LIBER SECUNDUS.

DE AMORE PROXIMI ET
DILECTIONE LIBER.

Habito tractatu de amore Dei et dilectione ipsius, tractandtum est de amore et dilectione proximi, que illi coheret et sine qua Dei amor haberi non potest. Ut sanctus Iohannes in epistola sua dixit, "Et omnis qui diligit fratrem, ex Deo natus est, et cognoscit Deum. Qui non diligit, non novit Deum: quoniam Deus caritas est."[1] Et alibi eciam dixit,

Si quis dixerit quoniam diligo Deum, et fratrem suum odit, mendax est. Qui non diligit fratrem suum quem videt, Deum, quem non videt, quomodo potest diligere? Et hoc mandatum habemus a Deo: qui diligit Deum diligat et fratrem suum.[2]

Et beatus Paulus dixit, "Qui diligit proximum, legem implevit."[3] Et a sapiente eciam dictum est,

In tribus placitum est spiritui meo, que sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, et amor proximorum, et vir et uxor sibi consencientes. Tres autem species odivit anima mea: pauperem superbum, divitem mendacem, et senem fatuum et insensatum.[4]

Et eciam cum Dominus dixisset, "Diligens Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua," statim subiunxit, "Et proximum tuum, sicut teipsum," dicens, "In hiis duobus mandatis tota lex pendet, et prophete."[5] Diligas ergo proximum sicut te ipsum, ut istud "sicut" notet simillitudinem et non quantitatem. Nemo enim potest tantum alium diligere quantum ad ipsum diligit; sufficit enim si diligis proximum ad id ad quod te ipsum diligis, id est, ad vitam eternam.

Omnes ergo homines generaliter et universaliter in proximo sunt diligendi. Nam voluntatem debes habere et eciam in actu prout potes complere ut homines boni sint et Deo serviant, et bona opera in paradisum vadant. Recto igitur amore omnes diligas, non pravo. Amor enim alius est rectus qui dicitur caritas, de quo supra dixi in titulo De Amore et Dilectione Dei; alius vero pravus, qui cupiditas potest nuncupari. De quo Valterius tractavit illumque difinivit dicens:

Amor est passio quedam innata procedens ex visione et inmoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam quidem aliquis super omnia cupit alterius potiri amplexibus, et omnia de utriusque voluntate in ipsius amplexu amoris precepta conpecti.[6]

Diligas ergo homines in bonum et non in malum. Nam Apostolus dicit, "Noli vinci a malo, sed vince in bono malum."[7] Et alibi in epistola ad Romanos, "Unusquisque vestrum proximo suo placet in bonum."[8]

Qui enim diligit alium consentiendo malo non illum diligit, sed pocius odit, se ipsum dampnat. "Bis enim peccat qui peccato obsequium accommodat,"[9] qui enim peccat, ut sanctus Prosper dixit, "Homines sic sunt diligendi, ut erores non diligantur."[10] De amore igitur hominis in hominem dic ut plenius notavit Augustinus in sermone suo qui legitur in Dominica post Pentecostem, qui sic incipit "Non solum in novo,"[11] et cetera.

[Caput I.]

Unde oriatur amor et qualiter.

Et nota quod amor ad modum cristali oritur, coagulatur, vel gelatur, zelatur, in amicitiam convertitur, et per bonam conversationem et longam consuetudinem quasi in naturam deducitur, adeo ut quasi lapis clarus efficiatur. "Amor hominis velud lacrima ab oculis oritur et in pectus cadit."[12] Oritur et quandoque ab auribus. Nam si audieris tibi filium esse natum quem nunquam vidisti, per solum auditum aurium concipitur amor in corde tuo, ut eum incipias diligere. Idem eciam est cum de aliquo bono homine multa bona audis, vel servitia ab eo percipis. Concipis enim amorem per aures ad illum diligendum. Coagulatur autem et celatur itaque in amicitiam convertitur per fidem, per convivium, per locutionem sive loquelam, et per bona servitia invicem data et accepta.

