurrenti; ut, quotiens voluntas non precipiat vel ab urgendo desistat, intellectus noster penitus nichil agat. Nam et obiectum sensibile parum agit, nec per se potest intellectum possibilem actuare, si voluntas iubens semper intellectui non assistat; que si mentem fixam ad aliquid teneat, nichil preter illud intelligere valeat vel sentire, quod patris Augustini constat exemplo. Refert enim in libris De Civitate Dei se vidisse quendam devotissimum sacerdotem, qui, cum oraret, adeo rapiebatur, quod stimulis ad sanguinis effusionem usque confossus nullum omnino signum ostenderet sentientis, sed – ut ad proposita redeam – concepta veritas actus est intellectus; dilectio vero vel caritas actus est rationis et voluntatis. Nemo vero michi probaverit intellectum nobiliorem esse voluntate et ratione, sicut excellentior et omnino non est obediens imperante, servus libero, quique semper cogitur eo, qui libere semper agit. Adde, quod ad meritum rerum omnium noticia et etiam ipsius Dei cognitio et omnium perceptio veritatum, si recte respicias, nichil facit. Sola namque caritas Dei et proximi cum Dei gratia meritorium actum reddit; unde verissime dicit Apostolus, imo Sanctus Spiritus ore Pauli: «Si habuero prophetiam et noverim mysteria omnia et omnem scientiam, caritatem autem non habeam, nichil sum.» Est enim veritas sine dubio virtus, sed intellectualis. Veritas autem doctrine, quoniam est ad alium, moralis quidem etiam virtus est. Ipsa vero caritas moralis est et – quod morales intellectualesque virtutes transgreditur – theologica, cuius proprietas et dignitas ceteris virtutibus antecellit. Nec solum est dignitate maior moralibus virtutibus et veritate doctrine, sed etiam duratione. Quare scriptum est: «Nunc autem manent fides, spes, caritas: tria hec. Maior autem horum est caritas.» Et paulo superius: «Caritas nunquam excidit, sive prophetie evacuabuntur sive lingue cessabunt sive scientia destruetur.» Quibus satis manifeste concluditur, quod ratione dignitatis et menti virtus caritatis et dilectionis veritate maior est.

Ratione vero – sicut diximus – ambitus veritas excedit longissimis spaciis caritatem. Vincitur etiam veritas consideratione potentie, de qua procedit, quantum intellectui voluntatis dignitas antecellit. Duratione vero iudicio meo preter veritatem doctrine caritas et veritas penitus sunt equales. Nam quanvis – ut dixit Apostolus – scientia destruenda sit, non peribit tamen agnitio divine maiestatis et rerum omnium, que tunc erunt, sed simul cum caritate durabit. Prestantior etiam est, quantum ad consequendum illud summum et incomprehensibile bonum spectat, dilectio veritate. Nam, cum in via Deus omnino cognosci non possit, qui summa veritas est, diligi tamen potest. In patria vero sine lumine purificante, quo noster intellectus altius elevetur et ad illius sublimitatis apicem veniat, videre Deum non possumus, sicut est, cum diligere sine dubitatione possimus. Est igitur promptior et expeditior ad ultimum suum actum caritas, quoniam per se potest ad illum et libere pervenire. Sed intellectus illam veritatem non potest agnoscere, nisi gratia spiritualis luminis evehatur. Et hec de duabus tuis primis questionibus dicta sint.

Cum hucusque scripsissem, relegi tuam epistolam, ut viderem cetera, que requiris, comperique me de secunde tue dubitationis quesitu parumper errasse. Querebas enim – ut ferme verbis utar tuis –, que virtus dignior et magis necessaria sit, amicicia an veritas, non – ut disputavi – veritas an caritas, quod michi ex prima lectione remanserat. Quanvis amicicia particularis caritas sine dubio sit, alia tamen ratio est generis et alia speciei. Quem errorem obrepsisse seni, cuius memoria pergit in Lethem, admireris nolim. Sed, que de caritate disserui, non omnino sunt ad id, quod de amicicia postulas, aliena. Verum hec particularis caritas, que amicicia est, minus habet dubitationis quam caritas in comuni. Nam – ut tu ipse verissime scribis – vanam, imo nullam prorsus esse certum est amiciciam, si veritatis lumine deseratur. Non potest enim amicicia sine veritate constare, quoniam virtus est – ut dicis – vel saltem cum virtute – sicut Philosophus consentire videtur; et eo maxime, quoniam amicicia solum inter bonos et sapientes viros esse potest; inter malos enim non amicicia, sed factiosa conspiratio dici debet. Unum etiam, quod forte miraberis, audeo affirmare, cum vera amicicia non diligentis, sed dilecti gratia sit, eam non esse necessariam diligenti. Nam, si te diligam propter me, non est amicicia, sed quedam michi provisio. Ametur quis propter se, ut amicicia vera sit, necesse est. Redamatio quidem non est amicicie finis, sed solum eius officium, quem amamus. Necesse nobis est in hac vita mortali, si consideremus indigentiam, amari, non amare, nisi quatenus propter amare velimus amari; quod quidem esset utilitatis aucupium, non virtutis, qualem amiciciam volumus, argumentum. Nam, quantum ad humane fragilitatis columen spectat, sufficit diligentium turbe, licet amicicie perfectionem – quod est difficillimum – non attingant, sufficit enim illa comunis amicorum frequentia, qua colimur et iuvamur, et illa caritas et amicicia, que propter utilitatem contrahitur nec tamen honestatis excellentiam detestatur. Nichil enim preter intellectum, quod propter nos cupimus, virtus est. Ad alium iusticia, que virtus omnis est, cunctis suis partibus ordinatur, et quelibet virtus a nobis appetitur, quoniam – ut moraliter loquamur – sole (sicut volunt) propter se diligende sunt. Et quoniam nulla virtus sine iusticia vera consumataque dici potest, cuius aliquis solum propter se ipsum optator sit. Nec quem moveat, quod temperantia videatur ad se, non ad alium ordinari. Nam moderatio non solum ad nos est, ut boni simus, sed ad alios, ut prodesse velimus exemplo nec alium, cum quo libido committitur, corrumpamus. Quod et de fortitudine licet similiter affirmare. Nec dicat aliquis, quod hec virtus ad alios de per accidens referatur. Imperfecta quidem est virtus nec moralis dici potest, que – quod divinius est – non ad proximum ordinatur. Imperfecte sunt igitur, si sint solum ad nos; sed directe sic ad nos, quod et proximum amplectantur virtutes, sive moderatio sive quecunque virtus sit, tandem vere et consumate sunt. Non est igitur amicicia, sive passio sive virtus sit, omnino necessaria propter vitam, postquam ad alium ordinata est et ob amati comodum, non propter amantis emolumentum. Maior ergo veritas est, dignior et magis necessaria quam amicicia, cuius rei declarationem postulasti, semperque tam amico quam amicicie preferenda, quoniam nichil deformius in amicicia quam relinquere studium et officium veritatis, quod nunquam nisi stultos et vitiosos fugit, cum quibus et inter quos esse non potest amicicia vel glutinus caritatis. Sapienti quidem et virtuoso nichil potest gravius esse mendacio, quoniam adeo malicie semper involutum est, quod nunquam possit conducere sapienti. Quod si contingat amicos tuos in speculativis veritatibus dissentire, «sanctum est» – ut inquit Philosophus – «prehonorare veritatem» tandiuque monere, quoad possis, errantem, quod ipsum in lumen erigas veritatis, quod et in civilibus consultationibus et in omnibus vite partibus faciendum est. Habenda tamen amicicie ratio, quotiens levi mendacio possit ingens gravissimumque periculum inhiberi, si tamen citra mortalis culpe facinus id fieri possit; nunquam enim salutis eterne ratio deserenda est.

Nunc autem ad aliud, quod exigis, veniam. Vis enim a me declarari, quid rear ad Dei tribunal detestabilius: an usurarum avariciam, an rabiem taxillorum. Ego quidem, quid in illius censura sit gravius, michi plane confiteor non patere. Puto tamen, quoniam ludus taxillorum nec novo nec veteri Testamento prohibitus reperitur – quod ego meminerim –, graviorem esse fenebrem pravitatem, que contra Dei preceptum expresse committitur quaque venundatur tempus et contra naturam pecunia parere pecuniam cohibetur. Nam, quod in aggravationem ludi merito detestaris, ex eo solitum oriri blasphemias in Deum cunctosque celicolas homicidiaque; adde, si placet, deceptiones et fraudes, deciorum falsificationes et alia multa, que videmus non causa, sed occasione ludi potius quotidie provenire; non est ludi natura, sed cumulatio delictorum; nec a ludo per se, sed per accidens oriuntur. Hic autem accidentalis processus in infinitum patet. Nichil enim adeo turpe adeoque remotum inter vitia est, quod a vitiorum minimo non possit accidentaliter exoriri. Nonne dura feneratorum exactio deceptionesque plerumque tantum accendunt turbationis et ire, quod decepti gravatique tam in Deum blasphemiis quam in exactorem offensionibus multotiensque usque ad cedem et sanguinem efferuntur? Non sunt igitur accidentalia vitiis ad aggravationem ascribenda, quoniam, etsi rarius in uno quam in alio contingere videantur, nichil tamen ad vitii naturam pertinent.

Vis autem a me – quo questionem ultimam tuam expediam – declarari, unde procedat, quod hora brevissima temporis vel momento puberibus etiam quasi contra naturam canicies oriatur. Quod quidem a me querere, cum infinitos medicos habeas, quorum professio de talibus perscrutetur, me parumper in admirationem movit, presertim cum scire possis cogitareque debeas hoc ad me nullatenus pertinere, nec id possit ab aliquo, licet physice peritissimo, demonstrari. Quis enim scire potest secreta nature? Quis Deo proximum naturalis agentis opificium, qualiter et unde proveniat, explicabit? Coniectura procedimus in causas ab effectu. Non est, crede michi, non est etiam apud sapientes rata secretorum talium certitudo. Sufficit in ipsis Academicorum more dicere probabiliter, quod occurrit, quoniam impossibile sit exploratam attingere veritatem. Qua ratione dicit Philosophus in Metaphysicis: «Sicut nycticoracum oculi ad lucem diei se habent, sic et anime nostre intellectus ad ea, que sunt omnium nature manifestissima.» Qua Philosophi sententia etiam studiosi physices admonentur moderate presumere nec sibi perfectam rerum naturalium rationem attigisse, que consumate sciri nequeant, persuadere. Verum – sicut vult Philosophus libro De coloribus et tertio et decimonono De animalibus – «materia pilorum est humiditas quedam vaporosa atque fumosa», quam voce quasi greca periti medicorum aliquando capnosam vocant, licet quorundam ignorantia capinosam dicat; cum capnos, bisyllabum grece, latine fumus sit. Causa vero colorem faciens calor est digerens et aliquando desiccans illam humiditatem. Omnis enim pilus radicem habet in pelle et in radice viscosum quiddam, quod corruptum caniciem gignit, calore, qui colorem facit, deficiente taliter, quod humiditatem illam nequeat regulare. Nunc autem, cum in subito quodam metu calor extrema deserat et mergatur intrinsecus, non est mirum, si in illa revocatione caloris oborta frigiditas in humiditatem agens et ipsam corrumpens vel desiccans, in instanti vel potius parvo et imperceptibili tempore non solam operam caloris, colorationem scilicet, desinere faciat, sed opus etiam eius, colorem videlicet, illa vehementia tollat et mutet; ut, quod vel morbus vel senectus ipsa, que morbus est, per frigiditatem calore sepulto paulatim facit in tempore, mentis impetu et repentino temporis haustu subitus rigor faciat in timore. Vellem tamen hoc quereres a peritis, qui te quantum exigis, edocerent. Vellem et una tecum ipsos audire, quo discerem meque super hoc, quod parum dubitabile non reputo, declararem. Tanta quidem vis timoris est, quod non solum commovet animum, sed in corpore mirabiles gignit effectus, cum pallorem non solum efficiat, sed sudorem provocet, solvat ventrem, nervos enervet, cursum sistat, alas addat, sensus impediat, voluntatem mutet et multotiens ipsum auferat intellectum, ut mirari non debeas, si pilorum molliciem mutet in colore per metum subito conceptum frigiditas agens in humidum ipsumque corrumpens canumque faciat, quod fuit nigrum. Hec hactenus; que si fuerint tibi satis, letor, imo letabor; sin autem ea minus probes, alium quere vel, si malis, rescribere non graveris.

Vale persuadeque tibi te a me amari.

Florentie, tertio nonas novembris.

3.

Leoiohanni de Verleonibus de Perusio

cancellario domini Mantuani.

[1400?]

NIMIS michi tribuis, vir insignis, frater et amice karissime; nimis, inquam, michi tribuis. Nimis altum, si non ficte scripseris, de me sentis, qui velis, quod solum – ut ferme verbis utar tuis – me musis Iupiter enutritum reliquerit atque nostre Italie lumen unicum in poesi, que modo perierat, tam mirabiliter condonarit. Egone nutritus musis, egone lumen unicum in poesi? Nescis, care frater, – ut video – quid sint muse; nescis profecto, quid sit non intellecta poesis; equidem si scires, quid hec sint, non ita facile pronunciares de re tanta sententiam. Considera Martianum, quid proprium velit quidque singularis officii cuilibet distribuat camenarum; et cum illa didiceris, tunc, si tibi videtur et exploratum de me, quantum oportet, habueris; me musarum alumnum et poetice lumen voca. Nam – ut cetera sileam – quis musarum novit officia vel – quod plus est – sic ad scientiam se componit, ut musarum natura disponit, ut non solum velit, quod una musarum affert, dicta Clio, sed delectabiliter velit, quod non solum pollicetur altera, quam Euterpen nominant, sed requirit? Ut perseveret, quod opus tradunt esse Melpomenes; ut in fecunditatem germinet, quod volunt esse Thalie; ut fideliter iam percepta commemoret, quod prestare creditur Polymnia; ut de similibus in similia pergat, quod Erato perficit, sicut eius nomen grece traditur importare; ut discretionis super omnia, que didicerit, iudicium habeat, quod putant exhibere Terpsichore; ut habeat, quod ad iudicium sequitur, electionem bonorum et aliorum recusationem, que quasi divinum munus celestis prebet Urania; ut demum, quod ad Calliopen spectat, pulcre seu dulciter pronunciet et efferat, que percepit? Hec sunt iuxta traditionem Fulgentii novem musarum, quibus oportet poetam perfici, nutrimenta. Dic me, si placet, his omnibus altum mirabilem emersisse poetam; sed cave, ne falsitatis – ne mendacii dixerim – arguaris. Scio quidem me non solum his non educatum epulis, sed prorsus a musis omnibus alienum. Non enim solum illa, que vult subtili copiosaque ratione Fulgentius, sed etiam alia novem musis et ipsarum nominibus designantur. Nam – ut omittamus cetera Martianique sententiam transeamus – quis est, qui septem liberales artes, que musis ascribuntur, et ipsam philosophiam, scientiarum scientiam, norit aut cognoscere possit, quando quidem vel unius hominis vita uni soli proculdubio non sit satis? Non potest, crede michi, musarum dici lacte nutritus, qui noticia scientiarum omnium non abundat, qui divina et humana non callet quique – quod proprium est poete – metro nescit exprimere variisque rerum integumentis eleganter occulere veritatem. Nec putes, carissime frater, poeticam tale quiddam esse, quod humana possit ratione comprehendi. Divinitus enim infunditur et ex alto venit; nec aliquid minus mortalis hominis industria studioque paratur. Nam certum est – ut inquit Cicero – «ceterarum rerum studia et doctrina et preceptis et arte constare; poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi divino quodam spiritu inflari»; ut non deceat sic ad placitum aliquem credere vocareque poetam. Nescio, si quicquam maius et in humanis inventionibus sive perfectionibus poetica dici possit, imo scio certissime, quod non possit. Etenim, cum ipsam nulla sententia vel facultas, veluti subiectum aliquod vel ad se pertinens presupponat, ipsa cunctis aliis utitur iure suo et sermonis imagine, tegminibus et figuris sententiarum, verborum et rerum cuncta pertractat per omniaque dominatur et currit, ut non possit aliquis verum officium prestare poete, nisi noverit omnia, que sequuntur. Vide novem libros Martiani Capelle, quorum duobus, cum connubium tractasset Mercurii et Philologie, hoc est: eloquentie, quam Mercurius significat, et rationis, quam Philologie nomen importat, quod rationis amor interpretatur, introducit septem artes liberales coniugii sacra virginum habitu celebrantes et cuilibet ipsarum propriam tribuens cantilenam singulis voluminibus singulam proprietatem atque naturam breviloqua narratione depingit. Quod volumen novem distinctum libris admonet sine perfectione doctrine, quam ratio septem liberalium artium profitetur, verum non posse constare poetam. Nam quid de physica loquar, quam heroico carmine Lucretium invenimus tractavisse? Quid etiam de sapientia dixerim, quam Socrates ampliavit, cum verissime scriptum sit:

Scribendi recte sapere est et principium et fons:

Rem tibi Socratice poterunt ostendere carte?

Qua doctrina si poeta caruerit, omnino poeta non erit. Et, ne putes divinam scientiam, quam nostri theologiam vocant, Ethnici metaphysicen appellarunt, ad poeticam non spectare, memento, quod – sicut testatur pluribus locis Philosophus – primi theologizantes poete dicti sunt; quoniam huius artificis, quem poetam dicimus, proprie proprium est non solum divina celestiaque callere, sed ipsorum esse tum iocundum, tum subtilissimum tractatorem; ut nimis sit et plus quam ab homine, licet erudito, prestari possit, se poetam, quod michi nescio, cur exhibeas, profiteri; ut nullo modo dicas in me velut antiquorum reliquias vatum et consortium remansisse. Non enim dignus sum illorum annumerari collegio, qui remotissimus sum a musis et ab omnibus, quibus poetica constat poetaque perficitur, alienus.

Bene atque prudentissime igitur laudes meas ab initio moderasti. Cum enim dixisses omne vulgus me quasi predicandum universi spectaculum celebrare, subiungis hac me opinione beatum, si digna ex animi integritate procedat. Quod cum de me dici posse non sentiam, placet et laudo, quod fame, que sit

Tam ficti pravique tenax quam nuncia veri,

facile non accedas nec me pluris facias, quam oportet. Quod si moderationem eandem adhibuisses in fine, non fuisset michi tam longe orationis tractu opinionis tue impossibilitas detegenda. Si quid autem in me videris elucere laude vel admiratione dignum, non michi tribuas, precor, sed illi, qui dedit et cuius sumus opificium, quicquid sumus. Me tamen, utcunque sim, ames velim teque persuadeas a me amari. Vale felix et melior, quam in fine feceris mei rerumque mearum considerator.

Florentie, duodecimo kalend. Ianuarii.

4.

Domino Francisco Zebarello.

[1401]

NON putavi, doctor egregie, frater et amice karissime, cum tibi scripsi, mecum tibi fore certamen. Adeo quidem cuncta, que tunc disputavi, verissima michi visa sunt, ut nunquam me super eis dubitaturum aliquo tempore cogitarem. Sed, cum alias sepe numero, tum ad presens nullam sentio tam exploratam veritatem, que disputationis violentia non possit in dubitationem adduci; quo minus admiror Academie studia, dum Grecia suis florebat philosophis, viguisse. Que quidem philosophandi ratio iam primum a Socrate principium habens, ab Archesilao repetita, Carneadis studio et auctoritate tantum confirmationis accepit, ut per annos ultra trecentos in etatem ferme pervenerit Ciceronis, qui confirmat eam – ut eius utar verbis – «in ipsa Grecia» suis temporibus «orbam esse.» Plane quidem – sicut Arpinas ipse testatur - «omnibus veris falsa quedam adiuncta» sunt «tanta similitudine, ut in his nulla insit ratio iudicandi nec assentiendi nota.» Volo tamen experirique iuvat, nunquid tantum efficere disputando possim, ut doceam, quod, que iudicio meo verissime scripsi, rata et irrefragabili ratione subsistant. Que quidem si saltem ab his tuebor, que cum copiose, tum subtiliter obiecisti, satisfactum abunde tuis replicationibus arbitrabor. Prius tamen aliqua disseram, que narrasti; mox principale propositum luculenter atque distincte tractabo, ne contra veritatem solidam et invincibilem apparentiam reliquerim veritatis.

Et – ut ab his, que recepi, per ordinem inchoemus, cum amicus sis (ut scio) – confiteris et scribis, decetne tantum meis laudibus immorari? Volo maiorem in modum me colas. Hoc patior, hoc permitto, non, quod hoc cultu dignus sim,

Haud enim tali me dignor honore;

sed quia talis esse cupio talisque conor esse, quod maxime sim colendus. Volo sine nominis invidia te voces amicum meque patiaris uti tecum simili vocabulo versa vice meque diligas amice velim. Ego te non solum diligam, sed – quod teste Cicerone divinius est – amabo. Sed, quod me maiorem in modum colas ut sapientissimum, te dixisse, non miror solum, sed indignor et molestissime fero. Egone sapientissimus, mi Francisce? Nimis erras; imo me nimis errare vis; imo – fas sit vera loqui – de me ridicule nimis effaris; imo, si recte iudicas, nimis callide me derides. Tune me audes sapientissimum appellare? Nonne legisti apud Ciceronem nostrum «sapientiam esse rerum divinarum et humanarum scientiam cognitionemque, que cuiusque rei causa sit? Ex quo» – sicut subdit – «efficitur, ut divina imitetur, humana omnia inferiora virtute ducat.» Et quis es, qui affectum habitu diffinitionis huiusmodi possis aut audeas affirmare? An de mente vegeta tua forsan excidit sapientiam intellectui vel – ut loquar expressius – intelligentie subordinari, cum illa sibi subiciat prudentiam, scientiam atque artem et ipsis omnibus perfectione quadamque divinitate, quam tria illa non capiunt, antecellat? Septem sapientibus iactatrix rerum suarum Grecia gloriatur, quorum uni falsum testimonium accessit Apollinis falsi dei. Catonem, Acilium, Paulum Caiumque et Celium nominatim inter alios habuit sapientes Roma eosque non per omnia nec universaliter, sed ex parte. Nulli tamen Romano vel Greco datum est, ut sapientissimus vocaretur preter Socratem, «quem Apollo» – ut aiunt - «sapientissimum iudicavit» – ut fert Cicero –; quo fit, ut hoc de me, quod dicis, tueri ratione non possis, nisique te putarem amore deceptum, nimis iam id michi molestum esset; nec te dicerem hyperbolice locutum, sed potius ironice derisiveque. Sed, cum hoc crimine te purget apud me tua de me nimis immoderata dilectio, cave, quid alii de te sentiant, qui vix poterunt aliud te iudicare quam stultum vel – quod criminosius est - blandiloquum aut mendacem. Quod me vero sicuti parentem venereris, quoniam te natu maior sum: michi quidem februarius mensis, qui nunc agitur, annum septuagesimum attulit; letus accepto, non illa tamen ratione, quam tangis. Quando namque novimus nos, quod michi non potueris magistrari? Non, quod me gradu precesseris doctoratus, quanvis hoc non contemnendum sit, sed multarum rerum scientia, quam doctrina simul et ingenio comparasti. Sim tibi, postquam vis, parentis loco cum etate, tum veneratione: nunquam enim talem filium recusabo; tu me constanter velis in patrem. Sed, postquam- ut testaris – consiliis pater sum, imo doctrina, imo salutaribus preceptis et institutionibus patrem ago, cum non tibi gloriam eloquentie, qua te mea epistola putas affectum, sed Deo tribuam largitori, quod eleganter dictum vis sicque faciendum esse confirmas; unde est, quod tui oblitus et mei Themistoclis exemplo voces meas – ut dicis – plurimas et magnificas laudum tuarum magni ducas et ad beneficium prestantissimum – veluti testaris – ascribas? Unde est, quod felicem tuam velis epistolam, quam ad me misisti, que tibi – sicuti triumphas - tantum claritatis et glorie compararit? Unde sunt alia plurima, que sequuntur? Nonne vides te tibi, cum confidis Dei clementia tue mediocritatis non fore prorsus inscium, contrarium prorsus esse? Quanvis enim ad te reversus subdas – ut verba tua referam – «At res tantas non tantum arrogare michi, sed vix etiam sperare ausim; laudes tamen non omnino negas tuas, sed confiteris potius et admittis.» Sed hec satis.

Nunc autem ad id veniam, quod impugnas, tecumque fraterne discutiam, an illa Ciceronis et aliorum philosophorum in adhibenda merentibus consolatione remedia talia sint, qualia promittuntur; procedamque per capita tua, imo Ciceronis, ut videamus, an verum sit, quod tam argute defendis et tenaciter asseveras. Verumtamen – ut liberrime, quod sentio, tecum loquar – videre videor te potius ad ambitionem disputationis ostentationemque respexisse quam ad veritatem. Diximus – quod et verissimum arbitror - mortem malum esse nature, non culpe. Dixerit Silenus licet hominibus «optimum esse» «non nasci proximumque quam primum mori»; dixerit et alter – ut Gentilium more Gentilium referens verba loquar – singulari deorum munere factum esse, quod anime vincula, corpora videlicet nostra, fuerint mortalia, non eterna; nunquam tamen efficient mortem non esse malum; plusque valebit apud me christiane veritatis et divinarum Scripturarum auctoritas quam illorum deliramenta, qui fingebant animas stellis insitas et eternas ab eterno creatas in corpora nostra descendere:

Quas omnes, ubi mille rotam volvere per annos,

Letheum ad fluvium deus evocat agmine magno,

Scilicet immemores, supera ut convexa revisant

Rursus et incipiant in corpora velle reverti

– ut ille ait; quod si verum esset, vera sine dubio forent illa, que somniant. Nunc autem scimus, quod «creavit Deus hominem» inexterminabilem et «ad imaginem» sue similitudinis creavit illum; «invidia autem diaboli mors introivit in orbem terrarum.» Status enim hominum ad immortalitatem erat sine medio primordialiter ordinatus, quod nobis interrupit transgressio primorum parentum; ut, si foret optimum non nasci vel quam primum mori aut omnino nos esse mortales – ut illi determinant – Dei bonitas, que «vidit» esse «valde bona, quecunque fecit», prorsus hominem non plasmasset, non immortalem ab initio statuisset nec perfectos compositione corporis et anime post resurrectionem immortali fore beatitudine perpetuos voluisset; ut, quicquid ceca Gentilitas sibi contemnendo mortem de bonitate resolutionis huiuscemodi, que mors dicitur, blandiatur, germana tamen veritas, quam mutare non possumus, et divine maiestatis auctoritas, que rebus omnibus antecellit, reputant ipsam malum esse et immortalitatem corporum corruptionis statui preferendam. Dixit enim Dominus ad Adam: «Ex omni ligno, quod est in paradiso, ad escam edes. De ligno autem, quod est scientie boni et mali, non edebis. Qua die autem manducaveritis, moriemini.» Vel – ut habet nostra translatio – «ex omni ligno paradisi comede. De ligno autem scientie boni et mali ne comedas. In quacunque enim die comederis, morieris.» Et quis dixerit Deum pro inobedientie transgressionisque peccato mortem velut in penam et supplicium statuisse, si mala non foret? Malum est sine dubio mors, sed – ut alias diximus – non culpe, sed pene. Moraliter autem mors nec bonum nec malum est; in natura vero penitus malum, utpote privatio boni vite. Vita quidem actus et ens quoddam est, cuius privatio, mors, est sine dubio non bona, quia nullum ens est, sed privatio quedam entis et boni, que malum indubitanter est. Verum contra me Stoicos, Ciceronem, Senecam et alios multos statuens inquis istos nolle malum aliquid esse nisi vitium, nec bonum nisi virtutem. Scio Ciceronis et aliorum Stoicidarum hanc perpetuam esse sententiam, cui – sicut vis – me ipsum scribentem pluries inhesisse, qui mea legerit, poterit reperire. Hanc etenim cum illis semper tenui teneoque sententiam, si de morali bonitate vel malicia sermo sit. Nunc autem mors obita bene bona moraliter bonis est; male vero suscepta, malum est malis. Nam – sicuti alias tibi scripsi –, «qui gloriam suam intendit pro patria pugnans aut moriens, non pugil est patrie, sed sue captator glorie.» Sed quid, precor, ad mortis asserendam bonitatem virtus aut vitium? Si enim nichil bonum nisi virtus, mors ipsa bonum esse non potest. Non enim est virtus, que quidem est habitus, sed privatio; nec voluntarium aliquid de per se, quod est de ratione virtutis, haud aliter quam exortus, qui quidem a voluntate non pendet. Mori quidem velle possumus, sed voluntas sola non sufficit, ut moriamur. Virtus autem sic voluntarium quiddam est, quod ipsa voluntate sola perficitur. Nam, licet actus virtus seu virtuosus ab alia potentia perficiatur, attamen, quod virtus sit vel virtuosus, a sola provenit voluntate. Actus enim quilibet tam vitii quam virtutis bonus est, quoniam aliquod ens est et ad ipsum Deus concurrit, imo – quo rectius loquar – efficiendo precurrit. Precurrit etiam et cooperatur ad formam specimenque virtutis. Ad deformitatem autem actus, que peccatum est, cum ipsa sit nichil, penitus non concurrit. Nullam enim habet illa causam efficientem, sed deficientem et, quicquid labis deficiendo ab eo, lex eterna iubet, cui non Deus, sed homo debitor est, contrahitur, corruptione voluntatis, que nec modum servet vel finem non intendat debitum, perpetratur. Non igitur – ut tua fert ratio – mors est bonum, quoniam non est virtus, quam solam asseris esse bonum. Denique triplex bonum a Philosopho diffinitur, sicut tria sunt, quibus merito commendamur: Bonum quidem, quod honestum et virtus est, animum respicit, qui subiectum est honestatis atque virtutis; bono vero delectabili respondet corpus. Vera quidem anime delectatio virtus est, sicut delectatio corporis est voluptas; bono vero, quod dicitur utile, respondent opes seu divitie et cetera, que circa nos sunt subiecta fortune. Mors autem sub bonorum istorum aliquo de per se nequit, si quis recte consideret, numerari. Velim doceas igitur, quam boni rationem mors habeat, quam cum – ut arbitror – reperire non possis, dic mecum, obsecro, dimisso Stoicorum supercilio mortem naturaliter malum esse, moraliter vero bonam, si contingat bonis, quibus omnia cooperantur in bonum, malamque malis, quibus, dum mali fuerint, nichil potest accidere nisi malum; mementoque Philosophum velle mortem esse terribilium ultimum et non bonis, sed malis homines deterreri. Et, ne putes me solum, que terribilia sunt, mala dicere, audi Philosophum in Ethicis: «Timemus autem, scilicet terribilia. Hec autem sunt, ut simpliciter dicere mala, propter quod et timorem determinant expectatione mali. Timemus igitur omnes mala, puta malam opinionem, inopiam, egritudinem, mortem.» Et paulo post: «Terribilissimum autem mors: terminus enim.» Vel – ut habet alia translatio – «Et timemus quidem res timorosas, et hec sunt universaliter mala, et propter hoc diffiniunt timorem dicentes, quod est suspitio mali incidere apti aut cuius timetur incidentia, ut est mala fama aut paupertas aut privatio amicorum aut mors.» Hec princeps philosophorum in Ethicis. Clama, si placet; clamet et omnis Stoicorum scola; potior est michi veritas, que patet ad sensum, quam opinio – ne dicam: deliratio – Stoicorum, qui virtutem invisam et invidendam talem esse volebant actusque virtutum, qualis et quales in hac carne fragilitateque mortalium sit impossibile reperiri. Maior est auctoritas aristotelica Peripateticorumque moderatio quam illa severitas, imo duricies et inaccessibilis ratio Stoicorum. Malum est equidem sine dubio mors timendaque prius, quam veniat; horrenda, cum venit, et postquam venerit, non irrationabiliter lacrimanda, nisi vite preterite ratione spes non stulte concepta persuaserit illam mortem esse translationem in vitam, non in secunde mortis gradum, quo infelix anima sit perpetuo crucianda. Nec obicias – ut longo tue orationis tractu facis – vite mee, quam omni ex parte virtuosam argumentis probas, huic nostre sententie formulam et institutionem. Nulla quidem michi tecum est contentio de virtute, quin bona sit et omnibus preferenda. Plane quidem bonam fateor et humanis rebus omnibus anteponendam. Sed quid hoc ad mortem? An, quia bona sit virtus, bonam sequitur esse mortem, quam clare constat non esse virtutem? Nam, quod pro disputationis tue fundamento ex Stoicorum sententia sumis, nichil videlicet bonum esse nisi virtutem, etiam loquendo moraliter et bonum intelligendo secundum ethicam rationem, michi, licet asseras, non videtur. Beatitudo quidem, que finis est virtutis, sine dubio non est virtus. Bona tamen est prestantiorque virtute. Pax hominum politicaque securitas, ad quam ordinantur omni ex parte virtutes politice legalisque iusticia, nonne bona est meliorque virtute? Denique virtus habitus; operatio vero secundum virtutem non habitus est, sed actus. Et quid? Nunquid talis operatio moraliter bonum non est? Nec te nec aliquem hoc crediderim negaturum. Non ergo sola virtus etiam moraliter bonum est, quandoquidem virtutis operatio, pax hominum securitasque politica beatitudoque proveniens ex virtute, sic bona sunt, quod ea virtutis diffinitio non comprehendat. Nam quid de amicicia dicam, que multorum sententia meoque iudicio virtus non est, sed passio? Nonne bonum est, non virtus, sed virtutem consequens et – ut inquit Philosophus – «cum virtute»? Et – ut in hoc aliquando concludam et a moralibus discedamus – cuncta, que videmus, et invisibilia, que non subiacent sensibus, et omnia penitus, que Deus fecit, cum scriptum sit: «Et vidit Deus omnia, que fecerat valde bona.», licet virtutes non sint, esse bona tuis delectatus Stoicis denegabis? Denique vide, si placet, humani generis salvatorem, quam ardenter optaverit paratum mortis calicem declinare, quam devote supplicaverit, ut ab eo calix iste transiret, quanta cum animi mesticia dixerit: «Tristis est anima mea usque ad mortem.», qualique super future passionis meditatione sudore sudaverit. An illa bonitatis omnis et sapientie ac fortitudinis plenitudo rogabat et optabat sanguineoque sudore manavit propter mortem, que non sit malum, ut contendere velle videris, an potius quoniam mortem sciebat, qui errare non poterat, gravissimum esse malum? Nec possumus de illo dicere, quod secunde mortis periculum formidaret. Dixerat enim: «Venit princeps mundi huius et non invenit in me quicquam.»; nec poterat in illa divinitatis copula, qua Christus erat deus et homo, resurrectionis sue gloriam, quam antea predixerat, ignorare. Cumque dixisset flenti supplicantique Marte: «Resurget frater tuus.», ductus tamen ad sepulcrum infremuit atque flevit insinuans amicorum mortem amicis non irrationabiliter lacrimandam. Vade nunc et dic cum Stoicis solummodo virtutes bonum esse. Dic mortem non solum non esse malam, sed bonam; non metuendam, sed optandam; non habendam horrori, sed delectationi; non flendam, sed potius contemnendam. Stabit contra te natura, stabit et Christi, si cetera deficere videantur, exemplum; et hoc idem ipsa sensibilitas affirmabit et procul erunt «scrupulosa quidem illa» – ut mea verba replicem – «atque sophistica et, que transacto verborum strepitu nichil rationis et solidi» derelinquunt. Nam, cum mors sensibiliter malum sit, nunquam extorquebit apparentia rationis, quod ipsa sit bonum; et ex illa bonitatis opinione, cum falsa sit, morientibus aut eis, qui superstites fuerint, nunquam continget vere consolationis remedium provenire.

Satis – ut arbitror – luculentissimis verisque rationibus demonstratum est mortem nedum esse malum, sed dolendam; et ob id primum Ciceronice consolationis caput ad id, quod promittit, nullatenus pertinere. Vult enim, quoniam mors malum non sit, non esse dolendum morientibus aut amicis propinquisque defunctorum. Nam – quod et tu probare conatus es – nichil bonum nisi virtutem et nichil malum preter vitium, quibus consolationem Ciceronis defendere satagis, vides simpliciter vel – ut expressius loquar - universaliter verum non esse nec extra moralitatis ambitum veritatem de morte precipue continere. Nec verum esse putes id, quod obiecisti – quo verbis utar tuis – nichil urgere, quod dixi mortem, si malum non esset, nunquam pro supplicio leges inflicturas. Et, ne sine ratione dictum sit, subdis: «Legibus namque afficiuntur improbi; nobis de bonis et sapientibus sermo est: tum et ipsis improbis mors infligitur non tam, quo nequicia plectatur, quam, quo coerceatur.» Hec verba tua sunt pauculis immutatis, que sic repetii, ut errorem recognoscas tuum. Et dic, precor, mi Francisce, nunquid non vides sic mortem malum esse nature sensuque penosum, quod bonum sit iusticie culpeque, quam quis admiserit, punitionem? Scio, quod

Oderunt peccare mali formidine pene,

nec timere penam nisi, quoniam malum sit recusabileque natura; nec timendam esse mortem eo, quod sit satisfactio culpe, sed quoniam – ut sepius dictum est – malum sit evidentissima ratione nature, ut illa tua solutio non meam tollat, sed confirmet potius rationem.

Sed videamus, obsecro, quo pacto tollas, que contra secundi capitis consolationem dicta sunt queve uberius dici possunt. Dixi quidem, licet humane condicionis sit hominem semel mori, meditationem tamen huius rei consolationis officium non implere, cum non equaliter vite longitudo vel brevitas omnibus sit taxata. Quo fit ut, licet comunis moriendi condicio nemini specialiter sit lugenda, par equidem omnibus est; vite tamen inequalitas et lacrimas rationabiliter moveat et merorem. Quid autem contradixeris quaque ratione tollas obiecta, si placet, adverte. Primo quidem Terentianum illud obicis, quod vulgo ferunt, «diem adimere egritudinem hominibus.» Et quid hoc, oro te, ad id, quod obieci? Num hoc addit aliquid meditationi mortis aut eximit dolori, quem concepimus ex properatione moriendi? Adimit, fateor, egritudinem omnem tempus; «lacrima» quidem – ut aiunt – «nichil arescit velocius.» Nam, quod addis anticipatum habere aliquid ante cladem cogitatione, ne quis inparatus sit sub adventu fati, nonnichil forsitan opitulari potest. Difficile tamen est prestare, cum res nos tangit factis, quod lectione nobis persuasimus vel quod nos consolatores alios admonemus. Differt enim hec meditatio mortis ab ipsius moriendi presentia, quantum a cruento certamine gladiatoria vel exsanguis peritia dimicandi. Tota quidem excidit eius artis ratio, cum res instantem pervenerit ad congressum. Tunc procul illi saltus, feriendi doctrina facilisque et cauta declinandorum ictuum promptitudo. Respondent in talibus voluntati cogitationes et procul existente periculo facile cuncta sibi promittit audacia spondetque virtus, que, cum ad rem perventum est, veluti decoquens prestare non potest. Et quid? Credisne Nestorem post primum seculum totque transacta bella, tot rerum vertigines totque procerum et heroum mortes, nunquam sibi persuasisse se Antilochum genuisse mortalem et in aliorum mortibus suam et filii condicionem non multotiens cogitasse, qui talis fuit, quod ille rex regum Agamemnon non «decem Aiaces», ut Troiam vinceret, sed sex Nestores exoptabat? Attamen in illius senectutis experientia, in illius sapientie cane lumine, Nestor, qui,

magno si quicquam credis Homero,

Exemplum vite fuit a cornice secunde;

Felix nimirum, qui tot per secula mortem

Distulit atque suos iam dextra computat annos,

Quique novum totiens mustum bibit: oro, parumper

Attendas, quantum de legibus ipse queratur

Fatorum et nimio de stamine, cum videt acris

Antilochi barbam ardentem: nam querit ab omni

Quisquis adest socio, cur hec in tempora durat,

Quod facinus dignum tam longo admiserit evo.

Crede michi, plus sibi Stoici de philosophia blandiebantur, quam possit efficere semperque michi placuit aureum Antonini Pii verbum. Cum enim Marcus Antonius, qui postea rerum gubernacula consecutus gessit imperium; cum Antonius, inquam, qui philosophiam professus est tam opere quam doctrina, suum educatorem mortuum fleret et ab amicis ac aulicis inhiberetur ostentare pietatem, interpellavit illos Antoninus. Dixit enim – ut apud Iulium Capitolinum legitur – «Permittite illum, ut homo sit. Neque enim philosophia vel imperium tollit affectus». Quod sentiens ac probans Cicero dixit: «Quid enim interest motu animi sublato, non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quodvis generis eiusdem?» Et subdit: «Neque enim isti sunt audiendi, qui virtutem duram et quasi ferream quandam volunt.» Hec Cicero; locum nosti, cogito, ubi scilicet de amicicia disputat. Tu vero, mi Francisce, nimis Stoicis inniteris, qui – ut idem ait Arpinas – eam sapientiam interpretantur, quam adhuc nemo consecutus mortalis est. Quibus illud Tullii nostri dixerim: «Sibi habeant sapientie nomen et invidiosum et obscurum.» Ego quidem – ut verum fatear – nunquam preter eruditionem illa tam magnifica in aliquo vidi vel michi blanditus sum assequi posse. Desine, precor, igitur, mi Francisce, nec putes hanc mortis meditationem sic mentes hominum premunire, quod eius adventus non moveat, quod possibile sit in amicorum mortibus non moveri, nisi, quod Ciceroni nostro non videtur, possit omnem humanitatis vim de nostris mentibus extirpare. Nec dicas ab assuetis non fieri passionem, si talia sint, que naturaliter vim habeant commovendi, sed illud potius, que naturaliter inserta sint prorsus aliter non assuescere. Quis enim currendi frequentia, quantacunque fuerit, possit efficere, ut non defatigetur, non anhelet et sudet? Quis tam crebro poterit vulnerari, qui feriendi consuetudine discat effusione cruoris non deficere, non dolere? Vide, precor, Hecuben. Potuitne tot suorum mortibus aut patrie cladibus decennio illo luctuoso perceptis aliquando non dolere? An potius tandem Polydori sui cede comperta in illius doloris excessu se vertit in rabiem et oculos invisi merentisque regis sexus immemor violenta manu defodit et tandem consuetudine lamentandi quasi latrans in canem fingitur esse conversam? Quid de Niobe referam? Duodecimne natorum successivis funeribus – ut tradit Statius – tradiderat et Homerus, vel quatuordecim – ut vult Naso – minus in ultimo doluit quam in primis? An non potius tunc obriguit et lacrimosum in lapidem versa est? Et quid? Credisne meditando discere, quod nunquam excogitate rei presentia noticiaque vel experientia potuit edocere? Nunquam enim sine doloris amaritudine perditur, quod delectabiliter possidetur. Lege veracis hystorie libros et invenies sanctorum patrum longissimos et inconsolabiles luctus; nec unquam lugendi consuetudine merores et lacrimas defuisse, quandoquidem sanctissimus rex David flere super hostem et perfidum filium Absalonem etiam largissime non pepercit. Sed dic, queso, quod genus est hec premeditatio medicine? Certe, que plus meroris incutiat, quam refrenet. Fixa quidem cogitatio mortis – ut aliquid tibi concedam- forte facit, ut minus graviter doleamus. Nescio tamen, an hoc concesserim, cum isti motus taliter perturbent rationis et rectitudinis harmoniam, quod nimis difficile sit moderationis frenum, quantum expedit, adhibere. Verum, quia non potest fixa, vera et efficax ad mortem haberi precogitatio sine dolore et maxima mentis agitatione, nescio, si minus afferat, quam detrahat passionis. Longus equidem meditationis et multi temporis cruciatus dolori momentaneo passionique subvenit transeunti. Nec feras super hoc repente sententiam. Memento Christum, omnium philosophorum maximum et, cui non possit aliquis hominum comparari – sicut supra memini –, dum de morte cogitat, in sudorem sanguineum resolutum, nec mentis tacuisse tristiciam. Dixit enim: «Tristis est anima mea usque ad mortem.»; ut, si dolorem hunc mentis debite metiaris, plus egritudinis sit in premeditatione mortis et morte, quam improvisa secum mors excitare valeat vel afferre. Putasne, quod minus sit affligi quotidie super morte et mori, quam si de morte non cogitans moriaris? Metuunt tyranni mortem in cibis, metuunt in palatio, formidant in curia et expavescunt in foro nec in somno custoditisque thalamis tuti sunt. Nulli credunt nullique confidunt. Putasne minus graviter istos mori, quia de morte cunctis temporibus cogitaverunt? Crede, mi Francisce, quoniam illi