Per fidem coagulatur, secundum Senecam qui ait, "Amici fides coagulatum est amicitie, sapientia firmamentum."[13] Per convivium autem inter bonos homines coagulatur amor, ut dixit quidam sapiens: "Convivium est coagulum amicitie inter bonos; inter malos autem discensio."[14] Unde dixit Seneca in epistolis, "Ante circumspiciendum est cum quibus edas et bibas, quam quid edas et bibas. Epulatio sine amico leonis ac lupi vita est."[15]

"Superbo oculo et insaciabili corde cum hoc non edebam,"[16] licet autem sit "convivium coagulum amicitie."[17] Non tamen frequentandum est multis rationibus, et quia in convivio multi mali homines quandoque congregantur, et quia discensiones maxime inde quandoque oriuntur, et quia superfluitates multe illic fiunt, et quia per convivia frequentia substantia hominum valde minoratur. Unde Salomon dixit, "Melius est ire ad domum luctus quam ad domum convivi."[18] Et Cato dixit, "Raro convivare."[19]

Per locutionem autem bonam coagulatur amor et in amicitiam cadit. Unde quidam sapiens dixit, "Principium amicitie est bene loqui; maledicere vero exordium inimicitiarum."[20] Et eciam Pamfilius dixit, "Excitat et nutrit facundia dulcis amorem."[21] Per bona autem obsequia invicem data atque recepta, zelatur amor et cadit in amicitiam. Et efficitur homo zelosus, unde dicitur: "Zelosus domus tue comodit me."[22] Et alibi, "Noli emulari in malignantibus, neque zela eris facientes iniquitatem."[23] Quare Regula Amoris dicit, "Qui non zelat, amare non potest,"[24] et: "Ex vera zelotypia affectus semper cressit amandi mutua."[25]

Per mutua eciam servitia invicem data atque recepta, acquiritur amicitia et conservatur et retinetur. Unde dici consuevit, "Audio sic dici: dando retinentur amici."[26] Et Cato dixit,

Obsequio quoniam dulces retinentur amici.
Ne dubitas cum magna petas impendere parva:

His etenim rebus coniungit gratia caros.[27]

Et alibi, "Dapsilis interdum notis caris amicis."[28]

Quod donare potes, gratis concede roganti!
Nam recte fecisse bonis, in parte lucrorum est.[29]

Et Terentius dixit, "Obsequium amicos, veritas odium parit."[30] Si enim ab amico tamen modo sumpseris, nunquam illi tribuendo, illius amicitiam merito perdes. Cum autem semper dampna suscipiat, nunquam autem lucra amicus enim utilitatis causa assumitur, et si parte semper dampna patitur. Tua amici ipsi non placebit. Nam ut dixit philosophus, "Qui utilitatis causa assumptus est, tamdiu placebit quamdiu utilis fuerit."[31] Et certe si amicus tibi sepe dederit, decuit te illi reddere. Unde quidam philosophus dixit, "Beneficium sepe dare, docere est reddere."[32] Licet enim Seneca epistolarum dixit, "Beneficiorum usum gratum homines esse putant: illa crescunt mora et tanto plus solvendum est, quanto tardius. Ingratus est, qui beneficium reddit sine usura."[33]

Sed licet beneficia per moram crescant; non tamen congrua mora in hiis est reprehendenda. Nam dixit quidam philosophus, "Tene rectam iustitiam inter homines, et diligunt te; et non properes ulli reddere mutuum boni vel mali, quia diutius expectabit te amicus et diutius timebit te inimicus."[34] Reddere debes ergo beneficium amico cum usuris si potes. Alioquin in memoria frequenter habeas beneficium tibi collatum, et benefactorem inde collaudes. Ait enim Seneca, "Satis magna est usura pro beneficio memoria."[35] Et eciam benefactorem reverearis et timeas. Nam ut idem ait, "Optime positum est beneficium, ubi meminit, qui accipiunt."[36]