mors gravis incubat,

Qui notus nimis omnibus

Ignotus moritur sibi,

– ut ille ait – istos de morte pungentius laborare. Quibus accedat velim aliud esse passionem, que motus est animi sicut timor atque tristicia, et aliud esse passionem corporis, cuius iniuria dolor sensibilis commovetur. Hoc enim nec meditatione nec consuetudine tolli vel imminui certum est; illud autem, quicquid promittat philosophia preceptis illis consolandi, non tollitur, sed tempore vel alia potius ratione sedatur. Nec michi videtur, quod his, que contra naturam sunt, qualis est mors, aliqua nos applicare valeat meditationis, quanvis diutine, consuetudo, quo sine tristicia vel merore sit, que nobis commovet ipsa natura. Quod autem in consolationem adducis iuvenem secum loqui: Senectutem non intuebor, sed quot senes fame diuturnitate superabo; quid vere consolationis, precor, affert? Fuit hec Gentilium occupatio famam querere nichilque pulcrius celebritate longevi nominis reputare. Cuius rei cupiditas adeo sine freno moderationis efferbuit, ut hanc nominis sui memoriam etiam sacrilego scelere procurarent – sicut legitur de illo, qui Diane Ephesie singulare fanum et excellentissimum templum incendit, quo nomen suum memoria tanti facinoris in posteros perveniret. Absit a recte sentientibus tam stulta cogitatio. «Non» enim «est» – ut ille ait – «priorum memoria» apud nos nec erit nostrum «in novissimo.» Absit et a nobis christiane sentientibus talis error, ne de nobis hoc cupientibus etiam pro operibus, que virtutis sunt, dicatur evangelicum illud: «Amen, dico vobis, receperunt mercedem suam.» Non est vivendum nec laborandum nobis ad famam, forte non etiam ad vitam eternam, sed solum actus nostri in Deum, qui finis est omnium, dirigendi. Qui finem alium sibi proponit, etiam si beatitudo sit, recte, quicquid faciat, nunquam agit. Ad ultimum crede michi, Francisce, has philosophie pompas, hec magnifica verba talia semper fuisse, que cura maxima promitterent, ea nullo modo prestarent. Sed inquies: «Tot philosophi, tot viri sapientissimi, tot duces totque principes moralibus preceptis non solum mortem non recusaverunt, sed ipsam maximo contemnentes animo promptis affectibus vel susceperunt illatam vel oblata tum causa, tum occasione sibi voluntarie consciverunt.» Verum enimvero caveas velim, quoniam omnes illi vel pavidi consternatique metu rebus desperantes suis vel pudore perplexi vel imminentis mali magnitudine territi, putantes se gloriose mori perpetueque fame moriendo mereri preconium, sponte – sicut legitur – moriebantur mortemque spernebant. Nec hoc meum est. Audi divum Aurelium Augustinum. Librorum enim quinto De Civitate Dei sic inquit: «Veteres igitur primique et Romani, quantum eorum docet et commendat hystoria, quanvis ut alie gentes excepta una populi Hebreorum deos falsos colerent et non Deo victimas, sed demoniis immolarent, tamen avidi laudis, pecunie liberales erant, gloriam ingentem, divitias honestas volebant; hanc ardentissime dilexerunt, propter hanc vivere voluerunt et pro hac etiam mori non dubitaverunt; ceteras cupiditates huius unius ingenti cupiditate presserunt.» Hec Aurelius. Nec credas hanc affectionem solummodo Romanorum fuisse. Plane quidem omnium Gentium fuit. Corrupta quidem natura principii sui oblita se dirigit in aliud quam in Deum, que, si ab initio in sui status dignitate mansisset, ad illum nos recte duceret et in finem debitum inclinaret. Trahimur ergo sensibus, qui sunt instrumenta corrupte nature; trahebantur et illi tanto magis, quanto minus Deum verumque finem omnium agnoscebant. Sed super omnia trahebantur gloria, qua sibi quandam eternitatem celebritatemque nominis assecuturos se fore blandiebantur. Nec philosophia nec aliquld aliud fecit ipsos contemptores mortis patientissimosque dolorum et egritudinis; que – sicut diffinit Cicero – «recens opinio est mali presentis, in quo demitti contrahique animo rectum esse videatur», nisi gloria. Et hec obiectionibus tuis respondisse satis sit.

Quid autem pro consolatione Solonis, quam invidentis dixi, non se consolantis esse, replicas, mi Francisce? Dic, precor: nonne summe malignitatis est in doloribus suis aliorum malis et doloribus consolari? Nescio videre consolationis huiuscemodi rationem. Dolebone minus urbe Roma genitus filium meum apud Cannas cum tot civium millibus cecidisse, quam illa felici pugna, qua duce Pompeio Mithridates debellatus est, ubi viginti solum milites et centuriones duos romanus desideravit exercitus, cum hostium quadraginta millia cesa fuissent? Ego vero crediderim, si sequi voluerimus rationem, que genus mortalium naturali quadam societate devinxit, quod non solum nostris angemur in- comodis, sed universis, qui cum nostris perierint vel perituros esse videbimus, compatiemur nec proprium dolorem aliena calamitate levabimus; et cum dolentibus non poterimus non dolere nec continere lacrimas, cum alios videbimus lacrimantes atque in extraneo fletu non consolabimur, sed in nostri potius luctus pungentem memoriam reducemur. Nec neges, quod quotidie videmus ad sensum, quod et fecit antiquitas quodque nec adhuc potuit ratione, monitis vel exemplis etas iunior temperare. Vide penes Statium, quid Lycurgo quidve coniugi prosit Eurydice corona deflentium, et invenies in illo congressu relaxata frena lamentis et uberiores lacrimas exundare. Vide penes eundem in tot heroum turba, quibus muliebris pietas iusta persolvit, etiam occiso Creonte, de quo debuerunt exultare, gaudere consolarique, quam inconsolabiliter cuncte dolebant et in quantam rabiem ardentis Capanei se iaciens rogo processit Evadne. Dolorem nec extinguit nec minuit, crede michi, dolentium turba, sed fovet, commovet, auget. Quod si facit deflentium presentia, facere debet et cogitatio, que representat menti, quicquid sensus potest accipere receptumque tradere fantasie sensuique comuni, quod exinde postea capiat intellectus. An non recordaris cyrenaicum Hegesiam tanta miserationis vehementia mala vite mentibus audientium infixisse, quod ille fuerit a Ptholomeo vetitus disputare, quoniam multi sibi voluntariam mortem conscirent, postquam disserentem illum philosophum audivissent? Sed forsitan contingit in animis, quod videmus in corporibus evenire; ea siquidem medicina letalis est uni, quam alter saluberrimam experitur et idem aliquid ab uno sumitur avide, quod alter non spernit solummodo, sed abhorret; quo minus admirere, si

de sapientibus alter

Ridebat, quotiens a limine moverat unum

Protuleratque pedem, flebat contrarius alter.

Forte sunt, quibus illa medeantur et placeant; credo similiter multos esse, qui molestissime ferant et ad doloris exaggerationem recipiant hec, que tu vis ad allevationem egritudinis pertinere, quando, quod deflebat, unus sapientum – ut scripsit Aquinas – Democritus ridebat. Et hec satis ad secundum hoc caput, quod sic a consolationis officio iudicio meo – ni fallor – abhorret, quod, veluti secundum caput legis Aquilie, taliter recessit ab usu, quod, quid contineret, omnino nescitur; sic meretur ab huius rei ratione penitus exulare.

Verum Solon remedium doloris invenit dolentem in dolentium coronam, velut in theatrum quoddam, inducere, quo visis dolentibus ad sui doloris patientiam hortaretur. Non autem sic Emilius Paulus, qui de duorum filiorum morte, quorum unus quarto ante suum triumphum die, alter post illud honoris triduo decesserunt, se non luctibus aliorum consolatus est, sed reipublice felicitate. Inquit enim ad populum: «Cum in maximo provectu felicitatis vestre, Quirites, timerem, ne quid mali fortuna moliretur, Iovem optimum maximum Iunonemque reginam et Minervam precatus sum, ut, si quid adversi populo romano immineret, totum in meam domum converteretur. Quapropter bene habet. Annuendo enim votis meis id egerunt, ut potius casum meum doleatis, quam ego vestrum ingemiscerem.» Et quid? Credis hunc virum consolationem habiturum fuisse – quod Solon voluit – in luctibus aliorum?

Sed veniamus, obsecro, ad tertium illud caput, quod iudicio meo plus habet forsitan rationis, cum videlicet admonemur frustra confici merore summam esse stulticiam, cum intelligamus nichil omnino posse proficere. Nam mortuos flentibus id dici potest, quod apud Terentium legitur:

Ille reviviscet iam nunquam.

At ego contra hoc dicebam: «Desperatio rei, quam amiseris, auget aggravatque dolorem. Hoc est enim, quod gravius pungit coquitque vehementius non temporaliter scilicet» rem, quam defleas, «sed perpetuum amisisse.» Nunquid hoc non est verissimum, mi Francisce? Dolebisne minus, si discedat a te filius vel amicus nullo tempore rediturus, quam si post aliquot annos speres eum, quanvis longum abierit, reversurum? Non crediderim, quod hoc neges, licet contradictionis avidissimus videare. Quis enim tam amens, qui non hoc sine contentionis obstaculo fateatur? Et quid? Finge, si placet, filium amici tui prelio, de quo paucissimos evasisse fama sit, interfuisse teque consolatorem adesse patri. Nonne consolationis statum fundabis in eo, quod sperare possit eum non esse mortuum, sed vel evasisse post modicum temporis reversurum aut relatum in captivorum numero vivum esse iubebisque sperare meliora? Nonne, licet de morte sis certus, quam illum videas ignorare, tacebis gravius et eternum damnum et spem fovebis suam, nec permittes abutens ignoratione sua de salute filii desperare? An eris ei mortis, de qua sit dubius, affirmator? Non crediderim, ne turbatum atque mestum vehementius turbes et efficias mestiorem. Ut his exemplis et ratio pateat spem gravissimos allevare dolores et contraria ratione consequens esse desperationem etiam levissimos aggravare. Nec dicas mercatorum exemplo submersis ponto mercibus sapienter eos pronunciare solitos: «De alio cogitemus.» Non enim se consolantis est illa vox, sed avaros continuantis affectus; non abolentis iacture damnum, sed se dirigentis ad lucrum. Etenim – ut inquit Satyricus –

Ploratur lacrimis amissa pecunia veris;

ut non credas illa verba consolationis esse, sed consilii, nec respicere preterita, sed considerare futura. Nec te non confessum iri puto consolatorem, qui ratione tertii capitis dolentem aliquem alloquetur, in hoc offendere posse, quod sine remedio dixerit casum esse ferendumque, quod reparari non queat, et stultum esse – ut tu ipse dicis – in murum caput vel in stimulum calces. Nam tametsi quibusdam persuadeant hec gravius vero dolentibus, dum ea vel animadversa considerant vel cum ea, si forsan non cogitent, admonentur, quasi puncturas adiciunt; non levant, sed addunt pondus et altius penetrantes impatientie iaciunt fundamenta. Dic michi, Francisce, egrotat amicus gravique correptus morbo grabatulo detinetur. Accedunt medici, explorant naturam hominis, vite consuetudinem, complexionem, etatem et demum, qualis egritudo sit, iudicant et discernunt. Iubent sperare salutem. Nonne gratulabundus hortaberis et letus infirmum? Sin autem mortem predixerint aut infirmitatis longitudinem et incurabilitatem cum suspitione moriendi, nonne responsa subticens spemque vultu simulans finges oppositum, ne dolorem adicias patienti? Vellem te tunc videre, carissime mi Francisce, vellem adesset omnis Stoicorum turba; vellem adesset Cicero; vellem esse presto Senecam Cordubensem, ut viderem, quod sumeretis in consolatione principium qualeque faceretis super certitudine mortis incurabilitateque vehementis illius egritudinis fundamentum. Interrogarem egrotum et eius necessarios, qui adessent, quid est, quod plus gravet, magis pungat et violentius moveat; scio responsuros illud magis affligere, quod videant nullum esse remedium et incurabilem esse morbum. Crede michi, si dolens impatientie frena remiseris, nullum te curabit eloquium nec auferet sanabitque dolorem. Et – ut omnia simul, veluti quodam epilogo, comprehendam – quod tempus his consolationibus adhibebis? Ante, quam urgeat dolor? Respondent, fateor – ut predixi – voluntati cogitationes et procul existente periculo facile cuncta sibi promittit audacia spondetque virtus, que, cum ad res perventum est, veluti decoquens prestare non potest. Et quoniam turbationis instante tumultu non auditur ratio nec possumus verbis pacem mentis assequi, cum contra stat, urget et furit dolor, vanum est velle tunc aliquem consolari vel eum, qui preter rationem angitur, agere ratione; quanvisque contra dolorem Posidonius – ut refert Cicero – clamet: «Nichil agis, dolor, quanvis sis molestus, nunquam te esse confitebor malum.»; sufficit tamen, ut rationis impediatur auditus illa molestia, que mentem ad se trahens perturbat eius intuitum nec recte sinit et libere iudicare. Quod, tametsi minus corporeus efficiat dolor, efficacissime tamen perficit dolor mentis, qualis est, qui provenit ex morte nostrorum. Post dolorem autem, si vel proficiant consolationis illa precepta et in doloris remedium admittantur, virtus est temporis, non vis et efficacia consolantis philosophice rationis. Cumque tempus sine preceptis illis per se solum etiam impatientissimos curet, quod ratio recentis tempore passionis non potest efficere, negari non potest, quisquis illarum rationum videatur effectus, non vi sua, sed tempore provenire. Mea vero consolatio, que solum in Deo est, qui cuncta gubernet quique benigne suaviterque cuncta disponat sapienterque, imo sapientissime cuncta provideat, ante tempus addiscitur, sentitur in tempore; post tempus autem experientia previa fideique constantia roboratur. In eo quidem, de cuius manu tot suscepimus bona, patienter suscipere debemus et mala; tantoque magis, quoniam ipse solus novit, non solum ex malis nature vel fortune, sed etiam ex malis culpe, quia summa bonitas est elicere bona, ut nec mortem nec alia, que flere solemus, licet mala sint, ferre lugubriter vel cum molestia debeamus, sed illam bonitatem, que nichil facit nisi bonum et bene, nostrarum mentium oculis intuentes non stulte vel male damnare, quod fecerit, sed sapienter atque benigne tolerare, quia fecit. Metuenda potius sunt, imo tremenda, si qua permulcent, ne sint esca diaboli neve sic nos capiant atque delectent, quod omnium bonorum auctoris faciant oblivisci. Hec consideratio divine bonitatis facit, ut nemini molesta sit humana fragilitas atque condicio nulliusque sit pretii vel momenti tardius aut citius mori, cum vite finem esse constet ad illud summum principium revenire, quo fit, ut morientibus gratulandum, non compatiendum sit et illis magis, qui compendiosiore vite tractu velocius rapti sunt. Quoniam, quicquid illa bonitas efficit – facit etenim omnia –, non potest esse dissimile facienti nec esse penitus nisi bonum. Non etiam debet, quod irreparabile Deus esse voluit nos movere, quoniam certa debeat esse nostra cecitas, quod Deus, si bonum esset, talia fecisset hec, quod restaurandi possibilitas non deesset. Que cuncta, si recte ponderaveris, optime quidem probata sunt apud philosophos, quos tanti facis, et in consolationibus illis non desiderari non possunt. Et hec nunc sufficiant ad ea, que rescribere placuit, ingerendo michi necessitatem latius illa, que scripseram, disputandi. Tibi autem et musis – ut ita loquar – tuis determinationem omnium derelinquo. Quod autem conaris ostendere Ciceronem et alios veram in Deo consolationem esse, nescio tamen quibus mediis, putavisse, tale quidem est, ut tecum nolim disserere sperans, quantum id veritate careat, te nullatenus ignorare.

Si magister Antonius, ad quem responsum et tractatum ordinaveram De tyranno, vivit et presto est, tradas, precor, eidem, ut scripsi. Sin autem decessit – ut scribis –,

metasque dati pervenit ad evi,

cupio receptum esse in gloriam, quam optamus; et hoc casu vel, etiam si non esset in partibus, tecum sit; hoc tamen pacto, quod revideas corrigasque, sique foret ibi quippiam intolerabile vel absurdum, remittas atque rescribas, ut ad tui iudicii regulam et correctionis formam in sue nativitatis scriptureque principio reducatur. In omnem tamen eventum volo potius latere quam edi. Tu tamen rei consule, quod bonum est in oculis tuis. Vale nec me posthac ad similis necessitatis articulum, precor, urgeto.

Florentie, nono kalend. martias.

5.

Castellano Utinelli de Senis.

[1401?]

VIR egregie. Scribit michi compater meus ser Iacobus Manni, vir quidem optimus cuique cuncta debeo, que debere potest amicus amico, quod a me tibi desideras responderi, dicitque, quod duas michi tuas litteras transmittebat. Ego vero solum unas accepi datas Senis idibus februarii, quas de manu cuiusdam cursoris in introitu presentis mensis traditas letus legi et in tui stili suavitate, licet – ut arbitror – iuvenis sis etate, videns aliquid non mediocris ingenii temporibus nostris emergere, sum plus, quam scribere valeam, consolatus. Scribis et tu michi pluries litteras, quas nunquam me recepisse commemini, destinasse. Et – ut ad ea, que desideras teste ser Iacobo, veniam – non expedit, ut respondeam, interponere mediatorem. Ipsa quidem epistola tua sufficienter impetrat, quod exoptas. Iocundius tamen, fateor, est michi viro, quem summe diligo, morem gerere tibique simul – sicuti postulas – respondere. Principio quidem risi mecum, quod scribens me non singulariter, ut unus sum, sed pluraliter quasi turbam et populum alloquaris. Dic, obsecro, Castellane, nunquamne tibi de me cum nostro ser Iacobo sermo fuit? Multotiens puto. Tunc ultra: nonne tunc singulari numero me designas? Quod si pluralis hec allocutio pulcri moris vel exhibitio sit honoris, cur te tuo debito presentem meque privas absentem honore, quem presentem alloquens exhiberes? Iniustus es michi, si mereor, quod aliquando tali me dedigneris honore; si vero non mereor, turpe tibi, qui in assentatoris modum illo me cures afficere tuorum verborum lenocinium audientem. Velim ergo memineris me simpliciter, imo veraciter unum esse discasque, quod non aliter de me loqui te deceat quam ad me, nec unquam sine peccati macula mendacium dici posse. Quod si feceris – ut debes et opto –, non mecum ulterius his ineptiis abuteris, nec soloecismum honoris exhibendi gratia mecum loquendo committes, sed congrui rectique sermonis elegantiam observabis. Quod si posthac in isto, quem non duco parvum errorem, perstiteris, saltem ulciscar iniuriam denegando responsum. Plus enim michi placet nuda veritas quam assentatio phalerata.

Nunc autem ad tua scripta revertar. Et omissis, que nimis alte de me sentiens in laudes accumulas meas, que, cum falsissime sint, nec decet nec expedit ventilare, quis te gratulari ferat, quod natura – sicut ais –, omnium artifex, te tanti vatis tempore nasci voluit et vixisse, quasi sim felicitas quedam et nostri seculi sospitator? Quis te ferat, inquam, hoc dicere vel sentire? Verum tu te forte videns hoc esse falsissimum adumbrata quadam falsitate, si sciens id feceris, vaferrime callideque falsum, ut est, advertere recte sentientibus reliquisti. Dicis enim hoc voluisse naturam, quam non agere voluntarie, sed necessario physica ratio vult et sanctissima theologia. Si de nature voluntate pendet enim hoc, quod gratularis et gaudes, cum eius rei nulla sit voluntas, totum id, quod asseris, sequitur esse falsum. Sin autem – ut potius reor – modus ille loquendi fortuito tibi, dum scribebas, occurrit, scias volo te in verum, dum falsum scriberes, incidisse. Inexpugnabilis equidem veritas est et, quam sit impossibile sic occulere, quin emergat; in ignis quidem modum cum obtegitur, aut emittit flammas aut fumat. Tu veris assuesce, precor, nichilque fingas, etiam ut verum asseras, quod sit falsum. Nulla quidem maior pestis esse potest in vita quam habitus falsitatis atque mendacii.