Et diligenter caveas, ne reddeas malum pro bono, sive beneficio, quod esset iniquum nec tollerandum a Deo. Nam ut Salomon in Proverbiis, "Qui reddit mala pro bonis, non recedet malum de domo eius."[37] Et si nunquam amico tribuis, iniuste postea ab eo petis. Et alibi dicitur, "Beneficium qui dare nescit, iniuste petit."[38] Immo eciam in odium cadit. Ut Seneca dixit, "Nullum est odium perniciosius quam beneficii violati pudere."[39]

Libentius enim debes beneficium reddere, quam de novo recipere. Inde eciam idem Seneca dixit,

Errat, qui beneficium accipit libentius quam reddeat: quanto ilarior est qui solvit quam qui mutuat, tanto debet esse ylarior, qui se maximo here alieno accepti beneficii exhonorat, quam qui maximo obligatur.[40]

Qui enim de accipiendo cogitat, oblitus est accepti. Nec est amicitia, sed negotiatio, que ad commodum accidit, que quod consuecutura sit, spectat. Quare dictum est, "Dignus decipi qui de recipiendo cogitat dum dat."[41] Quod si reddere beneficium factis non potes, saltem per confessionem beneficii retribue. Nam ut ait idem Seneca, "Interdum autem solutio est beneficii ipsa confessio."[42] Que negatio autem beneficii ad malignitatem et ingratitudinem spectat. Unde quidam philosophus dixit, "Benefactum qui denegat, coram oculis omnia cernentis se accusat."[43]

De quibus beneficiis et servitiis dandis et recipiendis plenius nota ibidem in titulo De Retinendis Amicis. Placeat autem tibi alterius amicitiam et amici commodo conservare et non cum alterius incommodo sive sit amicus sive inimicus. Nam ut ait Tullius De Officiis, "Neque dolor, neque mors, neque aliud, quod extrinsecus homini accidere possit, tam est contra naturam, quam ex alieno incommodo suum augere commodum."[44] Unde Seneca dixit, "Satius est sua mala quam aliena tractare."[45] Et alibi, "Miserius est nocere quam ledi."[46]

Per bonam autem conversationem et longam consuetudinem in naturam convertitur a Deo, ut quasi lapis efficiatur, quia consuetudo est altera natura. Sicut enim aqua funtis et putei assidua et longa consuetudine semper melior efficitur, ita amor inveteratus semper novo melior invenitur. Unde Ihesus filius Sirac dixit, "Vinum novum et amicus novus; invetrescant, et cum suavitate bibes illud."[47] Et alibi, "Amicum tuum et amicum natris tui non derelinquas; novus enim non erit similis illi."[48] Et nota quod sicut antiqua amicitia per longam consuetudinem in habitum mentis sumpta ita congelatur quod quasi lapis clarus efficiatur, ita ira inveterata odium dicitur, et odium inveteratum a Deo in naturam convertitur. In inimico antiquo numquam confidere possis. Unde quidam philosophus dixit, "Ne associes te inimicis tuis, cum alios possis reperire socios; que enim mala egeris notabunt, que vero bona fuerint, deviabunt."[49] Plus vero dixit alius philosophus, videlicet: Ignotos quasi inimicos esse vitandos et in eis non esse confidendum ante cognitionem. Ait enim:

Non aggrediaris viam cum aliquo, nisi eum prius agnoveris! Si quisquam tibi in via ignotus se associaverit iterque tuum investigaverit, dic te velle longius ire quam disposueris; et si detulerit lanceam, vade ad dextram; si ensem, ad sinistram.[50]

Salomon vero de inimio antiqua dixit, "Inimico antiquo ne credas in eternum; et si humiliatus vadat curvus."[51] "Ne credas ei; captus enim utilitate, non amicitia, revertitur voluntate, ut capiat fugiendo, quod non potuit persequendo."[52] Et alibi, "In oculis tuis lacrimabitur inimicus, et si viderit tempus, non satiabitur sanguine tuo."[53] Quare Seneca dixit, "Pro amico potius occidi expedit, quam cum inimico vivare."[54] Et eciam Ysoppus dixit,

Ne confidatis secreta nec his retegatis,
Cum quibus egistis pugne discrimina tristis.[55]

Et alibi idem dixit,

Nulla fides hosti tibi sit, qui talia nosti,
Prorsus et hostilia tibi sit persuasio vilis.
Fraude necis dire, nec sic videare perire.[56]

Nam et quidam philosophus dixit, "Cum inimico nemo tute in gratiam redit."[57] Quia ut ait Seneca, "Numquam ubi fumat diu ignis deficit vapor,"[58] enim odii semper "latet in pectore inimici."[59] Et "odium" secundum Tullium "est venenum amicitie,"[60] quare amicitia eius vel gratia quesita, de facili non bene potest durare. Et alius dixit, "Inimici ad animum nulle preces conveniunt."[61]

[Caput II.]

De incommodis amoris pravi.

Et nota quod amoris multa sunt incomoda, si in pravam partem inclinet. Nam ut ait Seneca, "Semper in amorem causa dampni quere."[62] Et alius dixit, "Cum amas, non sapies; cum sapies, non amabis."[63] Et Regule Amoris dicunt, "Minus dormit et edit, quem amoris cogitatio vexat."[64] Et: "Quilibet amantis actus in coamantis cogitatione finitur."[65] "Verus amans nil beatum credit nisi quod cogitet coamanti placere."[66] Et: "Amor nil posset amanti denegare."[67] Et: "Non solvet amare, quem nimia voluptatis habundantia vexat."[68] Et: "Amans coamantis solatiis satiari non potest."[69] Et: "Amorosus et omnis consuevit amans in coamantis aspectu pallescere."[70] Et: "In repentina coamantis visione contremescit amans."[71] Et: "Verus amor assidua sine intermissione coamantis ymaginatione detinetur."[72] Et poeta dixit, "Res est solliciti plena timoris amor."[73]

Hiis itaque pensatis et multis aliis que vix possent enarrare vel cogitari, Ovidius epistolarum appellat amorem orbum et non videntem dicens,

Victa precor genibusque tuis regalia tendo
Brachia quid deceat, non videt ullus amans.[74]

Et lex vocat amorem furiosum dicens, "Amoris furore nichil est vehementius; quem retinere perfecte est philosophie."[75] Retinere ergo amorem tuum et restringere debes, ne amor qui rectus esse debet pravus efficiatur.

Sicut enim puer nisi per virgam et baculum castigaretur, stultus fieret, ut ait sapiens: "Stultitia colligata est in corde pueri, virgula et baculus fugabunt eam."[76] Et propheta eciam dixit, "Virga tua, et baculus tuus, ipsa me consolata sunt. Ita amor nisi restringeretur efficeret vagus, et in cupiditatem et in libidinem caderet, que vitia non sunt immitanda, sed penitus fugienda."[77] Nam dixit sapiens, "Post concupiscentias tuas non eas,"[78] in derisum inimicorum tuorum. Et alius dixit, "In bello corpora hominum gladiis, in pace voluptatibus vulnerantur."[79] Ovidius dixit,

Utile propositum est sevas extinguere flammas
      Nec servum vitii pectus habere tuum.[80]

Amorem autem tuum non bene restringere potes quando oriatur. Primus enim motus amoris qui per oculos et aures oritur in nobis non est. Primi nota quod motus, id est, motus qui oriuntur a quinque sensibus - hoc est a visu, auditu, gustu, odoratu, et tactu -, in nobis non sunt, sed in Domino qui prestitit nobis illos sensus. Nam eo ipso quod vides vel audis rem placabilem, moveris ad illam diligendam. Quare Seneca dixit, "Nec mortem effugere, nec amorem quisquam potest."[81] Restituere tamen potes motum illium, ne amor in amicitiam malam convertatur. Et licet dixerim ortum amoris non bene posse restringi, restringitur tamen quandoque avertendo oculos ne videant vanitatem, ut ait propheta, "Averte oculos tuos, ne videant vanitatem."[82] Nam ut ait Tullius, "Non solum manus, sed eciam oculos abstinentes oportet habere."[83]