Et – ut ad id, quod petis, veniam – dicis Boetium a Philosophia reprehensum propter elegiacum carmen nugis scenicis et amatoriis aptum sermonibus inceptum stilum voluisse relinquere dictamenque ad stilum philosophicum retorquere moxque velut inconstantem et varium usque in finem operis, quod dimittendum decreverat, resumpsisse. Hec – ni fallor – dubitatio tua est. Sed dic, queso, ubinam stilum, quem inceperat, damnavit seque dimissurum esse professus est? An, quia Philosophiam introduxerit musas scenicas increpantem: «Sed abite potius Sirenes usque in exitium dulces», cogitas Boetium stilum metricum abiecisse? Non consideras, que mox Philosophia ipsa subiunxit: «meisque eum musis curandum sanandumque relinquite?» Nunquam enim carminum vides eum amisisse propositum, quandoquidem se curandum musis philosophicis reservabat. Nam de carminis varietate quid attinet dicere, cum de poetice ratione sit nunc uno metri genere, nunc pluribus uti? Respice Tragicum; considera comicos Plautum atque Terentium; vide Flaccum in Odis; vide super omnes Martianum Capellam, quem maxime Boetius imitatus est. Adde, si placet, M. Valerium Martialem, adde Sidonium nostrumque cultissimum Claudianum, vide Catullum; adde, si tibi videtur, Ennodium; et – ut ad antiquiores redeam – Ausonium Maximum, sique recensendum inter poetas iudicas, adicias et Alanum, Prosperum atque Prudentium. Nullum istorum invenies stilum uniformiter statuisse; Vulterranusque noster Persius sic incepit, ut finito prooemio ad incepti carminis elegantiam non rediret. Quorum auctoritas a varietate carminum et prosarum intermixtione debet, etiam te iudice, plus quam abunde criminatum defendere Severinum, qui siquidem monitus a Philosophia taliter dimisit scenicas illas meretriculas, quod ille chorus increpitus deiecit humi mestior vultum confessusque rubore verecundiam limen tristis excessit. Et quando vel ubi reperies per totius libri tractatum ipsum Boetiuin ad id genus carminis cum simili querimonia redivisse? Ut non videam, quid levitatis auctori gravissimo possit inponi, quanvis multos viderim ignorantes increpationem illam musarum ad ignominiam poetice revocare, parum considerantes verbum illud: «meisque eum musis curandum sanandumque relinquite!»; quod quidem ab omni calumnia poesim vindicat et tuetur. Etenim eadem Philosophia cum dixisset: «Adsit [...] rethorice suadela dulcedinis, que tunc tantum recto calle procedit, cum instituta nostra non deserit cumque hac musica laris nostri vernacula nunc leviores, nunc graviores modos succinat.», musicam dixit propter poeticam, cui proprium est carminibus semper uti. Quod autem philosophia poeticam impleat, audi, quid huius scientie precepta tradens Flaccus monet. Docens enim

Unde parentur opes, quid alat formetque poetam,

Quid deceat, quid non, quo virtus, quo ferat error,

subinfert:

Scribendi recte sapere est et principium et fons:

Rem tibi socratice poterunt ostendere carte.

Comune quidem est tam rethorice quam poesi, ut tunc tantum recto calle procedant, cum philosophie, hoc est: sapientie, instituta non deserunt; ut, sicut vituperandum est poema, quod philosophie precepta non redolet, et

versus inopes rerum nugeque canore,

sic laudandum, quod iuxta philosophie rationem carmen compositum est. Nam, cum «prodesse velint aut delectare poete», quod solum ad delectationem spectat, si sit passionibus excitandis accomodum, quale quidem erat primum illud Boetii carmen, a Philosophia merito reprehenditur et in ipsius etiam poetice laribus debita vilipensione sordescit; sicut e contra

Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci,

Lectorem delectando pariterque monendo.

De quo quidem poemate mox inquit:

Hic meret era liber Sosiis, hic et mare transit

Et longum noto scriptori prorogat evum.

Hec satis ad quesitum. Ergo vale et sic me diligas, ut tibi persuadeas te a me amari. Florentie, tertio idus martii.

6.

Ser Iacobo Manni.

[1401?]

RECEPI, frater et compater optime, declamationem illam et diligenter vidi nec scio, quid hinc vel inde, quod ad rem pertineat, addi possit. Preoccupasti, non prebuisti materiam declamandi. Verum nescio videre rationern, que moveat illos dicere solum fatuis et dementibus bonum esse. Si nichil – ut aiunt - curant, quicquid eis contingat prosperi vel adversi, si non desiderant opes, non honores, non torquentur invidia, non voluptates querunt nec irritantur aliis, quibus sui compotes delectantur, et ob hoc gaudent, gaudent profecto bruta, gaudent arbores lapidesque, qui talia nec sentiunt nec cognoscunt. Cumque mens optima pars hominis sit eiusque vigor hominem super hominem evehat, nonne contra – quod pessimum est homini – dici debet amentia, que, quibus contingit, iumentis equiparat eosque sub hominis rapit statum? Quod si non malum homini, sed pessimum dementia est, quomodo potest affectis hoc vitio bonum esse? An nichil curare propter stulticiam bonum est? Non certe. Bonitas enim actuum humanorum ex actu voluntatis et rationis, qui liberum arbitrium est, pendet, quod quidem cum amentia nequit esse. Si non cupiunt opes, si non ambiunt honores, si non ardent invidia, si voluptatibus non irritantur amentes – quod tamen omnino non credo –, non ex electione provenit vel virtute; quamobrem bonum esse non potest. Quid, si negaverim illa, que dicunt et pro suo fundamento pretendunt? Nonne, si contra perstiterint, edocebo cunctos ferme, qui desipiant summum pontificatum aut imperium vel excellens aliquod dominium somniare, vel in illa mentis extasi magnas aiunt sibi deberi pecunias vel ad alicuius pulcerrime mulieris vel maxime domine concubitum vel ad summos civitatis honores quasi debitos evocari? Mirum est videre taliter desipientium fantasias quamque tenaciter imaginationes affirment suas, ut dicere necesse sit ipsos nedum illa concupiscere, sed tam ardenter optare, quod extra veri sensus latitudinem evagentur. Unus reginam somniat Orientis, alter nescio quam fatarum, alter asserit Sanctum Spiritum sibi loqui. Quicquid tamen delirent vel ad aliquem principatum vel ad maximas pecunie summas vel ad optatum concubitum – sicut asserunt – ordinatur. Non dicant igitur: nichil curant, nichil ambiunt, nichil optant. Si quid enim talium eis propones, ad illud currunt et tanto vehementius, quanto magis ruptis moderationis frenis sine consideratione vel ordine in, quicquid cupiunt, rapiuntur. Et hec quidem ad illa, que postulas, sufficiat rescripsisse.

Respondi amico tuo, qui longe magis affectu scientie quam habitu rescriptionis officium promeretur. Tibi vero placet gessisse morem, et ipsum ad meliora volui calcar adiciens exhortari. Vale.

Florentie, secundo idus martii.

7.

Leoni Ioanni de Verleonibus.

[1401?]

FORTITER et argute resistis, vir insignis, frater et amice karissime. Dicis enim, cum velim poetam omnium scientiarum divinarum humanarumque rerum habere noticiam, impossibile prorsus esse quenquam reperiri poetam. Quod quidem – sicuti verum est – sine contradictione concedo. Nullum etenim arbitror ad consumate rationis apicem unquam extitisse poetam, sicuti nullum sapientem, nullum etiam bonum virum, nullum ducem perfectissimum, nullum in aliqua scientia sic summum, quod non possit ulterius penetrari. Nullius adhuc facultatis omnis veritas reperta est nimisque verum est illud Sidonii:

Verum si cupias probare, tanta

Nullus scit, michi crede, quanta nescit.

Et quid? Credisne in omnibus irreprehensum aut irreprehensibilem fuisse Virgilium? De multis et a multis criminatus est et sicut in quampluribus iure defensus, sic nonnulla fuerunt incorrectioni felicis Eneidos imputata. Nolo super hoc insistere sufficiatque, quod imperfectionis est scire, quod de pluribus accusetur. Nam – ut omittam cetera – quis excusare possit Virgilium

quos durus amor crudeli tabe peredit,

<...>

Erphylen,

Crudelis nati monstrantem vulnera,

retulisse? Non enim amore periit Eriphyle, sed avaricia, que scilicet Grecorum ducibus ituris ad Thebem virum latitantem recepto – sicut optabat – Hermiones ornamento prodidit et infaustum aurum plus quam coniugem diligens indicavit. Nam, qui teste Servio audeant vituperare Virgilium, «quod mestam dixerit» Eriphylem, cum eam potuerit legere non mestam, sed «stygeram, hoc est: nocentem,» meo iudicio moventur inique. Nam licet nocentissima fuerit vivens, mortua tamen, qualem Maro designat, «crudelis nati monstrantem vulnera», non inepte describitur esse mesta, quanvis proprie mestus sit, qui natura et mente, non casu tristis efficitur, a qua mente dicitur mestus atque mesticia. Quod autem nullus unquam poetarum nec etiam Virgilius consumate perfectionis poeta fuerit, non minus audeam affirmare, quam de sapientc Cicero noster sentit. Scribit equidem in libro De amicicia, cum Catonem Fannius dixisset, «quia multarum rerum usum» haberet, quod «multa eius in senatu et in foro vel provisa prudenter vel acta constanter vel responsa acute ferebantur,» «quasi cognomen habuisse in senectute Sapientis.» Subiecit Lelius: «Sed – ut michi videtur – non recte iudicas de Catone: aut enim nemo fuit – quod quidem magis credo – aut si quisquam, ille sapiens fuit.» Nunc autem, cum tot et tanta de poeta loquerer, quot alia scripsi pridem epistola, non de poetarum aliquo, sed de poete perfectione teneas me sensisse. Nam – ut ad Virgilium redeam –, si quisquam unquam poeta fuit, ipsum non poetam solum, sed poetarum principem esse pronuncio, nec aliquem Grecorum excipio, non ipsum etiam Homerum, Iicet tota reluctet Grecia. Nam – ut dulcedinem omittam sermonis, de qua iudex esse non possum – inventionis tamen elegantia, rerum et sententiarum maiestate et ipsa profunditate scientie nescio, si Virgilio nostro Meonium vel aliquem alium anteponam. Causentur licet Greci multa Virgilium ab Homero aut etiam ab aliis mutuasse et hoc firment taliter, quod astruant nullo modo talem fuisse Virgilium, si non preextitisset Homerus, non credam ex hoc minorem reputari debere Maronem. Sic enim Homerica sumpsit, ut sua faceret; sic et multa posuit atque fecit, quod dici nullo modo possint Homeri nec minora sint, quam que videatur – ut arguunt - assumpsisse. Sentio tamen alium recte, nisi fallor, tam latiali quam greco preferendum Homero, si latine potuisset, sicut materni sermonis elegantia, cecinisse. Nullum tamen consumate perfectionis habitu certum est poeticam imbibisse. Non igitur tribuas michi, precor, quod vides nullis etiam peritissimis contigisse. Quod autem sentire videris sine rerum omnium cognitione constare poetam, vide, precor, unde deducas. Sed dicis: «Cicero, quem allegas, ceterarum, inquit, rerum studia et doctrina et preceptis et arte constare poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi divino quodam spintu inflari.» Et subdis: «Hoc si sane intellexisse videor, frustra natura valet, nisi mentis viribus excitetur.» Et, cum subintulisses poeticam divinam rem esse oportere, post plura concludis: «Quare non modo natura, sed mentis viribus et animi integritate, ut agat, ut exercitio inveniat, ut inventa componat, dicetur, nec ex facili fateor, sed sine omnium cognitione constare poetam.» Hec omnia tua sunt, ut ex verbis Ciceronis hec videaris inferre vel – ut rectius loquar – inferri posse, tibimet, sed irrationabiliter meo iudicio persuasisse.

Principio quidem non est hoc nomen ceter, cetera, ceterum adeo taxativum, quod in omnibus excludat partem exceptam. Nam, si dixeris: Cum cetere gentes studiose sint, Attici eloquentia pollent, nec Atticos intelligimus hoc modo loquendi studiosos non esse nec gentes alias eloquentia non valere. Sic, cum dixit Cicero: «Ceterarum rerum studia et doctrina et preceptis ac arte constare poetam natura ipsa valere», non intelligimus artem aliquam in aliquo reperiri «invita Minerva», idest – ut inquit Cicero – «adversante repugnanteque natura», sed poetam maxime natura pollere. Denique nomen istud ceter, quando fit ab ipso exceptio rei, que suo non conveniat et subiciatur substantivo, cum exceptive non ponatur, non significat aliud quam universale nomen omne. Qua ratione cum dicitur ceterarum rerum studia, quid potest intelligi, nisi cunctarum rerum studia? Sic, cum Maro noster scribit:

Cetera dum legio campis instructa moratur,

quoniam proprie legio peditum est, cetera dixit, idest: omnis. Appellatione quidem legionis, que a legendo, hoc est: eligendo, dicta est, – fiebat enim semper auspicato factoque delectu - non possunt equites contineri, quoniam ordo certus erat et eorum quilibet consignatum equum stipendio publico retinebat. An putas Tullium latuisse, quod post ipsum laudabiliter scripsit Flaccus:

Natura fieret laudabile carmen an arte,

Quesitum est?

Credis et ipsum ignorasse, quod sequitur:

ego nec studium sine divite vena,

Nec rude quid possit video ingenium: alterius sic

Altera poscit opem res et coniurat amice?

Crede michi sic ista Ciceroni nota fuisse, quod dicens poetam natura ipsa valere, non eum intellexit sola constare natura, sed etiam doctrina, preceptis et arte. Quibus accedat velim, quod poetam Cicero dixit non constare natura, sed valere. Preceptis enim licet et arte poeta constet, natura solum excellit. Quod adeo verum est, ut dixerit Naso noster:

Ennius ingenio maximus, arte rudis.

Unde et Cicero eadem oratione, qua dixit verba, que superius ventilata sunt, inquit: «Cum ad naturam eximiam atque illustrem accesserit ratio quedam confirmatioque doctrine, tum illud nescio quid preclarum ac singulare solere existere.» Aliunde deducas velim igitur quam a Cicerone sine rerum omnium cognitione constare poetam. Cum enim de oratore dixisset: «Ac mea quidem sententia nemo poterit esse omni laude cumulatus orator, nisi erit omnium rerum magnarum atque artium scientiam consecutus» tandemque velit oratorem de omni re posse dicere, quam conclusionem longa disputatione probavit, post omnia dixit: «Est enim finitimus oratori poeta, numeris astrictior paulo, verborum autem licentia liberior multisque ornamentis socius ac pene par. In hoc quidem certe prope idem, nullis ut terminis circunscribat aut definiat ius suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate et copia vagari, qua velit.»

Sed omittatur omnis auctoritas et ad rationem, qua fundantur talia, veniamus. Sermocinalis scientie pars est poetica, cuius proprium est metrico dicendi genere figuratoque sermone in cortice verborum unum ostendere et aliud sumendo res aut verba pro rebus aliis atque verbis medullitus importare; et nichil est, quod poeta non possit hac commutatione verborum et rerum suis carminibus pertractare. Cuncta, que dici possunt, igitur sunt materia poetarum, sive divina sive humana sint, sive speculabilia sive contemplativa, sive naturalia, que physica dicunt, sive moralia, que dicuntur activa, sive scientifica sive artificialia, ut nichilquod dicibile sit ab ambitu poetice materie possit excludi. Nunc autem, quomodo possumus recte dicere, que nescimus? «Probabilius autem, neque tamen verum» – ut Tullius inquit –, «quod Socrates dicere solebat, omnes in eo, quod scirent, satis esse eloquentes; illud verius neque quenquam in eo disertum esse posse, quod nesciat.» Patiare, precor, et ne relucteris apertissime veritati; nullum verum et consumatum esse grammaticum, qui rerum et scientiarum atque artium omnium terminos nesciat quique congrue non possit eloqui, quicquid quecunque scientia disputat et in arte quacunque dicitur et versatur; nec oratorem, qui cuncta non potest apposite dicere, quo persuadeat; nec poetam, qui nescit sic omnia commutare, quod unum ornate fingat et aliud secundum veritatem latenter intendat. Nec dedignetur ipsa philosophia, quod Deus, rerum omnium conditor, non recusat, poetice scilicet, in quantum est dicibile commutatione, quam hec ars adhibet, subiacere; nec excludas a professione poetice leges et medicinam et mechanicarum etiam omnium rationem. Plane quidem debet verus poeta leges agnoscere. Sine noticia quidem legum, que volunt intempesta nocte diem incipere, quomodo dixisset Virgilius:

torquet medios Nox humida cursus

Et me sevus equis Oriens afflavit anhelis?

Et quoniam non licebat habere senatum nisi templo, quod captatis auguriis factum esset, que ab augurio dicebantur augusta, quomodo sine legum scientia dixisset idem Maro:

Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis

Urbe fuit summa

et cetera, que sequuntur? Quomodo tandem subintulisset:

Hoc illis Curia templum?

Mille locis, carissime Leo Iohannes, poetas invenies precipueque Virgilium secundum leges carmina verbaque carminibus inseruisse ex legum abditis et institutis, ut non putes perfectum poetam, qui, cum possit intelligi, tamen nequeat inveniri, legali scientia non egere. Cumque iuris prudentia sit divinarum atque humanarum rerum noticia, iusti atque iniusti scientia, quis negabit ad poetam hec omnia pertinere? Non reminisceris Flaccum nostrum, cum docet, quid chorus facere debeat, sicut videmus in Senece tragediis, specialiter precepisse: ille, scilicet chorus,

dapes laudet mense brevis, ille salubrem

Iusticiam legesque et apertis ocia portis?

Ut non reputes ambitiosum atque superfluum, quod leges velim ad poete perfectionem – quod quasi deridens asseris - pertinere. Nam quid de medicina dicam, cuius speculatio physica quidem est, que pertinet ad poetam? Operatio vero non debet veris perfectisque poetis, si recte sentias, ignorari. Nam – ne multa recenseam – volens Maro vulneratum Eneam poetice liberare, cum sagittam dixerit ossibus inhesisse, sine peritia medicine quomodo scisset inter omnes herbas adhibere diptamum, cuius proprium est barbatas sagittas evellere vulneratosque tali molestia liberare? Quomodo dixisset Ovidius:

Afferat ipse licet sacras Epidaurius herbas,

Sanabit nulla vulnera cordis ope;

quomodo dixisset et illud:

Tollere nodosam nescit medicina podagram,

Nec formidatis auxiliatur aquis;

et quis intelliget hoc ultimum carmen sine scientia medicine, qua noverit, quos rabida momorderit bestia, cum eo crescente veneni vi perductus fuerit egrotans, quod aquas abhorreat et formidet, nullo modo posse curari? Et quis, nisi postquam hoc, quod dixi, cognoverit, intelliget, cur, quos rabidus dentibus vulneraverit canis, lymphaticos appellemus? Et, quoniam mechanicas etiam attigisti, dic michi, nonne Vulcanum clipeo troiani ducis intentum legens apud Virgilium fabrum opus suum rationabiliter prosequentem videre videris? Sic et nautice profitetur Maro noticiam, cum divine scripsit:

iubet ocius omnes

Attolli malos, intendi brachia velis:

Una omnes fecere pedem pariterque sinistros,

Nunc dextros solere sinus

et cetera, que sequuntur. Nunquid in Georgicis se diligenter agricolam atque pastorem tandemque fabrum lignarium, cum docet, qua ratione fieri debet aratrum, et plurimarum rerum artificem non ostendit? Denique, si diligenter consideres, oportet oratores oportetque poetas varias personas induere, dum dicunt et scribunt, et scire se prorsus omnia non per omnia solum, sed omnibus exhibere. Non dubites igitur verum perfectumque poetam esse non posse, nisi sit talis, qui rationem cunctam rerum, que dici possunt aut fieri, quam scilicet oporteat, quicquid dicat, observet, perfecte non calleat, aut qui, cum ad id, quod nesciat, perventum sit, non sit alterius artis vel scientie discipulus, non poeta, cui, si rerum cunctarum noticia scientiaque vel ex parte defuerit, non poeta simpliciter dici potest, sed participatione quadam, sicut beatos esse dicimus, qui non per omnia vere et rationabiliter beati sunt, sicut solus est Deus, sed etiam illos, qui partem in aliquam beatitudinis sunt recepti.

Credo satis clarum effecisse, quod dubitas et miraris. Vale igitur felix et mei memor, queve tibi pridem scripsi nuncque scribo, non relegas solum, sed decoquas et nichil – ut arbitror - tibi dubium remanebit. Communi domino, quem tota mente veneror, me, quantum in te fideliter, quantum in me est, humiliter recommenda. Iterum vale.

Florentie, sexto kalendas aprilis.

8.

Reverendissimo patri et domino domino Tome

de Rondello episcopo Canturiensi.

[1401]

REVERENDISSIME in Christo pater et nobilissime domine mi. Multa vellem, imo tecum haberem, si facultas adesset et occupationes sinerent, ventilare. Sed, quoniam meus non sum, michimet morem gerere nec cupiditati forsan reverentie tue satisfacere non possum. Quod autem differre nolim et moram non recipit, id attingam; alias, cum expeditior ero, que cogitabam, edisseram. Interim autem gratulor, quod ad tuam ecclesiam sis restitutus atque receptus et quod in regnum tam facili labore reversus fueris; spero tibi tua salva fuisse et, quoniam bonis omnia cooperantur in bonum, quicquid postea novitatis emersit, quod magnum terribileque refertur, non ambigo in tui status augumentum et columen evasurum. Unum continere non possum, quod nobilissimum et altum vindicte genus est parcere sepiusque cedibus et sanguine suspitiones et pericula crescere quam auferri; cuius rei vobis exemplo sufficiat rex depositus et extinctus. Hec nunc satis. Alias, cum firmitudinem rebus partam scivero, latius conabor attingere.

Nunc autem, cum optime nature sit quammultos salvos velle quotquotque potueris tum parcere, tum prodesse, nec dubitem benignitatem tuam hac moderatione in illius tue felicitatis cursu semper usum, velim, obsecro, quod Antonium de Manninis, vicinum et fratrem meum, in tuum servitorem acceptes, foveas et iuves. Et, si forsan aliquis – ut invidentium mores sunt - aliquando suggesserit vel – quod non crediderim nec te decet - in memoriam forte redierit, quod in romanam curiam missus fuerit procuraturus intrusionem eius, qui tuam occupavit ecclesiam, hoc non velis eidem ad culpam ascribere nec id ad offensionem vel iniuriam reputare. Urgebat enim regis iussio et emulorum factio, quibus se obsequiosum non reddere, quid fuisset, nisi suspectum cum maximo rerum suarum periculo se prebere? Et, si – quod moris est illis temporibus –, sicut plures alii, se nimis forsan ingessit, non nocendi proposito, sed intentioni providendi suis utilitatibus imputato. Summa mei desiderii est, quod ipsum digneris oblitterata preteritorum memoria cum benignitate recipere non excusatum solummodo, quod tempori cesserit, sed in servum. In quo dici non posset, quantum michi tua sublimitas complacebit. Hec hactenus.

Nunc autem teneas velim me tui propter absentiam non esse oblitum, sed tuam dilectionem adeo menti mee tenaciter inhesisse, quod nullis temporibus de memoria te deponam. Tu michi semper ades: tu fac – ut apud Terentium perditus optat amans –

Dies noctesque me ames; me desideres,

de me cogites, in me speres, mecum totus sis,

Meus fac sis postremo animus, quando ego sum tuus.

Ceterum te oro, ut libros Musice sacri doctoris Aurelii Augustini, si modus est, habeam. Et vale.

Fuit michi contentio cum medico quodam super nobilitate legum et medicine. Si videre placebit nugas meas, exemplari faciam atque mittam. Tu modo, quod vis, rescribe. Iterum vale, pater et domine mi, cunctis reverentie cultibus honorande.

Florentie, secundo nonas aprilis.

9.

Iohanni Malpaghino de Ravenna

viro doctissimo.

[1401?]

NON scripsi, vir egregie, quo te provocarem ad scribendum. Scimus et sciunt omnes, qui te veneramur quique nomen audiverunt tuum, te non modernis solum excellere, sed inter priscos Ciceronem propius accessisse. Ea quidem facundia copiaque et maiestate dicendi exundas, ut non minus insanum sit te ad dicendum irritare, quam insaniere quondam Pieri Thessali filie de cantu musas vincere cupientes. Quid autem – ut veniam ad ea, que scribis – oportuit, facundissime vir, me monere, ne maledicis fidem prestem? Quid necesse fuit in ipsos tam abundanter tamque mordaciter invehere, quoniam tu ipse cognoscis non esse munus hoc epistolare negocium, sed multorum maximorumque voluminum occupationem? Non, si reviviscat noster Arpinas spaciosis eloquentie sue fluminibus, licet ardentius quam in Verrem, uberius quam in Antonium aut animosius quam in Clodium tonet sequemet undique superet, non Fabius omnis ingenii sui acumine, non Cato rigidus, non quicunque copiosius et vehementius in eloquentia exarsit, illa monstra teterrima vel explicet vel suggillet; aut si cuncta rethorum multitudo vel oratorum quotcunque claruere cohortes, simul applicatis studiis id conentur, digne satis pro rei magnitudine valeant expedire. Verissimum quidem est Danteum illud: «Multotiens rerum molem facundia deseri.» Quis enim abunde referat, quis designet artes et ingenium,quibus hec tartarea pestis obrepit? Quanta patientia quamque dissimulanter observent, quibus aliquid vel suspitionis vel odii cogitaverunt inurere; quam sanctissimas societates dissolverint, quam ingentes amicorum nexus attriverint, quas severint in una familia simultates, in eadem urbe dissidia, in eodem regno discordias et in terrarum orbe semina materiamque bellorum; quam denique soleant divina et humana tum confundere, tum etiam lacerare? Sed hec omittamus et alia infinita, que adeo spaciosa sunt, quod frustra conemur amplecti. Nam – ut Flacci verbis utar –

Cetera de genere hoc, adeo sunt multa, loquacem

Delassare valent Fabium;

et – ut cum eodem subdam –

ne te morer, audi

Quo rem deducam.

Ego tecum amicabiliter conquestus sum te nescio quomodo mutue sanctissimeque amicicie nostre cultum deseruisse; nec me indignatio tua latuit, cum officiosam et amicabilem illius libri, quem exemplari faciebam, editionem tam repente tamque precipitanter – ne aliis utar vocabulis – rescidisti. Multotiens hactenus expertus sum scriptorum vel – ut accomodatiore loquar verbo – librariorum cum fastidia tum infidelitatem atque mendacia, tum damnosas fugas et compilationes. Et nunc, cum librarium nactus essem omni suspitione maiorem, ne solita calamitas scriptionibus librorum abesset, unde minime decuit et unde non rebar, advenit, quod illius scripture preriperet complementum. O, mi Iohannes, non possum ut amicus contineri, quin his paulisper immorer, ut te tibi, quod bone correctionis vestibulum est, ostendam. Nam, postquam video, quod ad ista non scribis, sive sit insensibilitas vel – ut potius reor – dissimulatio, respondeas, si placet, velim. Decuitne sic agere amicum vel – quod minus est – dilectum aut – quod ab illo longe discedit – notum? Decuitne sic agere cum addiscendi cupido studiosum, cum eruditorum cultore peritum et denique cum homine hominem? Lesisti, mi Iohannes, in hac tua denegationis novitate sive turbationis actu, si nescis, qua nichil in mortalium societate divinius est, amiciciam, offendisti dilectionem, violasti noticiam, peritiam evacuasti tuam et ab humanitatis officio discessisti. Quibus efficere conatus es, ut, si fieri de me posset, amiciciam deseram, dilectionis pigeat peniteatque noticie et illam, qua cunctis prestas, eruditionem floccipendam et in te, cum homo sis, requiram et desiderem humanitatem. Ego sic semper michi persuasi nichil amicicia preciosius, nichil benivolentia dulcius, nichil dilectione suavius nichilque gratius noticia peritorum; nichil ipsa peritia clarius nec quicquam hominis magis esse proprium humanitate; et ob id amicicie fidus cultor, benivolentie amator, dilectionis accuratissimus, eruditorum venerator, peritie preco, laudator humanitatis, eorum, quos mites reppererim, amicissimus semper tui; hecque semper, ubicunque conspexerim, nedum veneratus sum, sed affectuose dilexi. Nec solum – minus recte forsan - ea, si pura sunt, admiror et diligo, sed etiam, si vitiis permixta sunt; nec tantum vitiis offendor, quin ea vel inter illas maculas, que vitiis atque vitiosis inherent, excolam. Plurimum enim delector his, ubi cuncta splendent, multum, ubi quedam apparent; nec unquam neglexi nec negligam etiam, ubi conspexerim horum unum. Preter noticiam, que licet curiositatem expleat intellectus, aliquando tamen plus ingeritur, quam opus sit intelligentibus et intellectis; quales sunt, de quorum quoppiam Tragicus ait:

Qui notus nimis omnibus

Ignotus moritur sibi;

unum est, quod me semper ultra modum rapuit, quod in te est, scientie copia cum elegantia facultateque dicendi. Non possum tales non diligere; imo prorsus nequeo non amare. Sint per cetera licet instabiles animo, proposito varii, consilio inutiles, conversatione inhumani, moribus inepti, cerebrosi, pervicaces, inconversabiles, sordidi sint et licet flagitiosi, quique (quod «nichil minus est hominis») – ut inquit Cicero – «in amore non» respondeant «his, a quibus» provocentur, quales passim multos videmus, diligo tamen in eis cum scientiam, tum eloquentiam copiamque dicendi. Ut, cum in te videam ingentem scientie copiam admirabileque scribendi decus et pondus et infinitis illis carere vitiis, quibus plurimi fedi sunt, certissime teneas me singulariter te amare michique semper suavem atque iocundam fuisse presentiam et amiciciam tuam nichilque fuisse, in quo tibi prodesse potuerim, quod neglexerim, nichilque fore, si detur facultas et occasio, in quo sim tuos honores et commoda posthabiturus. Ut, si qua tibi forte – sicuti solitum est – vel ingeneratur aliunde suspitio vel innascatur opinio, de preteritorum ratione et presentium testimonio deleas, precor; teque putes a me, cum amore te dignum scias et ego cognoscam et fatear, non diligi solum, sed amari; versaque vice noli – quod contra naturam est – in hoc dilectionis officio non debita vicissitudine respondere. Gravius enim offendis, quam si te non vellem nonque reputarem amicum. Nec me solum ledis, sed – quod maxime doleo – famam et existimationem tuam; cuius prodigus esse noli. Non es, mi Iohannes, ex illorum numero, quorum ingens est copia, qui passionibus duci solent, ut te vincere non debeas ratione. Nulla maior servitus nullaque sapienti fedior est quam non posse voluntatis inconsulte motibus imperare. Nulla maior cecitas quam ea, quam passionum nostrarum afrenitas ingerit intellectui. Quo fit, ut non sapientis solum, sed etiam hominis, quem tamen ratio omnino non deserat, officium sit contra passionum motus insurgere et, quicquid illi suggesserint, velut in senatu, contrarias in partes disceptando discutere et, quod vera persuaserit ratio, sequi. Nec tamen examen hoc assumere debemus, cum appetitus effervet, cum estuat passio, cum motuum illorum tumultus instant. Non est tunc ratio sui compos; cuncta tunc turbida, nec agitata solum, sed agitantia; ut tunc non possit rectum aliquid mens invenire vel ab extra percipere nec plus audiat vel inveniat rationem, quam imminente naufragio mediis in fluctibus et procellis attonitus nauta vel pastor ardentium undique nemorum crepitante circunseptus incendio, flammarum urgente corona posset intelligere monentium voces vel, qualiter se explicet, reperire.

Cogita parunper, mi Iohannes, etiam si vera fuerint, que tibi per temet vel aliis suggerentibus persuasisse diceris, an talia sint, que nostrum amorem debeant – ne lacerare dixerim – deterrere vel turbare, quod tam diu pedem a congressu linguamque a colloquiis, quibus te teste tam avide fruor queve singulare sunt amicorum officium, debueris continere, quod liberalitatem tuam in edendo librum, quem non parva iam ex parte transcriptum nosti, in animum tuum ascendere debuerit, non explere. Cogita tecum ista parumper, precor; an – ut tuis utar verbis – cum eius muneris, quod amiciciam dicimus, cuius te ipso teste colendi, servandi, statuendi atque amplificandi diligentissimus auctor sepenumero fueris perpetuusque magister futurus sis, te talem, qualem fuisse foreque dixeris, deceant; an sint magisterii, quod profiteris, officium; an non potius – quod tibi non vis imputari – amicicie, dilectionis et officii desertoris. Quid enim assignes, quo non deseri solum, sed rescindi dici debeat amicicia, si ista non deserunt, non rescindunt? Sed inquis: «Cum viderem in familiaritate nostra rationem omnem iocunditatis et benivolentie prime non consopitam modo, vitio nescio quo, sed prorsus expiravisse, contraxi, fateor, pedem meque in hanc solitudinem et habitationis et vite tanquam in arcem tutissimam contuli putans immanitati fortune vim ipsam seviendi nullo pacto securius aut fortius subtrahi posse quam fuga civilium occupationum et populi vitatione.» Hec verba tua sunt. In quibus libet tecum tanquam secreti tui testibus paululum immorari.

Principio quidem, unde vidisti, carissime mi Iohannes, non consopitam modo, sed prorsum expiravisse rationem omnem iocunditatis ac benivolentie in familiaritate nostra? Nunquid, cum duo simus, tibi contigit, ut mea familiaritas iniocunda tibi videretur benivolentiaque desineret, qua me solebas amplecti? Si fuerit hoc, non quero causam. Licuerit tibi profecto, quod libuit, quandoquidem voluntatum nostrarum domini sumus, et sufficiat sitque satis pro ratione voluntas. Unum tamen nec fatebor nec tu, si pergas et perstes, invenire poteris vel probare, me videlicet novi quicquam commisisse dicto factove, quo, si – ut fateris – in amiciciam veneras, contrahere pedem debueris. Quid feci, mi Iohannes? Noli imaginationibus tuis, noli relationibus aliorum, si quos is labor occupat, credere. Compertum, non imaginatum, non relatum habeas decet, ut discedendi causam ab amico iustifices. Multa quidem suspicari presumereque solemus ac possumus, que non sunt. Turpe vero quidem est ab amicicia certa discedere per ea, que nec certum habeas nec clare valeas demonstrare. Solida quidem et constans res est amicicia queve, cum semel contracta fuerit, nec temere nec sine maxima causa deserenda sit. Nosti penes Valerium nostrum, quanta moderatione Plato restiterit accusatori sui discipuli Xenocratis, quem, cum de Platone «impie locutum» apud eundem magistrum suum affirmaret et constantissime criminaretur, increpuit incredibilitate quadam auctoritatem delatori detrahens, usus coniectura, que raro fallit, inquiens «non esse verisimile», quod, cum Xenocratem diligeret, amoris vicem non exhiberet; tandemque in accusatione perseverantem summovit cedendum etiam maledictis amici iudicans; quoniam nisi sibi conduceret, id, ut criminabantur, Xenocrates nunquam protulisset; volens verborum iniuriam potius tolerando remittere quam ceptam amiciciam lacerare. Et tu ex eo, quod cogitaveris amicum non iniuriatum esse, sed in officio tepuisse, pedem retrahis et in arcem solitudinis te recondis, quam semper curarum nutricem, non expultricem esse cognovi? Sed ad te redeam. Unde presumis me officio defuisse? Nunquid hactenus me vidisti tuorum honorum aut commodi non ferventissimum promotorem? Hoc tute ipse non obicis, sed contrarium profiteris. Nec putem te, licet lustra novem forsan excesseris atque cum multis conversatus sis, fueris et multotiens multos expertus, ad serviendum me decliviorem non tibi solum, non amicis, non simpliciter notis, sed ignotis etiam reperisse, ut contra tuam imaginationem stet experientia, stet et totius vite mee consuetudo, queve nimia cum difficultate deseritur, stet ipsa natura, que me, qualem tu ipse cognoscis, amicabili produxit ingenio. Et tu credis sive credi vis de me id, cui mores, vita tota naturaque repugnat mea? Possem hic te iniuriarum rationabiliter criminari, qui tuo scilicet imponas amico, quod nec fecit nec etiam cogitavit; verum id Platonis exemplo remissum velim. Quod si ex eo, quod preter estimationem tuam in meis moribus aliquid eruperit atque detectum sit, quo me iudices indignum amari, motus es, licet te preter quam displicentia non offenderit; retrahe pedem, ut libet; te quidem nolentem in amicicia non tenebo. Cupio tamen id scire, quo corrigar; cupio, ut michi id aperias, ut restaurem. Si me diligis – ut testaris –, id declares, obsecro; forte taliter me componam, quod dignus efficiar, quem quis amet. Quod si – ut ad id redeam, quod incepi – non tibi contigit, sed michi putas contigisse, quod tua michi videatur familiaritas iniocunda solitamque benivolentiam desiisse, qua te amplecti solebam, quod michi talis incesserit suspitio, tu vides forsitan; ego vero non video. Te quidem et amavi et amo nec, quod aliter credere debeas, aliquam te crediderim veram posse reddere rationem.

Sed iam hec inter nos nimia sunt. Depone suspitionem hanc, mi Iohannes, et certus sis a me amari et amandum esse, etiam si michi constiterit, quod me non ames. Tu me velim ames, nisi te videris non amari. Nam, cum firmi sim propositi te semper amare, non metuo, quod me non ames. Vale.

Florentie, tertio idus maii.

10.

Iohanni Conversano de Ravenna.

[1401?]

REMINISCI debes, vir insignis, frater et amice karissime, qualiter tecum conquestus sum unum epistolarum mearum quaternionem michi fuisse scelere furtivo subtractum et quantam tibi tunc ostendi me turbationem ex iniuria percepisse. Quam licet – ut meminisse videor – tu ferme deriseris arguens propter utilitatem publicationis illud furtum tam detestabile non fuisse, crede michi, plus, quam cogitare valeas, me vexavit. Et utinam is improbus involator illas publicandi, non occulendi studio contrectasset! Sed usque adeo sue salutis et sui honoris et omnino honestatis oblitus est, quod etiam moriens nobis non iusserit nostra reddi. Parcat Dominus sibi culpam; ego quidem iniuriam sibi remitto cum omni molestia gravateque mentis aporia, quam michi iam tot annis scelestus iniecit. Nunquam enim poteram hoc damnum sine perturbatione maxima recordari. Subibant multa, cur hoc summe cordialiterque dolerem; tum enim prereptam correctionis facultatem, quam scimus multos et etiam Augustinum singulariter permovisse, dolebam; tum illud maxime, quoniam in epistolarum una, quam ad Peregrinum meum scripseram, singulare quiddam describitur, quod nulla ratione videbam me posse, quantum ferebat memoria, restaurare. Nuper siquidem quidam nobilis noster civis, Philippus de Sacchettis, novum canendi genus commentus est. Sinistro quidem oris angulo inter lingue sinum, dentium sepem palatique convexum mellifluum ac tenuem emittens sibilum, superni cantus notulas atque sonum dulcedine mira format et nunc elevans, nunc reprimens suum concentum musicales notulas tanta velocitate, - quodque magis admirere – tanta perfectione percurrit, quod, si semel audias, nichil unquam dices te suavius audivisse. Rem istam cunctis inauditam seculis, quanta potui proprietate, depinxi gravabarque nimis; ita michi tunc placui propter expressionis efficaciam; illam epistolam amisisse, quam relegens non invideo Petrarce nostro, quod Mariam Puteolanam quasi Camillam vel Amazonum aliquam digna commemoratione descripserit; nec aretino Gerio me postpono, qui mirabiliter tam prosa quam metro legentibus ante oculos posuit adolescentulum quendam, qui ligatam pedi dextero dimicatoriam spatulam umbonemque sinistro portans, manibus ambulans, in quas se strenue porrectis in celum pedibus erigebat, gladiatorios concursus et ictus ad iuste dimicationis artificium vincens – quod plus est – adversarium intuentibus exhibebat; nec homini, qui contra se pugnabat rectus, cesim punctimque feriendo cedebat. Nam, licet ambo stili maiestate me superent, novitate tamen materie non transcendunt. Sed ad id, quod michi repertum, idest: iterum partum et acquisitum, est, redeo. Non possum enim – tanto sum affectus gaudio - huiusce rei memoria satiari. Quamobrem explicabo tecum, qualiter repertum sit hoc, quod perdideram, quaque diligentia sit inventum.

Forte fortuna fuit, ut vir multe probitatis atque scientie, dominus Leonardus Cecchi de Aretio, qui licet iuris civilis doctrine vacet, miro tamen nature ductu totius humanitatis et poetarum studio flagrat et ad hec sponte sua ingeniique viribus inclinatur et trahitur, me – sicut solet – officiose et amicabiliter visitaret. Cumque varia conferremus – veluti mos noster est –, nobis inter loquendum occurrit memoria quorundam meorum versuum, quos perditus ille quaternio continebat; cepique conqueri furtum et rei mee iniuriam dicens me semper huius damni recordationem gravissime pertulisse. Tunc ille – sicut est ingenio benignus et mitis - sciscitatus, quidnam ille perdite cartule continebant, et ego quedam, que suggessit memoria, retulissem: «Habeo», inquit, «exemplum manu mea sumptum, quod, ne rebus illis careas, libentissime tibi tradam.» Et post dies pauculos, quod pollicitus fuerat, adimplevit. Gratulor intuitu primo videns in ordinem stare principium; mox tamen memoria, que recordabar, repetens et requirens vidi complura deesse, quibus ille dixit penitus se carere. Quid multa? Videt ille cor meum, quamque gravi desiderio rerum illarum, quas alieno scelere perdideram, tenerer; et cum a quodam Aretino, qui – sicuti prefatus sum – decesserat, habuisset exemplar, Aretium aliis de causis veniens diligenter inquirit, apud quem res illius premortui remansissent; reversusque Florentiam – ne per multa vager – conatur, scrutatur, satagit atque querit, ubinam possit, quod me desiderare conspicit, invenire. Nec amice diligentie fortuna non affuit. Invenit enim, qui rebus illis improbo fure tenacius incumbebat, effecitque, quod illum quaternum reciperet in accomodatum; et cum pridie solvendi meum desiderium spem dedisset, ante expectatum hoc, quod diu nimisque concupiveram, michi dedit. Deus bone, quantum fuit illud gaudium quantaque leticia revidi versiculos meos quamplures et privatas epistolas, quibus erat molestissimum me carere! Revidi, quod in ultimis erat, quid respondere tibi de nostris illis controversiis incepissem; tantaque iocunditate perfusus sum, quod continere me non potui, quin et hoc tibi, sicuti furti commissi conceptam a me tristiciam, intimarem. Quid autem nostro referam Leonardo, nisi quod amicus amico debet? Ut, videlicet, michi secum sint omnia, que possideo queve sum habiturus, amicicie iure communia; ut ipsum indissolubilis amicicie nexu complectar et michi sit cunctis temporibus alter ego; faciamque, quod dilectionis officio alterum me reputet sibi se, quandoquidem didicit non obsequi solummodo requisitus – quod segnis est dilectionis –, sed cunctos prevenire rogatus – quod est ardentissime caritatis –? Hec hactenus, ut mecum, si placet, amicabiliter gratulare.

Nunc autem reminisci debes, quam cupide te gravarim, ut Thimeum Phedonemque Platonis commentumque Calcidii, quoad rescribi facerem, commodares. Qua re te deprecor per amicicie nostre vinculum et sanctissimam necessitudinem mutue dilectionis et amoris, quatenus quantocius fieri potest, me compotem voti reddas. Vale felix et amicus amicum exaudi. Ero quidem libri fidelissimus restitutor.

Florencie octavo kalendas iunii.

11.

Bernardo de Moglio.

[1401?]

MITTO tibi, fili karissime, sicut pollicitus sum, epistolam, quam dirigendam ad Franciscum de Pizolpassis sex exactis mensibus iam dictavi; sed ea lege, ut eam confestim, si placebit, exemples et illi resignari facias, cui dedicata est. Nec te vincat aut rescribendi labor aut ulciscendi libido, quam ex infideli restitutione littere, de qua conquestus es, forsitan concepisti; sufficiatque tibi, quod ego pro, quam intulit, iniuria satisfeci. Nam tametsi decipi et compilari mereatur, ego non mereor. Alia quidem ratio est indignationis et iniurie tue, alia vero fiducie mee, qua te ministrum huius presentationis elegi. In qua, si fallor, nimis michi, quem patrem vocas, infidelitatis scelere displicebis. Unum velim scias: me questioni, non homini respondisse; vellem enim solidius et eruditius loqueretur.

Vale, dilectissime fili, et Gerardum nostrum affectuose saluta; rescribe, quantum sibi quantumque Francisco de laboriosis illius rogationibus satisfeci. Fortunam a te cupio scire tuam. Iterum vale.

Florentie, quartodecimo kalend. quintilis.

12.