Abstinendo aures ne de amore prava audiant ad "similitudinem aspidis surdi obturantis aures suas, que que non exaudiet vocem incantantium et venefici incantamentis sapienter."[84] Et abstinendo linguam ne de amore prava loquatur. Nam ut Apostolus, "Turpia coloquia bonos mores corrumpunt."[85] Et quidam sapiens dixit, "Sermo luxurie argumentum est luxurie."[86] Et Seneca dixit, "A verbis quoque turpibus abstineto, quia licentia eorum impudentiam nutrit."[87] Et Socrates dixit, "Que facere turpe est, et nec dicere honestum puto."[88]

Nec eciam putes te turpia et inhonesta facere posse. Nam ut ait lex,

Que facta pietatem vel extimationem vel verecundiam nostram ledunt, et ut generaliter dicam, que contra mores fiunt, nec nos facere posse credendum est quoque animo fiant.[89]

Nam ut dixit quidam philosophus,

Nichil interest, quo animo facias, quod facere vitiosum est;
Nam facta cernuntur, animus non videtur.[90]

Amori ergo tuo frenum imponas, eiusque habenas taliter retineas ut si amor tuus ab oculis ortus te scandalizat, verbum Domini observes, qui dixit, "Si occulus tuus scandalizat te, abscide eum, et prohice abs te."[91] Impera ergo occulis tuis ne pecceant. Nam ut dixit sapiens, "Nichil peccant occuli, si oculis animus imperat."[92] Alioquin insaciabiles essent oculi; nam dixit sapiens: "Infernus et perditio non implebuntur: similiter et oculi hominum insatiabiles."[93]

Amorem itaque tuum occulis et auribus et lingue et animo imperando taliter restringas ac domes ut non efficiatur pravus, nec convertatur in amicitiam stulti, vel insipientis, nec in amicitiam avari, vel cupidi, vel perversi, vel superbi, vel fatui, sive loquacis et linguosi, vel iracundi. Et ut generaliter dicam, omnium malorum hominum amicitia districta est penitus evitanda.

[Caput III.]

De amicitia stulti vel insipientis vitanda.

Amicitia stulti vel insipientis ideo non est amplectenda, quia "stulti aliena vitia cernunt et suorum obliviscuntur."[94] Unde quidam philosophus dixit, "Proprium est stultitie aliena vitia cernere, suorum oblivisci."[95] Et quia cogitationes Dei non intelligit, ut ait propheta: "Vir insipiens non cognoscit, et stultus non intelliget hec."[96] Nec recipiunt stulti correctionem, sed vie sue inherent. Unde sapiens ait, "In auribus inscipientium ne loquaris, quia despicient doctrinam eloquii tui."[97] Et alibi, "Via stulti recta est in occulis eius, sapiens autem audit consilia."[98] Et alibi, "Noli arguere irrisorem, ne te oderit: argue sapientem, et diliget te."[99] Et alibi, "Si contuderis stultum in pila quasi ptisanas feriente desuper pilo, non auferetur ab eo stultitia."[100] Et alibi, "Cor sapientis in dextera eius, et cor stulti in sinistra eius. Sed in via stultitie ambulans, cum ipse insipiens sit, omnes stultos extimat."[101] "Qui cum sapientibus graditur sapiens erit. Amicus autem stultorum similis efficietur."[102] Et alibi, "Non decet stultum verba conposito, nec principem labium mentiens."[103] Et alibi, "Vir sapiens si cum stulto contenderit, sive irascatur, sive rideat, non inveniet requiem."[104] Et alius dixit, "Cum irrisore consortium non habeas: loquele eius assiduitatem quasi toxica fugias. Societas enim eius, tui laqueus fit alternaque affabilitas despectio."[105]