Iohanni Malpaghino ravenati.

[1401?]

GRATISSIMA epistolas tuas accepi, vir insignis, eruditionis et eloquentie singularis. Cui quidem non gratissima vox sit, que tam eleganter et apposite suis laudibus occupetur, que divino prorsus eloquio se commendet et in celum usque nomen eius celebret et extollat, ad quem dirigantur? Verum cave, mi carissime Iohannes, hoc orationis genus non tam illum permulcere, cui scribitur, quam supra fidem esse ceteris, cum legatur. Quis enim possit facile persuaderi in me vel in alio aut eruditionem sempiternam gloriam parituram aut tantam virtutum suppellectilem esse, quantam michi tuis illis excultissimis litteris tribuisti? Ego michi quidem illas virtutes inesse non sentio; quamobrem in monitionem et calcar accipiam, ut talis esse coner, qualem ille tue littere formaverunt vel, si minus id forte successerit, quanto propius per me fieri poterit, ad illud perfectionis accedam. Interim autem, si talem credideris, qualem scribis, tuo fruar errore, cum nullo modo fieri posse consentiam, quin diligas, quem tibi talem esse, licet inexploratius, quam oporteat, persuasisti; gaudeboque, quod diligar et in dies conabor efficere, quo sim tibi et aliis merito diligendus. Unum tamen certissime scias velim me semper tuam scientiam et eloquentiam, quibus ceteris mirabiliter emines, celebrasse graviterque tulisse, quod erga me te gereres subiratum; eratque michi metus aliquo meo errore; culpam enim abesse sentiebam; me tuam dilectionem et prestantiam offendisse. Quod autem id – ut inquis – detestandis cupiditatum tuarum rationibus conflatum sit, licet asseras, michi nequeo persuadere. Quis enim credat inter tante tamque copiose humanitatis, hoc est: eruditionis moralis, studia tantum cupiditatibus vel cupiditatum rationibus – ut affirmas –, quibus ille careant, licuisse, quod amico benefico tam ardenter potueris succensere? Fuit profecto, licet id dissimules, in hac re non crimen aliquod meum, sed error, qui tibi preterite simultatis materiam ministravit. Verum, quia dignum forte non est visum illud, quicquid fuerit, cui non potius parcendum quam irascendum foret, cupiditatibus tuis tribuis, ut meum excuses errorem.

Utcunque tamen sit, periocundissimum michi fuit, quod a te gratiam sim receptus conaborque, quoad id fieri poterit, ut, quod restitutum gaudeo, non amittam; quod quidem erit, si cupiditatum illecebris te ulterius duci non sines. Sed, si quid tibi videbitur aut forsitan suggeretur erratum, primo – sicut ars tua precipit – scire volueris, an sit diligenterque investigare, quid sit qualeque censeri debeat accurate – sicut in amicicie cultum decet – hinc, inde rationibus iudicare. Tu vero certissime teneas te semper apud me locum, quem tuarum semel quesiverunt virtutum merita, tenuisse nec illum, quicquid accidat, perditurum. Semel quidem in amicum te recepi, semper amicum habebo, nec posset illucescere dies, qui me cogat huius religiosissime rei cultum rescindere vel in odium commutare. Quod quidem – ut spero – tua constantia meaque iam in naturam versa consuetudine non continget. Hec hactenus.

Nunc autem ago tibi gratias de orationibus illis, in quibus summe delectatus sum, licet solita talium rerum corruptio minus iocundam fecerit lectionem. Vale, carissime mi Iohannes, et tibi persuadeas velim te a me vere et incommutabiliter non solum diligi, sed amari.

Florentie, tertiodecimo kalend. quintilis.

13.

Domino Paulo preposito Ariminensi et

cancellario Caroli de Malatestis.

[1401]

MIRABERIS, vir cunctis reverentie cultibus honorande, quod ignotus ignoto scribam; sed, qui noveris inter divine lectionis oracula genus hominum in unius hominis plasmationem cepisse et, cum «non» esset «bonum hominem esse solum», ex illius latere divina manu future propagationis auxilium non ex alia materia vel ex nichilo fuisse productum, tibi facillime poteris persuadere naturalem societatem inter homines esse, qua potest unus alium sine cuiuspiam alterius noticie presidio requirere et hominem gravare. Nam et hoc testimonio et ipsa docente natura videmus hominem sic animal esse politicum, quod nullus tam solitarie conversationis sit, qui non homine delectetur. Hoc igitur fretus et sperans, quod tibi non erit minus quam gratum mecum incipere beneficio tuo ferventis amicicie munus, exordiar tecum loqui; dabo benivolentie future principium, que forsan in amicicie perfectionem evadet. Nam, cum amicicia me compulerit ad scribendum, quid aliud sperem quam amiciciam invenire?

Credo tibi notum, vir egregie, me singularis dilectionis affectu prosequi Petrum Turcum; iandiu quidem ipsum in filium - sicut etas exigit – acceptavi. Nescio, si me fallit amor; dignus enim est suis meritis, ut ametur. Hic in illius mei domini, qui virtutibus tuis te singulariter diligit, servitiis ascriptus est. Scio perpetuas aulicorum invidias, quamque pungentibus insectationibus virtus et innocentia fatigentur. Quamobrem maximum in modum te rogatum velim, ut Petro meo, quo non ledatur, sed crescat, sis clipeus, defensor et fautor. Non enim dubito, si patrociniis tuis foveatur, eum a persecutoribus fore tutum et in oculis domini gratiorem virtutum meritis per dies singulos evasurum. Ego tibi polliceor eum et domino fidum et erga te studiosissimum et amicum.

Vale felix, et posthac teneas velim, quod me potes in omnibus requirere tanquam tuum. Florentie, tertio kalend. quintilis.

14.

Eloquenti viro Iacobo Angeli de Scarperia.

[1401]

NESCIO, vir insignis filique karissime, silentii, quod inter nos ad annum ferme iam est, quis nostrum nocentior sit. Scio tamen occupationes meas, quibus probabiliter possim etiam te iudice me tueri; ut, licet ego taceam, tu tamen tacere non debeas, sed occupationum mearum agmen irrumpere vel segniciem senectutis comiter excitare. Sed inquies: «Nonne tibi scripsi meum incolumem ad Urbem adventum? Nonne desiderium circa reverendissimi domini mei, domini cardinalis negocia tibi per alteras litteras intimavi?» Bis scripsisti, fateor, sed primis non verbis fuit, sed – quod adfuisse certus es – solido gaudio respondendum; secundis vero, cum sciveris exauditione dominorum litteras preventas fuisse, quid rescribendum erat, cum rebus iam perfectis littere supervenerint, que, quod iam provisum erat, et nichil aliud postulabant? Sed cur me tacentem non excitasti, cur non clamas, cur exemplo taces meo? An tibi michique par facultas in officio scriptionis? Tu tibi, sicut et ego michi, iubes occupationes, quas licet, cum sint voluntarie, tam suspendere quam auferre; sed, que nobis ingeruntur extrinsecus queve desuper imponuntur, cum arctius cogant, declinare non licet; illis enim pudor, istis necessitas nos ascribit. Et dic, dulcissime Iacobe, si forte me superes voluntariis, nunquid michi necessariis antecellis; nunquid me, si non impediret necessitas, voluntate fores occupatior? Ut, cum liberior ad scribendum sis, criminosior sis, ni scribas. Sed hec satis. Forte quidem aliquando tuum recognosces errorem, nec erit penna tuis in digitis trabis instar; sciemusque posthac in dies statum tuum; sciemus aliquid de studiis tuis, quid speres quidque prepares, cognoscemus. Hec hactenus.

Nunc autem audivi te Plutarchum in Ciceronis nostri vita transtulisse, quod, si te fecisse contigit, opto petoque, ut exemplum michi mittas. Sin autem id non feceris, copiam in greco non invideas, oro, ut labore Leonardi Aretini nostri voti desideriique mei compos fiam. Ceterum Philostratus Atheniensis – ut nosti – multos describit heroas. Volo, quod michi quamprimum copiam habitus Hectoris et, quid circa eius personam, vestes et arma describat, ut recitat, translatum mittas. Satisfacturus equidem cuidam domino, qui me requirit, scire cupio, quid ille diffiniat. Vale et rescribe et, quod de Hectore postulo, fac absolvas.

Florentie, pridie nonas sextilis.

Post hec litterulam habui tuam, qua me multo gaudio perfudisti. Nuncias enim te solemnitatis sancti Iacobi die inter scriptores apostolicos esse receptum. Cuius rei gratulor exitum, qui differri gravabar effectu. Vale.

15.

Petro ser Mini.

[1401]

MITTO tibi, fili karissime, quod petisti; particulam scilicet eam ex libello Nobilitatis legum et medicine, qua nobilitatem intellectus cum voluntatis potentia comparavi; dicque carissimo fratri domino fratri Leonardo, quod cuncta ponderet diligentique digerat examine nec ferat super hoc nimia voluntate sententiam fratrumque minorum consulat scolam et inveniet hanc opinionem, quam verissimam arbitror, apud illorum optimos constantissime retineri, licet Dantes noster et Predicatorum sententia contradicat. Hec hactenus.

Nunc autem audivi atque cohorrui te sinistro nimis eventu contusione capitis graviter laborasse. Sed, benedictus Deus, quod simul accepi liberationem et casum; simulque seva nimis illa concussio liberationisque felicitas, quam unicum indicavit annuncium, velut de Achillis lancea legitur, pupugit et curavit. Sed dic michi, dilectissime fili, quis te docuit equo resistenti confidere vel cum muris Urbis, que quidem caput est orbis, inermi capite cum vite discrimine, in quod ferme – sicut scribis - incideris, arietare? Si stultum est in «stimulum calces», quanto magis in murum caput! Volo didiceris sic parcere sumptibus, quod amodo frenis debilibus non utaris; fac camum sic equi fauces stringere, quod illi domineris quodque te non, quo vult, sed, quo vis, obediens ducat, memor, quod

Frena Pelethronii Lapithe gyrosque dedere,

Impositi dorso, atque equitem docuere sub armis

Insultare solo et gressus glomerare superbos;

ut omne equitantis dominium in equitem, hoc est: in equum; sic enim ponit Virgilium illud nomen – sicut secundo patet supra versiculo –; sic posuerat et Ennius; omne dominium, inquam, in equitem, hoc est: in equum, artificio sit et habilitate frenorum. Tu vale felix, doctus posthac muris parcere, cum

spumantis equi fodies sub calcibus armos.

Florentie, octavo kalendas septembris.

16.

Ser Venantio de Camerino.

[1401]

NESCIO, quid dicam. Expectavi totum annum semper cogitans, quod debitum tuum non negligeres; sed – ut tecum aperte loquar – et honorem tuum et mutuam amiciciam et gratitudinis debitum, quod etiam solent prestare sceleratissimi, videris oblitus. Pateris, imo vis, quod pro te soluerim Leonardo quodque quotidie molester a Meo. Nescio, si sic a te tractari me iudicas meruisse. Nosti, quid Leonardo debueris; Meo vero – sicut alias scripsi - pro extimatione ronçeni debes adhuc quinque florenos et pro expensis, cum istuc venit, florenos duos. Rogo, quod utrunque negocium debita solutione sine ulteriore mora perficias, ne tanta cum affectione iam cepta dilectio principio sue nativitatis tua culpa tam turpiter evanescat. Si, quod debes, feceris, me semper invenies, qualem expertus es; sin autem incepta perges via, dolebo perdidisse, quem invenisse putabam, amicum; et, ne simul perdam et pecuniam, honoris tui, quem hucusque non curas, immemor, nullo modo – sicut hactenus – conservator, curabo cunctis remediis rehabere speroque futurum, ut cum rubore facias, quod cum honore facere noluisti. Responde, precor, et antiquiora tibi sint fama, decus et amicicia quam pecunia, quam non potes sine turpis ingratitudinis nota neque absque scelere retinere.

Florentie, quarto kalendas septembris.

17.

Petro Turcho.

[1401]

VIDI epistolam tuam, fili karissime, quam ad alterum filium meum Petrum ser Mini grandi serie destinasti; qua quidem multa dicis et de brevibus capitulis ad lassitudinem legentium spaciaris, multa narras, ad multa redis, multa probas multaque apposite persuadere conaris; in quibus omnibus conclusio ultima placet, que longe plus theologiam quam oratoriam redolet. Gaudeo, quod communis domini exemplo ab humanis te conferas ad divina. Ita fac, Petre karissime, collige te in arcem eius doctrine, que Deo proxima de Deo loquitur, de Deo tractat mentesque nostras tam affectu quam habitu Deo propinquat: consideraque parumper, quanta sententiarum verborumque maiestate noster Dantes se per vite triplicis triplicisque regni seriem ab infima lacuna rerumque mortalium fece velit ad intuitum vere et altissime Trinitatis per Beatricem eiusque miseratione et gratia tractum, ductum, evectum, in cuius persona scimus eum theologiam sine dubio figurasse. Et notanter adverte, quod ille purgatus Beatricem et non ante fuit mysterialiter assecutus insinuans ex hoc illam se corruptis mentibus nullatenus indulgere. Purga, precor, igitur, imo prorsus expurga «vetus fermentum» fiasque «nova conspersio» preparaque te tante hospiti mundo corde, fide sincera et caritate propensa memor, quod «in malivolam animam non introibit sapientia nec habitabit in corpore subdito peccatis.» O, cum sentiam te dignum illa maiestate sanctitateque doctrine; o, cum videro, quod illa loquendo, que precipit, taliter ore tuo resonent, quod alicuius iudicio non sordescant; o, cum tecum videberis augusta sanctissimaque illa precepta nec intellectui tuo nec affectibus repugnare, o, cum perficere te senties opere, quod illa docente probaveris tuum mente, tunc gaudebo te, quo desidero, pervenisse, tunc Deo gratias agam, quod dignum te fecerit tanto dono, tunc senties participatione quadam pacem illam, «que exsuperat omnem sensum» et quam «oculus non vidit», queve «in cor hominum non ascendit», tunc tuum verus actuum tuorum iudex cognosces debitum mentis videndo secretum. Omnis enim nostrorum actuum integritas de recte mentis intentione procedit. Ibi quidem quilibet eligit sibi finem, imo quasi fabricat et prefigit. Nec in hac re potest non recte sentire, cum adsit naturalis habitus, scilicet rationis practice, principia semper agibilium offerrens intellectui, malo remurmurans et accendens ad bonum; quem, sive sit habitus sive potentia, Hieronymus inquit signidissim greco vocabulo nominari; quam vocem grecis scripsit litteris, ex quo crediderim modernorum aliquem ignorantia grece lingue rem istam synderesim appellare. Quod quidem vocabulum cum latine non sit originis et grece prorsus nichil significet, sine dubio per errorem arbitror introductum. Sed hec hactenus.

Nunc autem ad epistolam veniam tuam, in qua visus es michi plus equo iuvenem indolis egregie plusque, quam deceat, exagitasse. Cumque foret hortandus ad studia litterarum, tu - nescio, quare – deterres et velut reum maximi criminis insectaris, quod ardeat amore sciendi et per acerbas ac duras active vite salebras eum ducere, imo transferre rapereque conaris. Scio fateorque vitam activam speculative prestare, sicut melius est bonum esse quam doctum; prius tamen discutere investigareque necessarium est, quid agendum, quam in active vite cursu progrediamur rationeque certissima statuendum, quid agentibus faciendum sit; quod quidem dum agendum est, non sero, non prepostere solum, sed frustra tentabis. Et quid? Non tibi videtur Petrus meus scite prudenterque pietatem habere ad patrem, amorem ad fratres, dilectionem ad amicos et ob hec postponere studium naturalemque sciendi cupiditatem? Hortandus ad utrunque fuit et, quod inter moderatione debita versaretur et viveret admonendus. Quid autem respondebis ei, si dixerit: «Dum me mones, ut agam, tot et tanta scientifice colligis, quod ad sapiendi studium me vehementius accendisti? Cumque non scribendi solum, sed agendi

Recte sapere sit et principium et fons,

cur non Flacci consilium sequar, ut sapere coner, quo recte possim et agere? Cur, cum me sic exhortaris, ut agam, negligam hoc, ut sciam, quandoquidem nemo feliciter audeat, quod ignorat?»

Unum autem inter multa, que scribis, ferre non potui. Dicis enim – ut verba recognoscas tua –: «Quem michi liberalem dabis, si prodigus inde non effluat; si tenax avarus divitias labiles ingenita rabie non occultet?» Hoc si verum sit, quicunque virtute fulgebit una duobus obscurabitur vitiis; imo – quod deterius est – in quo virtus omnis erit, necessarium fiet omnia vitia convenire. Ergo: qui naturaliter – ut infiniti sunt – nec erit prodigus nec avarus, esse non poterit liberalis? Admirabilis est ista doctrine ratio, que simul velit et in unius hominis habitu convenire duo contraria vitia – quod omnis prorsus natura recusat – et virtutem extremam. Virtus vitiaque se privative respiciunt, ut vel illa vitia tollat vel ista perimant sine dubitatione virtutem. Quis autem dixerit ad existentiam fabricamque virtutis vitia exigi, que privatio sunt probitatis et honestatis? Accuratius velim ista disseras et diligentius scribas et, que scripseris, recoquas; amodo quidem teneas velim a te non tumultuaria, sed digesta, non levia, sed seria queve de philosophie penetralibus prodeant expectari. Et hec satis.

Credo, quod libellus De nobilitate legum et medicine penes te sit; timeo, ne sit in illo scriptoris error, quem repperi in aliquibus. Capitulo quidem quinto, quo de speculativa disseritur dignitate, ferme circa medium scripsi: «Gloria quidem, quoniam re manifestum efficitur, quod id possit; iusticia vero, quoniam id non dedit»; ubi scriptum est «non» debuit scribi «nobis», ut sit sensus: iusticia vero, scilicet apparet, quoniam id nobis dedit, qui sic omnia libere tradit, quod iustissime valeat et non dare.

In nono vero capitulo De legum inventoribus et medicine, ubi de Catonibus feci mentionem, Censorium et Uticensem - nescio, quo errore – confuderam; quod admonitus ab optimis fratribus meis Leonardo Aretino et Nicolao Bonaventura ad hunc modum adiectione modica mutationeque brevissima castigavi: nam – ut cetera sileam – tanta fuit primi Catonis, licet a Tusculis Romam ascitus in civem esset, admiratio, quod novum civem populus romanus consulem fecerit et – quod singularius fuit – censorem, quem magistratum tanta gessit integritate, ut peculiariter Censorius dici mereretur talique pronepos eius Uticensis reverentia cultus fuit &c..

Ceterum ultimo capitulo prope finem claritudinis et sententie gratia corrigendo rescripsi: «Si quid vera potest ratio mecum in nichilo vel saltem in paucissimis, si recte sentiant, dissensuros.»

Fac igitur, obsecro, librum tuum corrigas et, ut exemplar et exemplata, si qua sunt, cura moneque, quod illis tribus locis fideliter corrigantur.

Expectavi diu communis domini nostri Karoli Malateste iussum, imo precipientis imperium, ut mandata capesserem experirerque, si sibi possem satisfacere iuxta votum. Habeo tamen sibi gratias, quod maxima prudentia et moderatione usque nunc ignorantie mee pepercit. Quid enim sibi dubium, quod michi posset esse vel intellectui meo clarum? Cupiebam tamen interrogantem videre, quo discerem, memor sapientes longe magis interrogando docere quam responsa legendo perdiscere, multotiensque rogatum, dum respondere conatur, illa consequi, que nulla lucubratione potuerit erudiri. Vale felix et de Servio illo, precor, non dormias; sed, ut votum meum perficias, adnitaris.

Florentie, tertio nonas septembris.

18.

Magnifico domino Carolo de Malatestis

Arimini domino.

[1401]

QUOD non verear tibi scribere, magnificentissime domine, primum et precipuum est propter humanitatem tuam, qua – vocabulum enim polysemum est – non solum litteris et scientie eruditione principibus, quos in hoc facillimum est vincere, sed etiam viris studiosissimis antecellis quave tantam exhibes erga cunctos mansuetudinem et comitatem, quod timidos erigis, ut excellentie tue ac magnitudinis obliti tecum in maxima securitate loquantur. Quo fateri oportet te non in maiore dignitatis et status luce versari, quam virtutis atque doctrine, que duo unicum illud humanitatis vocabulum representat. Nam non solum illa virtus, que etiam benignitas dici solet, hoc nomine significatur, sed etiam peritia et doctrina: plus igitur humanitatis importatur verbo, quam communiter cogitetur. Optimi quidem auctorum – tam Cicero quam alii plures – hoc vocabulo pro doctrina moralique scientia usi sunt; nec mirum. Preter hominem quidem nullum animal doctrinabile reperitur. Ut, cum homini proprium sit doceri et docti plus hominis habeant quam indocti, convenientissime prisci per humanitatem significaverint et doctrinam.

Hec igitur humanitas tua, que vocabuli significationem implet, non deterret, sed invitat, ut scribam. Cogit autem virtus eius, pro quo tecum huius prime scriptionis officium institui spe maxima plenus, quod tibi sim rem gratissimam allaturus. Est hic rarissime virtutis vir magister Iohannes, origine de Ravenna, sed diutina conversatione nichil minus quam Ravennas, utpote qui nec ibi ferme cognoscat aliquem nec ab aliquibus agnoscatur. Hic autem fuit quondam familiaris atque discipulus celebris memorie Francisci Petrarce, apud quem, cum ferme trilustri tempore manserit, sic eius doctrinam imbibit, sic est eius vestigia secutus, quod magistrum non longis vestigiis insequatur nec sit aliquid vel in moralibus documentis vel in hystoriis, que morum picture sunt, vel in poetis obscurum aut dubium, in quorum enodatione non adequet viros doctissimos vel excedat; ut, quod apud ipsum non inveneris, apud alios frustra requiras. Vir est amodo mature etatis, honestissimus et discretus et quem, si – ut opto et spero – in gregem tuum receperis, talem invenies, quod studiorum tuorum incomparabilem et iocundum possis socium adhibere. Quid enim iocundius quam habere presto, si de quoppiam dubitaveris, declarantem? Quid occupationibus tuis comodius quam habere, qui pro te vigilet et laboret et in parvi temporis haustu tibi possit ostendere, que difficile sit multis etiam lucubrationibus invenire? Nescio, si totam Italiam a mari supero ad Tirrenum et a Taro usque in Alpes, quibus a nobis Germania Galliaque dividuntur, reperires equalem.

Velim igitur, si michi credideris, eum decernas inter tuos recipere et in locum magistri tui, viri quidem eruditissimi, quondam Iacobi de Alegrettis et in eius provisionem acceptes et loces. Et, si sic decreveris, michi scribas, ut horter eum; scribas etiam et sibi, quoniam magis tua scriptione movebitur et in rationis propositum erigetur. Hec, que scribo, sibi nota non sunt; sed, quoniam me, ut dominum sibi se dignum inveniam, requisivit, te precipuum hoc dignum, studiorum tuorum solatio, mecum legi certus, quod, ni me fallit opinio, adeo inveneris hominem iuxta cor tuum, quod adhuc mecum, quod hoc tibi curaverim scribere, gratuleris. Vale felix, humanissime domine.

Florentie, quarto idus septembris.

19.

Petro Turco cancellario.

[1401]

FILI karissime. Nimis me suspendis in his, de quibus spem exhibes, nimiaque subtrahis ex his, que summe concupiscere me nosti. Spero tamen, quod diligentia et industria tua facies, quod fieri potest; ultra quidem optare non ineptum modo, sed stultum est. Super omnia tamen domini Francisci ser Lupari reminiscare velim: plurimum enim opto, quod in noticiam illiusce mei domini per experientiam veniat. Scio quidem, quod post mee intercessionis impulsum per se movebitur et virtutibus suis non altius solum, sed penitus se movebit, imo promovebit. Exsilit enim in altum virtus nec novit humi se sternere, sed, sicut res ardua est et divina, sic illos, quibus contingit, extollit.

Maxima me de spe deicis, quam de Servio tua exhortatione conceperam. Timeo quidem, quod, cum in illius domini manum venerit, nonnisi post «kalendas grecas» – ut ludebat Octavius – eruetur; quem, si forte dimiserit ipsum, inter rerum nostrarum spretores reputabo. Tu tamen id sollicita michique perficias oro. Quod si feceris, felix ero. Vale meque communi domino Karolo magnanimo recommenda facque, quod dignetur scribere. Nimis enim id opto. Iterum vale.

Florentie, quarto idus septembris.

20.

Fratri Iohanni de Angelis.

[1401]

NOLI, venerabilis in Christo frater, sic austere me ab honestis studiis revocare. Noli putare, quod, cum vel in poetis vel aliis Gentilium libris veritas queritur, in vias Domini non eatur. Omnis enim veritas a Deo est, imo – quo rectius loquar - aliquid est Dei. Ipse quidem est veritas, ut de se per filium suum, mediatorem Dei et hominum, testatus est: nec simpliciter veritas, sed omnis veritas, vera et infinita ac germana veritas, fons, scilicet, germen et origo omnium veritatum. Quicquid extra eum queritur, vanum est et summa stulticia. Nullum autem verum extra Deum est, ut, qui verum querit, sine dubio Deum querat, qui plenitudo sit consumataque congregatio veritatum. Quamobrem non arguas fratrem tuum, quod querat inter fabulas veritatem. Nullum enim dicendi genus maius habet cum divinis eloquiis et ipsa divinitate commertium quam eloquium poetarum. Quod adeo verum est, quod, qui psalmos fecit, sive David solus sive forsan et alii, quos referre supersedeo, componens psalmos, versibus – quod proprie proprium poetarum est – illos curaverit alligare. Apud Hebreos quidem trimetro sunt et tetrametro scripti versu. Sunt et alia plura composita versibus in sacris litteris, ut cantica quedam et maxima ex parte Iob. Quin et Threni Ieremie scripti lege metrica referuntur; ut nimis leviter – ne dicam: iniuste – legentes poetica mordeamur putemurque veritatem anxie requirentes sic Deo adversi, quod quasi non videamur posse salvari. Sed Deus centrum est infinitis circunferentiis coexistens, cui, cum ubique sit, nulla propior nullaque distantior dici potest. Non est – ut forte putas – tanta vivendi differentia, quod, qui religionem elegit, non aliquando et – utinam non multotiens! – longinquior sit a Deo quam, qui videntur inter hec secularia periclitari. Mens est, que Deo coniungitur et, de quocunque statu vite clamaverit, quoniam ipse nusquam abest, invenit illum, ad quem solum omnis creatura cogitur suspirare. Memento, carissime mi Iohannes, quod ex apostolorum choro Iudas damnatus sit et ex latronum turba Dymas in Christi passione salvatus, ut nullus ex sanctissime vite professione presumat nec ex pessime conversatione desperet. Tutius est, fateor, a mundi rebus, quantum possumus, elongari, ut tu me non impulsore, sed hortatore fecisti. Nam, quanvis ubique Deus presto sit, nos tamen, in quibus agi debeat illa coniunctio, remotiores simus in dispositione mentis, quam habeamus aliis occupatam. Nec Hieronymum velim obicias, cum nec Augustinum subcoetaneum suum nec aliquem ante vel post ipsum legas similiter monitum vel argutum. Ille quidem, qui fuerat ad tradendas divinas Scripturas latinitati per translationis officium ordinatus, taliter admonendus fuit; cum contra divus Aurelius ad confusionem Gentium destinatus a secularium litterarum studio nunquam fuerit deterritus, quoniam ipsis carnalem civitatem erat instrumentis et Gentilium testimoniis eruturus. Quid scimus, mi Iohannes, ad quid et ego dirigar et reserver? Hoc unum mecum scias velim: dum illa fabulosa lego dumque tectam falsitatibus invenio veritatem, dum elegantiam locutionis admiror, me semper gratias agere divinitati nichilque michi, si quid bene dixisse michi videor, imputare, sed illi solum, a quo video et in me sentio cuncta fieri. Nec me putes unquam ad inanis fame gloriam – ut sentire te video – laborasse, sed cupiditate sciendi communicandique, quod Deus tradidit; ut aliis et posteris, sicut alii nobis suisque temporibus profuerunt, sic aliquid et ego prodessem; quod michi videtur scientibus non minus debitum, quam agricolis arbores serere, que pervenire debeant ad nepotes. Tu – quod sancte rusticitatis est – solum tibi prodes; ego michi prodesse conor et aliis. Tu forte confratres et socios tuos sanctitate vite mones exemplo; ego proximos meos invito iuvoque, quod discant et illis, que flagitiosa sunt, depravata consuetudine non intendant, ut, cum militare didicerint intellectui, fugiant dulcedine corruptibilium irretiri. In quibus quidem propositis quantum profecerimus, Deus novit; quantum proficere voluerimus, tu de te et ego de me novimus. Unum audacter affirmem, quod hucusque me propositi mei non piget, licet agnoscam institutionem vite mee potuisse magis extra mundi salebras me fundasse. Sed, cum Deus propinquus sit atque propicius, non despero, licet nimis post mundum abierim, quin imperfectum meum agnoscens me, sicut hucusque benigne tolerat, misericorditer non et iuvet.

Vale et ora pro me. Et, si quid forte de responsione displiceat mea, refellas, obsecro. Sicut enim verum aliquod addiscere sum contentus, sic videbis, quod respondere rationabiliter sim paratus. Iterum vale.

Florentie, undecimo kalend. octobris.

21.

Malateste de Malatestis.

[1401]

VELLEM, excellentissime domine, dubitationem tuam aliquid includere rationis, ut possem mentis intuitu, licet hebes sit, vel in id, quod optares, accedere vel saltem ei propinquius, quo satisfacerem, penetrare. Quotiens enim ratio queritur, ea multis mediis et decoctis argumentationibus, etiamsi reperiri nequeat, vestigatur. In qua re excitatur ingenium, intellectus acuitur longeque plus addiscitur, quam queratur. Nescio de aliis; de me vero tam volo, quam possum, libere confiteri longe plura me didicisse rogatum studio vel doctrina. Nichil enim tam vehementer animum perficit quam interrogationibus respondere. Cogit quidem illa necessitas per multa discurrere singulaque magis quam alias ponderare, cui necessitati diligentieque, quoniam coniunctum est, ut respondendo doceamus, resultat preclarum quiddam, ut per hoc iter in summam excellentiam evadamus. Unde Socratico more philosophorum princeps divinissimus Plato disputatores interrogando suos respondendi necessitate sensim in occulte inconcesseque prius veritatis lumen et noticiam inducebat; quem morem adeo Stoici susceperunt, quod ferme semper interrogationum violentia, quicquid premitterent, confessione respondentium extorquerent.

Interrogatio vero tua, clarissime domine, cum nichil habeat, quod rationum nexibus explicari queat, de hystorie fide pendet et auctoritate scriptorum est, si fieri poterit, declaranda. In qua quidem re, cum duos habeamus auctores, gnosium Dictym phrygiumque Dareta, tacuit omnino grecus ille, quod queris; alter vero troianus paucissimis habitum Hectoris explicavit. Inquit enim «Hectorem fuisse blesum, candidum, crispum, strabum, pernicibus membris, dentibus albis, vultu venerabilem, barbatum, decentem coma, ducem bellicosum, animo magnum, in civibus clementem, benignum et amori aptum.» Hec Dares. Homerus autem dicit eum fuisse terribilem et alte vocis, fortissimum, bellicosum, magno corpore. Aliud autem apud Latinos non memini me legisse, nisi penes Guidonem de Columna Messana, qui Dictym Daretaque secutus librum, qui Troianus vulgo dicitur, ex duabus illis hystoriis compilavit et ex duobus apocryphis unum fecit, quem omnes, quos eruditos vidi, floccifaciunt, utpote carentem tam gravitate quam fide. Si tamen illo delectaris, facile poteris invenire, quod velit octavo libro primogenitum Priami regis Hectorem omnes etate sua virtutis potentia superasse balbutientem paulum in loquela – quod et Dares voluit, asserens eum blesum – habuisseque membra durissima, sustinentia pondera magna laborum, magnum forma, nec Troiam unquam tanti vigoris hominem produxisse, magnanimum multaque repletum nube pilorum nec unquam verbum iniuriosum aut indecens protulisse; nunquam ei tediosum laboribus bellorum incumbere nec solitum martis sudoribus relassari; plusque dilectum a subditis, quam aliquis alius in regno suo fuisse tradatur. Ex quibus Guidonis et Daretis verbis, quantum ad Hectorei corporis habitum, quem scire cupis, attinet, videre potes heroem illum fuisse statura magnum, colore candido, capillo crispo, decente coma, vultu venerabili, barbatum, strabum oculis et, si credendum putas esse Guidoni, pilorum nube repletum. Quibus pro latinorum scriptorum inopia nec satisfacere possum uberius nec tu non debes remanere contentus.

Verum, quia Grecorum unum perceperam, Philostratum nomine, Samium vero tam origine quam gente, librum fecisse De deorum imaginibus et heroum, curavi non difficultate modica librum illum habere et per virum optimum dominum Leonardum Cecchi de Aretio, studiorum meorum emulum et lepidum socium, qui paucis annis non mediocriter ex Grecorum fontibus hausit, feci diligenter inquiri, si possemus affectioni tue plenius aliquid exhibere; tandemque duobus in locis repertus est auctor ille fecisse specialiter Hectoris mentionem. Uno quidem loco, quo verbis translatoris utar, sic locutus est: «Audi igitur, quandoquidem id commodum esse arbitraris, me diligenter imaginem Hectoris referentem. Est enim in Ilio posita, semideo similis plurimaque pre se fert, cum quis recte animadvertit. Nam multi sese existimare videtur et vehementiam quandam ostentare atque hylaritatem et cum deliciis admixtum robur. Et est eius forma sine ulla coma, adeoque vivus spiransque videtur, ut sepe intuentem ad se tractandum alliciat. Est autem hec statua celeberrimo loco Ilii constituta et plurima bona publice privatimque operatur. Quam ob rem et vota illi fiunt et certamina, quibus ita quandoque incalescere et velut in ipsa pugna esse visa est, ut etiam sudore manarit.» Hec ex Philostrato Leonardus. Et, cur reliqua non sumpserit excusans, inquit: «Subdit deinceps alia miracula, que, quoniam michi supra fidem visa sunt et plane grecula, omisi.» Ex alio verum eiusdem auctoris loco de Hectore disseruisse in hanc sententiam repertus est: «Homerus quidem inquit Hectorem terribilissime omnium hominum prospicere solitum, cum pugnabat, maximeque exclamare. Erat autem Hector Aiace minor, sed non inferior bello. Qua in re aliquid habere videbatur Achillei caloris; quod autem laceras et scissas aures haberet, non palestra id effecerat, que sane sibi barbarisque erat, ut ipse idem quodam loco testatur, incognita, sed certamen cum tauris et feris, quibus etiam vulneratus resistebat nec cornua nec aliarum belluarum impetum metuens; hocque genus exercitationis bellis optimum reputabat. Mortuus autem est – ut refert Protesilaus – annos triginta natus, non fugiens nec manus Achilli tendens – ut finxit Homerus –, sed solus extra menia manus conserens, inito cum Achille certamine ab eo post longam pugnam occisus et currui alligatus exanimis tractus est.» Ex quibus Philostrati verbis habemus Hectorem sine coma fuisse, semideo similem, vehementem et hylarem, delicatum et robustum; habemus et eum terribilis intuitus ac auribus laceris. Quod autem capillamentum absciderit, dicit idem Philostratus fuisse causam Helene raptum et ornatum Paridis, ne fratri similis instruere mulieribus insidias videretur. Quibus autem uteretur vestibus, nullus refert. Tu vero non incongrue de Virgiliano carmine poteris hoc mutuari:

Vobis picta croco et fulgenti murice vestis

<...>

Et tunice manicas et habent redimicula mitre.

Nam et de donis Enee, quibus Latinum donatum Virgilius scribit:

Hoc Priami gestamen erat, cum iura vocatis

More daret populis, sceptrumque sacerque tiaras

Iliadumque labor vestes.

Et post aliqua subdit:

nec purpura regem

Picta movet &c.,

ut colligi possit Hectorem usum fuisse purpureis vestibus, sicut et reliqui Troianorum, intertextis croceo colore vel auro, sicut reges. Quantus autem facie, hoc est: statura, fuerit, nusquam legi nec putem aliquem describere posse, nedum teste celebri, sed etiam apocrypho vel obscuro. Magnus autem omnium testimonio fuit, ut, si feceris statura non gigantea, sed hominis magni proceritate depingi, non possis argui, quod a veritate discesseris. Refert tamen Philostratus, de quo supra tam multa notavi, temporibus Hadriani maris estuantis fluctus Sygei littoris latus exedisse vastitate non modica detexisseque sepulcrum Aiacis, quod coma patebat decem et octo cubitorum longitudine; que mensura capit brachia tredecim cum dimidio; ut staturam Aiacis non propriam, sed estimatione quadam ex sepulcri magnitudine liceat coniectari. Satis enim probabiliter credi potest tante molis extrema capita crassitudine sua duos cubitus implevisse, ut restet Aiacis corpus duodecim brachiorum; mirum quidem difficillimumque putatu. Sed quis hoc non concesserit, qui legat, quo tempore Romani Creta potiti sunt, fluviorum impetu submota profunditus tellure cadaver humanum fuisse repertum triginta trium cubitorum magnitudine, que ferme protenditur ad longitudinem vigintiquatuor brachiorum? Cuius rei Metellus Creticus et L. Flaccus increduli miraculo moti videre presentiam voluerunt, quodque recipere noluerunt auditu, visum oculis, testes fidissimi cunctis audire volentibus tradiderunt, si credendum putas Iulio Solino, qui pro fide tam singularis hystorie in testimonium eos adducit. Plinius autem Veronensis, ni forte codex meus corruptus sit, septimo librorum Naturalis hystorie refert – ut eius utar verbis –: «In Creta terre motu rupto monte inventum esse corpus quadragintasex cubitorum, quod alii Orionis, alii Osii fuisse tradiderunt.» Ut inter tante vastitatis humana corpora impossibilis reputari non debeat illa, quam Aiacis coniectari possumus, magnitudo de protensione sepulcri; ut credere fas sit Hectorem extitisse paulo minorem, non, quod velim aut placeat Hectoris picturam fieri decem vel undecim brachiorum; esset enorme nimis simulacrum et prorsus magnitudinis monstruose. Sufficiet enim, si magna statura et parum ultra communem hominum modum talis effigies designetur.

Hec habui, que circa tuum quesitum certa ratione referrem. Si quid autem tibi dubitationis superest vel occurrat, non sit grave rescribere. Michi quidem gratum erit, dummodo satisfaciam, obedire.

Ceterum credo, quod libellus De nobilitate legum et medicine penes te sit. Timeo, ne sit in illo scriptoris error, quem in aliquibus repperi. Capitulo quidem quinto, quo de speculativa disseritur dignitate, ferme circa medium scripsi: «Gloria quidem, quoniam re manifestum efficitur, quod id possit; iusticia vero, quoniam id non dedit.»; ubi scriptum est «non» debuit scribi «nobis»; ut sit sensus: iusticia vero, scilicet apparet, quoniam id nobis dedit, qui sic omnia tradit libere, quod iustissime valeat et non dare.

In nono vero capitulo De legum inventoribus et medicine, ubi feci de Catonibus mentionem, Censorium et Uticensem - nescio, quo errore – confuderam; quod admonitus ab optimis fratribus meis Leonardo de Aretio et Nicolao Bonaventura ad hunc modum adiectione modica mutationeque brevissima castigavi: nam – ut cetera sileam – tanta fuit primi Catonis, licet a Tusculis Romam ascitus in civem esset, admiratio, quod novum civem populus romanus consulem fecerit et – quod singularius fuit – censorem, quem magistratum tanta gessit integritate, ut peculiariter Censorius dici mereretur, talique pronepos eius Uticensis reverentia cultus fuit &c.

Ceterum ultimo capitulo prope finem claritudinis et perspicue sententie gratia corrigendo rescripsi: «Si quid vera potest ratio mecum in nichilo vel saltem in paucissimis, si recte sentiant, dissensuros.»

Fac igitur, obsecro, librum tuum corrigas et, ut exemplar et exemplata, si qua sunt, cura moneque ut illis tribus locis fideliter corrigantur. Vale.

Florentie, septimo kalendas octobris.

Tuus, si quid est, Colucius de Salutatis cancellarius florentinus.

22.

Petro Turco.

[1401]

CUPIS, vir insignis, fili karissime, imo - quo verbis utar tuis – incredibili desiderio cupis ex me scire, quomodo valeam idque tibi non alienis, sed meis scriptionibus indicari. Risi mecum, dilectissime fili, vanos affectus tuos. Quis enim novit, quo statu sumus et qualiter valeamus? Quot legimus quotque videmus experientia teste quotidie subitis et imprecognitis inexpectatisque mortibus interisse? L. Cesar, C. Cesaris dictatoris pater, dum matutinus calceamenta cubitu surgens indueret, expiravit. Sophocles tragicus, expositi poematis elegantia victor, magnitudine gaudii correptus occubuit. Africanus posterior ex frequenti senatu a populo romano federatisque Latinis comitante ipso senatorio cetu domum honoris gratia perductus soporem, quem letus iniit, eterno somno violenteque mortis acerbitati coniunxit. Eschilus etiam poeta, cum ei predictum esset ex ruina certa die mortis sibi periculum imminere, urbem, qua degebat, exivit et capiti eius ameno loco ruine casum precaventis aquila supervolans testudinem, quam ferebat, frangere volens, illisit et mortuus est. Quis igitur, cum tot occulta mortalibus nature condicione – sicut videmus – insidientur, tot fortune latentis subiaceamus periculis, potest affirmare, quod valeat, cum mox possit sine temporis intercapedine miser esse; possit etiam mortem obire? Adde quod, cum mortales simus et una cum tempore dilabamur, de nobis nulla capi potest a nobis vel ab aliis certitudo; dies diem trudit, sanitatem morbus, serenum nubila, felicitatem corrumpit erumna. Quid ergo cupis ex me scire, quod nec presens explorate possis agnoscere longeque minus, cum absens sis, nisi forsan opinatione tenere? Puto tamen me valere, cum hec scribo; videtur michi, quod filiorum meorum valeat turba. Mox autem, cum tabellarius hinc recesserit, potest totum plus quam mille rationibus immutari, ut, cum has habueris litteras, nos hoc temporis valuisse scire valeas, non valere. Non enim, qualis apud leges possessio nostrorum corporum valitudo: si probes te possidere rem aliquam nunc et hactenus aliquo tunc etiam semel exacto decennio possedisse, decem annorum possessio probata est. Qui vero nunc sanus est et post decennium sanus erit, non dicetur toto decennio valuisse. Alia quidem ratio est valitudinis et alia possessionis. Ista quidem, semel habita, continuata presumitur; illa vero vix tempore longiusculo mansisse credetur. Ut, licet tamen te certifico de mea et meorum incolumitate. Tu vale, precor, ut te gaudeam valuisse, cum sensero. Ego quidem valeo.

Florentie, sexto decimo kalendas novembris.

23.

[1401]

NICHIL minus, vir insignis, fili karissime, quam nunc tibi scribere cogitabam; satis enim erat, quod heri per communis domini tabellarium et nonis septembris per Donatum nostrum de Antilla tibi scripsi. Sed latoris importunitas exegit, ut scribam. Vere quidem importunus est et status eius importunitas dici potest. Fortune siquidem pelago diu iactatus portum invenire non potest. Hic est igitur – ut paucis expediar – vir opulente quondam rei familiaris, michi bonitate sua dilectus, ser Poggii mei pater, Guccius nomine, nepos olim ser Michaelis Ronghi de Terranova, qui multo tempore felicis memorie domino Galeocto servivit. Hunc, precor, benignus suscipe, favoribus adiuva, consiliis dirige et, si videris bonum fore, nomine meo communi domino recommenda. Calamitas eius fuit, ut in acerrimi feneratoris manus incideret; factusque de divite pauper, oppressus ere alieno, pene nudus et in desperationem adductus patriam fugit familiamque misero patre miseram dereliquit. Tenuem, imo pertenuem spem habet in memoria patrui et in sola istiusce domini benignitate; aliquid in te per me sperat. Tu fac, si me diligis, quod spes eius omnino non sit vacua.