Nec eciam potes cum stulto congrue loqui: non enim rationi alicuius attendit, nec auditum alicui prebet; quare si cum eo loqueris perdis verba. Nam ut ait Ihesus filius Sirac, "Qui narrat verbum non attendenti quasi qui excitat dormientem a gravi sompno. Cum dormiente loquitur, qui narrat stulto sapientiam, et in fine narrationis dicet: Quis est hic?"[106] Unde alibi idem dixit, "Ubi non est auditus, non effundas sermonem, et importune noli extolli in sapientia tua."[107] Importuna est narratio tua quando non prebetur tibi auditus, que est quasi musica in luctu. Unde idem ait, "Musica in luctu importuna narratio."[108]

Nec eciam potes commode vivere cum stulto, quia tota vita eius pro luctu reputatur. Unde Ihesus filius Sirac dixit, "Luctus mortui septem diebus; fatui et impii, omnes dies vite illorum."[109] Et non solum vitare debes colloquium stulti, sed eciam ipsi stulto silentium imponere si commode hoc facere potes, secundum verbum Salomonis qui ait, "Iudicium determinat causas, et qui imponit stulto silentium iras mitigat."[110] Insuper eciam per datum insipientis amicitiam eius perdis, nec retinere illam potes. Unde ait Ihesus filius Sirac, "Datus insipientis non erit utilis tibi; pauca dabit, et multa improperabit. Oculi enim illius septemplices sunt."[111] Inde eciam Seneca De Beneficiis dixit, "Numquam improbe spei quod datur satis est et maiora cupet quo maiora venerunt."[112]

Et eciam multis rationibus amicitia stulti respuenda est. Nam ut vulgo dicitur, "Melius est collo portare stultum quam ei ostendere viam: licet stultus difficile portetur."[113] Nam ut idem ait, "Arenam, et salem, et massam ferri facilius est portare quam hominem inprudentem, fatuum, et impium."[114] Et alius sapiens dixit, "Expedit magis urse occurrere raptis fetibus, quam fatuo confidenti in stultitia sua."[115] Non enim poteris stultum corrigere. Citius enim te in suam stultitiam seducent, quam de tua sapientia aliquid capet. Omnes stulti et insipientes mali sunt, et "malivolus animus abditos dentes habet."[116] Et "in malivolam animam non intrat sapientia,"[117] quare dixit quidam philosophus: "Dulcior est sapienti aspera vita inter sapientes quam dulcis vita inter insipientes."[118]

Et non habeas pro magno amicitiam stulti, quia non est permanens. Plus eciam dico tibi: Non habeas amicitiam sapientis viri cum stultis et leccatoribus educati. Nam ut ait quidam philosophus, "Melior est societas simplicis inter sapientes nutriti, quam prudentis cum leccatoribus educati."[119] Et licet stultus sit dives et fortunati, non tamen eius districtam amicitiam habere procures. Ait enim Tullius De Amicitia, "Nec quicquam insipiente fortunato intollerabilius potest fieri."[120]

[Caput IV.]

De amicitia avari vel cupidi vitanda. Rubrica.

In te amicitiam autem avari vel cupidi amor tuus converti non debet, quia cum avaricia, secundum Apostolum, sit "radix omnium malorum,"[121] et ab avaro nulla bona possunt oriri. "Avarus enim nisi cum moritur nil recte facit."[122] Unde eciam Martialis Cochus dixit,

Non sibi non aliis prodest dum vivit avarus,
      Et prodest aliis et sibi dum moritur.[123]

Et alius philosophus dixit, "In nullo avarus bonus est, in se pessimus."[124] Et alius dixit, "Pecunia non satiat avarum, sed irritat."[125] Et certe avaro Deus ipse non sufficit, unde Augustinus dixit: "Quid avarius est illo quem ei Deus ipse non sufficit?"[126] Et nota quod avarus semper habet manus porrectas in accipiendo, clausas vero in dotes dando, et tribuendo vel retribuendo, contra dictum filii Sirac qui ait, "Non sit porrecta manus tua ad accipiendum, et ad dandum collecta."[127] Quare non est dignus amore vel amicitia, unde Regula Amoris dixit, "Amor semper consuevit ab avaritie domiciliis exulare."[128] Et alia Regula dixit, "Probitas sola quemque facit amare."[129]