Vale. Quoque magis moveare, iussi ser Poggio, qui patrem tibi recommendat, quod hanc epistolam preter nomen meum exemplet, ut littere forma percipias aliquid coniecture, cuius hominis patri sis serviturus. Iterum vale.

Florentie, quinto decimo kalend. novembris.

24.

Petro Turco.

[1401]

INTANGIBILIS es, vir insignis, fili karissime, intangibilis es profecto nimisque censura tactus exestuas, ut in te regium verbum «Tange montes et fumigabunt.» veluti verissimum impleatur. Tetigi te paulisper; moxque non vulneratum modo, sed mortuum conquereris et deploras. Sentis, video, si tangaris; cumque longo telo perfodias fratrem tuum et dilectum tuum, adeo non sentis, quod admonitus impatienter feras nec aliter doleas et exclames quam letaliter vulneratus, imo – quod mirabilius est – in morte positus. Inquis enim: «Me miserum! Vulnera patior, qui perituro necessariam contulerim medicinam; vulnera patior, qui letaliter saucio auxilium prebui salutare; quinimo mortem ipse perpetior, qui tibi filium tuum in longam noctem languentes claudentem oculos vivaciter excitavi.» Hec verba tua sunt. Sed dic, obsecro: Tune perituro medicinam necessariam contulisti? Cave, ne potius in morbum graviorem illum, si monita tua sequatur, impuleris, qui velis eum relicto studio insudare familie et lucrum prosequi, quo rem augeat et genitori suo morem gerendo naturale sciendi desiderium studiosus et docilis negligat et omittat. Estne letaliter saucius, qui mavult discere quam lucrari? Estne salutare – sicut inquis – auxilium discere cupienti revocare taliter dispositum ad obedientiam patris eum ad labores lucriferos impellentis? Honestum est parentibus obsequi; honestum est velle peritum esse et in litterarum studiis exerceri. Nec scio, quid preferendum, cum parentes ad utilitatem labilium rerum impellant et natura trahat ad ea, que nullis sint temporibus peritura. Si scientia divitiis preciosior et honestior est, cum actus humani penes finem maxime distinguantur et inde rectius, quam a principio vel impellentibus estimentur; cum natura parens inducat, ut discas, pater autem ad divitias exhortetur, cui parendum censes: genitoris iussionibus an nature? Quid, si filius naturam sequens hac via magis ad finem, quem pater intenderit, veniat, quam si paternis iussionibus paruisset? Intendebat genitor utilitatem ex lucro; filius autem summam utilitatem attigit, cum profecit ex studio. Nec est aliquis adeo litterarum hostis avidusque pecunie, qui non scientiam tam spe quam precio divitiis preferendam sentiat. Verum – ut hominum cupido est – sepe pater lucello presenti captus – ut terentianus Sannio dixit – secum inquit:

Ego spem precio non emo,

mavultque modicum, quod affert dies, tollere, quam maius aliquid, quod accedere possit incertumque, post aliquid temporis expectare. Debuisti, ni fallor, patrem aggredi eumque, quod filio rerum agendarum vacationem daret, quo posset intendere litteris, exhortari, Petrumque tuum ad studium impellere suadereque, quod nature bonum, quo pollet, diligentia colat, augeat, perficiat, non deterrendi proposito – sicut facis – minuere scientie dignitatem. Sed hec satis laboranti dolore vulnerum et morienti, quem onerare verbis ineptum nimis et importunum est. Unum autem adiciam, quod litteram relegens meam, unde vulnera vel mortem debueris conqueri, prorsus ego non vidi.

Verum ad disputationem venio tuam, qua conaris defendere, quod ego plus quam rationabiliter reprehendi. Dixeras etenim: «Quem michi liberalem dabis, si prodigus inde non effluat; si tenax avarus divitias labiles ingenita rabie non occultet?» Que confutans scripsi: «Hoc si verum sit, quicunque virtute fulgebit una, duobus obscurabitur vitiis; imo – quod deterius est –, in quo virtus omnis erit, necessarium fiet omnia vitia convenire, et reliqua, que subieci.» Quibus verissime dictis, quid respondeas, videamus. Inquis enim: «Dixi non eo quidem sensu, quod unum tantum sermo reciperet, in quo liberalitas, avaricia et prodigalitas convenirent, sed, ut trium personarum mentio, avari, liberalis et prodigi, notaretur. O pulcram fugam! Ergo vel hoc verum est vel hunc sensum tuis scriptionibus exhibuisti! De hoc tamen ultimo tu videris; ego vero non arbitror, quod ad id possit rationabiliter sic contrahi, quod nequeat ad hoc aliud etiam trahi. Sed sit, ut vis, et an, quod asseris, verum sit, obsecro, videamus. Concludis enim, nullum quidem liberalem, si non esset avaricia, si non esset prodigalitas, haberemus. Optanda igitur prodigalitas, igitur et avaricia, quo liberalitatem habere possimus. Et quid ? Fare, precor. Si sit homo quidam solitarius vel ita cum hominibus conversans, quod nunquam viderit vel agnorit aliquem prodigum vel avarum, nunquid esse non poterit liberalis? Ergo prima, quam per excellentiam volunt auream, etas, quo tempore cuncta creduntur fuisse communia, cum nemo posset prodigere vel servare, nullos habuit liberales? Et divinissimus gentilium philosophorum Plato, civitate sua, quam – ut legimus in Timeo – cunctis virtutibus exundantem instituit et formavit precipiens «auri argentique et suppellectilis cetere possessionem cuiuspiam propriam nullam esse aut existimari licere», voluit, quod in illa urbe nulli forent penitus liberales? Ergo vel religione vel legibus prodigalitatem, avariciam et omnia vitia prohibentes nullum relinquunt suis institutionibus virtuti vel virtuosis locum? Ergo non posset universum humanum genus, etiam si Deus vellet, qui impossibilia velle non potest, undique virtuosum esse vel fore? Ergo, si pater noster Adam penitus non peccasset, nulli liberales fuissent aut aliter virtuosi? Non enim fuissent – quod ad virtutem vis exigi – vitiosi. Ergo non fuit Adam, Abel aut Noe cum filiis virtuosus; nulli quidem erant alii, quibus aut virtus aut vitium posset ascribi. Et – quod singulariter indignum esset – ergo prius oportuit vitiosos esse quam virtuosos, iniquos quam rectos, avaros quam liberales, proditores quam fidos? Que quidem quam inepta quamque sint incongrua, tu videto. Nam et angeli, qui non peccaverunt, naturaliter virtuosi non erant, si steterit ista sententia, nec esse potuerunt, nisi cohors illa reproba peccavisset. Unum ausim dicere, quod hac sententia et opinione tua nimis turpe virtuti relinquis initium nimisque feda condicione nasci vel esse vis virtuosos, quos, ut tales sint, oporteat vitiosos veluti formulam, qua conflentur, habere et inter ipsos nasci versarique; taliter tamen, quod ab eis fugiant et relinquentes extrema medium vitiorum et utrinque reductum, quod virtus dicitur, adipiscantur. Sed an pueri recens orti translatique – sicut fide certa tenemus – post baptisma susceptum in celum non erunt omnibus virtutibus pleni, in quarum actibus solis et ipsarum auctore Deo sunt omnes, qui beati fuerint evo eterno lumine vultus beatifici fruituri? Nunquid sine vitiorum exemplis non possunt esse virtutes, que singulariter ad extinguendum vitia, singule singula communiterque omnes omnia, diriguntur? Nunquid virtutes cum vitiis pugnature simul cum hostibus oriuntur – sicut de fratribus anguigenis apud Thebas legitur atque Colchos? An iam natis vitiis virtutes sic, ut illa fugiant, pariuntur? An iam nate prius quam perfecte sint ad vitia, veluti quedam confinia, quo perfici valeant, terminantur? Sed hec dimittamus et solide disputationis examine duas has conclusiones aliud sumentes exordium prosequamur.

Est igitur primum considerandum, quod sunt a Deo, celo vel natura virtutes nobis infuse, ad quarum ortum aut existentiam vel infusa vitia vel vitiosorum exempla vel confinia non crediderim, quod requiras; sunt et virtutes, que virtutum actibus requiruntur; quod opus, cum divinitatis sit, quoniam – ut inquit Augustinus – bona qualitas mentis est, qua recte vivimus quaque nemo male utitur et quam solus Deus in nobis operatur, velle, quod a vitiosorum exemplo vel confinio vitiorum exortum habeat, tute nescio si concedas. Verum dices: «Ego moraliter tecum loquor, cuius doctrine principes volunt virtutum habitus ex actuum frequentia generari; quod quidem non facile fit, nisi nostros actus inter opposita vitia et vitiosorum exempla cautissime dirigamus.» Quod licet tibi concesserim, non negabis tamen virtutes infusas seu, quas solus Deus in nobis operetur, esse sine vitiosis et vitiis. Quod si loquamur de virtutibus perfectis, quarum ratio vult, quod ad veram unius perfectionem omnes alie requirantur et concurrant – ut Stoici probant –, vitiorum concursus aut improborum exempla nec tu nec alii probare poterunt exigi vel, quo subsistant aut exoriantur, inveniri. Et si verum est – ut Plato diffinit et veritas christiana confitetur –, quod in divine mentis capacitate sint virtutum et rerum omnium rationes et forme, quas «ideas» vocant, credisne, quod ibi sint determinate vitiis aut societate vitiosis, quandoquidem teste Macrobio Plotinus, singularis dogmatis platonici defensor et auctor, in statu virtutum exemplarium velit nefas esse, nedum vitia cum ipsis esse, sed «passiones» etiam nominari? Volo tamen consideres, quantum ad virtutes et vitia pertinet, quod necesse est in viventibus reperiri potentias, passiones et affectus, habitus atque actus. Et, si de potentiis innatis informibusque loquimur, fatear sine contentione, quapiam ista cum virtutibus atque vitiis simul in nobis nedum esse posse, sed esse. Si vero de virtutibus vitiisque loquimur, prout habitus electivi sunt, aut de passionibus, que quidem potentias reducunt ad actum per appetitum vel voluntatem, nullo modo possunt, si fuerint ad opposita, simul esse. Sin autem e regione se non respexerint, ut castitas et avaricia, humilitas et incontinentia et passiones sive affectus, qui nos ad hec inclinant, et, si qua sunt huiusmodi, quorum unum alterum non extinguat, loquendo de virtutibus imperfectis – sicut de Hannibale refert Livius –, fateri necessarium est simul posse concurrere simulque communiter inveniri. Verum hec viventium qualitates et condiciones, sive habitus sive passiones vel affectus sint, virtutes non sunt, sed umbre simulacraque virtutum; quas si quis habeat, dici non potest rationabiliter virtuosus; siquidem vocabulum hoc plenitudinem exigit redundantiamque virtutum, que non possit haberi, nisi virtus perficiatur et vera sit; ut in hoc sensu nulla michi tecum de re controversia possit esse. De nomine vero nunquid tales habitus dici virtus rationabiliter debeant, dubitatio forte manet; equidem non arbitror esse conveniens, quod virtutis nomine designentur, cum esse non possint habitus electivi immediate existentes, quoad nos secundum rectam rationem et utique sapiens determinaret – ut Philosophus ipse diffinit. Adde, quod, cum virtuosi sit alacriter et sine cunctatione, quod virtuosum esse viderit, operari, nunquam simpliciter poterit hoc contingere vitiosis. Etenim, si contingat intemperato, quod aliquam obsequentem sibi, quam maxime diligat, necesse sibi sit secundum iusticiam condemnare, quando credis eum libenter sine mora vel alacriter, ut ratio virtutis exigit, id facturum? Inter mirande constantie numeratur exempla, vir eloquens Ephialtes, quod iussus ab Atheniensibus accusare patrem Democharis, pulcerrimi pueri, quem vitio graie gentis perdite diligebat, nichil omittens, quod ad causam faceret, iunctum sibi fuerit officium fideliter exsecutus, nec potuerint preces dilectissimi pueri, licet ad lacrimas impulerint, permovere, quin accusatoris acerrimi vim prestarit. Et in Bruto filiorum amorem

Vicit amor patrie laudumque immensa cupido,

– ut ille ait. Sed, crede michi, virtuosius id egisset uterque vel saltem – quod nemo negaverit – alacrius atque liberius, si vel extraneum vel inimicum succurrendo vel obediendo patrie damnavissent. Et, quod in eodem non possint reperiri virtus et extrema vitia, satis arbitror demonstratum, si tamen hic his, que contradixeris, respondebo. Dicis enim aquam tepidam, quia suo videatur in sinu equalem calidi gradum et frigidi continere, sensibiliter edocere, quod duo contraria, que destructive se respiciant, possint, reperiantur insimul convenire. Sed dic, queso: Putasne, quod simplicem aquam aut ignem vel simplex elementorum aliquod habeamus? Vel, quod aqua, cum de frigida mutatur in tepidam, per omnes suas particulas adequate frigeat et calescat; an potius unius minime particule frigus corruptum esse, alterius vero particule frigidum remanere; vel aque ferventis naturalem et ingenitam frigiditatem non solum sic in potentia remansisse, sed etiam actualiter, quod per semetipsam, si calefaciens amoveris, non in pristine sue qualitatis actum, licet nichil aliud adiuvet, revertatur? Habet igitur aqua tepens distinctas calore frigoreque particulas, quas parvitate sua sensus iudicium non discernit, ut omnino tota non caleat et per totum actualiter non frigescat; ut ex hoc tam prompte quam rationabiliter dici possit in corporibus mixtis sic esse contraria, que corrumpuntur in toto, quod non sint in qualibet parte totius, ex quo fit, quod mixtionis resolvantur vincula; particule vero totius partim esse commutent et sub alia forma conveniant, partim tam formam retineant quam et esse. Nec bona dicas et mala, cum contraria sint, non solum in eodem simul esse, sed omnino malum esse non posse, nisi in natura bona – sicut in Enchiridion clare testatur Aurelius. Verum est bonum naturale, sicuti sunt res ipse et super cuncta corporea rationales creature; sunt et mala moralia, que non res naturales, in quibus sunt, contrarias habent, imo – sicut dixisti rectissime – simul sunt; quod esse potest, quoniam non eiusdem rationis sunt. Hoc quidem naturale bonum est; illud vero morale malum. Simul autem duo contraria sibi moralia mala vel bonum malumque contraria, que moralia sint, prorsus non poteris reperire. Quod enim inquit Ovidius:

Facto pius et sceleratus eodem,

non simpliciter, sed per comparationem dictum est. Agenor enim comparatus ad filium, quem in exilium trusit, impius; comparatus ad filiam, quam requiri volebat, pius meruit appellari. Contrarietates autem compossibiles oportet esse non unius rationis; quod adeo verum est, quod certissime teneam, quod – cum aqua calefacta naturaliter frigeat, calescat vero per accidens cumque, que naturaliter ab illis, que per accidens insunt, differant ratione – continere possit illas contrarias qualitates et mixtis corporibus sic esse per totum, quod simul non sint in unaquaque parte totius. Quin etiam vere crediderim, quod, donec forma substantialis aque permanet actualiter, sit ibi frigiditas; quod indicant salientes propter ebullitionem gutte, que suum contrarium fugientes exsiliunt suoque mox pondere remerguntur.

Quod autem vis passiones contrarias in anima simul esse vehementer admiror; cum impossibile sit aliquem in eodem instanti de eodem eodemque respectu et eadem – ut diximus – ratione concipere gaudium et dolorem vel tam concupiscere quam timere. Potentias autem contrarias in nobis esse non ambigo – sicut dixi –, cum passioni cuilibet sic respondeant, quod ad, quam voluerint, partem passio se valeat inclinare. Et – ut hoc mecum videas – est in unoquoque potentia, quod ad iusticiam, verbi gratia, se possit erigere. Quod quidem si ceperit aliquis exoptare, talis passionis affectus impellet ad iusticiam appetitum. Et, quoniam hic impetus remissior aut vehementior quam recta velit ratio potest esse, necessarius est virtutis habitus, qui passionis impetum citra nimis contineat, ut ultra minus, quam importet, impellat. Nam verbum apostolicum, quod allegas, de sensualitate loquitur et ratione, quarum hec est anime, sed illa corporis, ut illa repugnantia non sit eiusdem rei vel unice rationis. Hec hactenus.

Nunc autem ad conclusionem alteram veniamus et disputa nostre finis erit. Et – ut verba tua repetam – inquis: «Quem michi liberalem dabis, si prodigus inde non effluat; si tenax, avarus, divitias labiles ingenita rabie non occultet?» Et subdis: «Nullum quidem liberalem, si non esset avaricia, si non esset prodigalitas, haberemus.» Hanc sententiam tuam vis intelligi non in uno, sed in pluribus quasi propositis exemplis, prodigi et avari, liberalitas habeatur nec aliter esse possit. Sed dic, obsecro, Petre mi, dicemusne prodigos et avaros necessarios esse, quo liberalem aliquem videamus? Sed cuius cause rationem illis attribues? An efficientem, ut illi quasi plasment et faciant liberalem? An illam, que materialis dicitur, ut ab illis fluat, licet vitiosi sint, illud, in quo virtutis eius forma recipitur et servatur? An dabimus ei vim formalis cause vel finalis? Non credam, cum stultum et irrationabile sit dicere, quod ille, qui laborat in vitiis peccatique deformitate tam efficaciter delectatur, quod ex ipsis fecerit habitum, bonitatem oppositam malicie sue, quam elegerit, in aliis agere, formare vel intendere, vel sibi sedem, in qua maneat, preparare. Sed inquies: «Hoc ego non sentio. Nam omni ratione caret et veritate, quod, que contraria sunt, rem sibi contrariam operentur.» Volo tamen, quod necesse sit eum, qui virtutem intenderit, quo se redigere possit in medium, ubi virtus est, viros infectos habitu extremarum maliciarum sibi proponere velut ante oculos, quo possit ab illa turpitudine tam hinc quam inde discedere mediumque, quod requiritur, invenire. Verum, cum virtus – sicut auctore Philosopho diffinivi – sit medium, quo ad nos et idem actus possit alterius respectu, veluti vitium, citra conveniens deficere vel ultra congruum progrediens plus, quam oporteat, exundare, quod comparatum ad nos erit medium et utrinque reductum – ut inquit Flaccus – et commensuratissima virtus. Si fugerimus illum actum, virtutem, non vitia fugiemus. Donans enim rex equum magni precii liberalis erit; ego vero, si pari valore equum fuero largitus, a cunctis verissima ratione prodigus iudicabor. Adde, quod, licet actum viderimus ab alio fieri, qui vitiosus sit, videmus quidem actum, mentem autem et voluntatem, que, cum fit actus ille deformis, ab ordine legis eterne deficiunt, non videmus; ut impossibile prorsus sit videre, quibusnam rationibus actus ille dici debeat vitiosus. Nam – ut cetera sileam – quis percipere potest, quam vehementer vel quam remisse passio, que trudit in maliciam, moveatur? Quis sciet, qualis et quanta fuerit causa, que passionem de potentia reducat ad actum? Vane cogitas, Petre carissime, si, quo venire possis ad medium, quod virtus est, tibi vitiosos proposueris contemplandos. Metuendum magis est, cum prodigos videris claros esse, vulgo diligi quotidieque, veluti voto publico, quod ditissimi sint, optari cumque videris etiam avaros abundare divitiis et desipientis vulgi celebratos errore, ab eisque, quibus etiam avare subvenerint, venerari et coli, ne vel in hoc vel in illud vitium ruas, quam sperandum, quod ad virtutem, quam velis, ascendas.

Et – ut ad libidinem et voluptates alias veniamus – quis est, qui viderit aliquem indulgentem liberis placidoque etiam fruentem amore, qui non alliciatur ad eadem vel similia? An non legisti Nasonem, cum loquitur Martem Veneremque Vulcani captos insidiis mediis amplexibus inhesisse, et quod, cum

Lemnius extemplo ianuas patefecit eburnas

Admisitque deos, illi iacuere ligati

Turpiter, atque aliquis de diis non tristibus optat

Sic fieri turpis.

Et aliud etiam, quod secutus est:

superi risere diuque

Nec fuit in toto notissima fabula celo?

Videsne, qualiter vates egregius illa retulerit, que propositis talibus exemplis soleant sequi? Primo quidem optant aliqui, quod turpiter vident; usque adeo voluptuosa non deterrent exempla; cunctique resolvuntur in risum, quoniam talia non displicent, sed delectant. Nec oportet hereses esse, quo fideles ad fidei custodiam exerceantur, sed eas ad maius credentium meritum Deus permittit. Nec expedit virtutes pugnare cum vitiis; sufficit enim cum passionibus decertare, neve malicie vitiorum in habitum coalescant, obsistere. Cum enim vitia fecerint habitum, frustra virtus incipiens in pugnam veniet, nisi Dei digitus per suam misericordiam operetur. Anime vero, quas purgatorium habet, non habent peccata vel vitia, sed culpe maculas, que extergunt subiecte penis, ut purgate misceantur electis.

Sed amodo concludamus. Ostendi, quod in uno non possint passiones vel habitus contrarii vitiorum atque virtutis, etiam si de imperfectis loquimur, reperiri; docui, quod perfecte virtutes nullam labem admittunt vel consortium vitiorum. Vidisti, quod imperfecte virtutes, virtutes non debeant appellari. Probatum est, cum virtus sit medium, quo ad nos, quod intueri contemplarique turpes habitus aliorum, quoniam non idem sint apud omnes, sit superfluum atque vanum. Non contendas igitur contra perspicuam veritatem, sed corrige, si placet, errorem. Ergo, si me vides errare, mone, corrige, reprehende. Nichil enim libentius audio quam id, unde possim addiscere, quod nesciebam, quod adeo de me verum est, quod cum monitorem invenero, nunquam michi grave fuerit errasse. Vale quodque scire desideras: ego et tota proles valemus.

Florentie, decimo septimo kalendas ianuarii.