Quam probitatem certe avarus nullus potest habere, nec eciam potest avarus nancisci honorem avaritia obstante. Unde quidam dixit,

Nec sol splendorem nec thus prestabit odorem,
Cum per avaritiam fuerit quis nactus honorem.[130]

Indignus est enim avarus habere honorem vel dignitatem, et apud eum esset loco ignominie. Nam ut ait Seneca, "Loco ignominie est apud indignum dignitas."[131] Et iterum, "Honos honestum decorat, inhonestum notat."[132] Et merito respuenda est amicitia avari, quia ut ait Ihesus filius Sirac: "Avaro nichil scelestius. Quid superbit terra et cinis? Nichil est iniquius quam amare pecuniam."[133] Avarus sibi namque malus et nullum diligit. Et ut ait sapiens, "Qui sibi ipsi malus est, nulli alii bonus erit."[134] Nam ut ait Seneca, "Avarus ipse causa est sue miserie."[135] Nam et sibi et aliis omnia denegat, quare idem ait: "Negandi causa nunquam avaro deficit."[136]

Nec eciam potest avarus securam vitam ducere, cum de re producenda nimis cogitet, eodem testante qui ait, "Nulli potest secura vita contingere qui de re producenda nimis cogitat."[137] Et eciam miser est semper avarus, cum sua ei semper videantur parva et non ampla. Nam ut ait idem, "Si alicui sua non videntur amplissima; licet totius mundi sit dominus, miser est."[138] Et: "Avarus nulli gratus est; ergo nec sibi."[139] Nam ut ait Seneca epistolarum, "Nemo sibi gratus est qui alteri non fuit."[140] Et sive dives sit sive pauper, avaritia et omne malum semper illum comitatur "quemadmodum enim nichil refert utrum egrum in ligneo lectulo, aut in aureo colloces. Quocumque autem illum transtuleris morbum suum secum transfert. Sic nichil refert utrum eger et avarus animus in delitiis aut in paupertate ponatur, malum suum illum sequitur,"[141] ita quod "desunt inopie multa, avaritie omnia."[142] Nam ut ait Seneca in epistolis, "Avaritia paupertatem intulit, et multa concupiscendo omnia amisit."[143] Nam "is in ymo eget qui nimium cupit."[144] Hoc enim percipitur ut homines in animo et non in patrimonio putent esse divitias.

Et cum avarus non possit conprimere animum suum propter avaritiam, conturbat secum morantes et domum suam. Unde Salomon ait, "Conturbat domum suam qui sectatur avaritiam; qui autem odit munera vivet."[145] Quare avari amicitia merito est vitanda. Et nota quod avarus proprie dicitur in retinendo, cupidus in acquirendo. Multi enim sunt qui per nimiam cupiditatem multa enormiter acquirunt. Postquam autem acquisierint non sunt in retinendo avari, sed acquisita per cupiditatem largiter expendunt atque consumunt. Concupiscentia enim mala est. Nam "is nimio eget qui nimium cupit."[146] Unde Dominus dixit, "Non concupisces rem proximi tui."[147] Et beatus Iacobus dixit, "Unusquisque enim temptatur a concupiscentia sua abstractus et illectus; deinde cum concupiscentiam conceperit, parit peccatum: cum consummatum fuerit, generat mortem."[148] Et eciam Apostolus in epistola ad Timotheum dixit, "Radix omnium malorum est cupiditas."[149] Et in tantum cupiditas mala est, ut "cupienti animo nihil satis festinetur."[150] Unde dici consuevit, "Cupiditati tarda est celeritas."[151] "Omnes enim prave cupiditates porte sunt inferni, per quas itur ad mortem."[152] "Que si aliter auferri non possent, ipsum cor evellendum esset."[153] Quia "nichil amat cupiditas nisi quod non licet."[154] Quare Seneca, "Ferocissima cupiditas pestis est, que solet egenos facere quos capit, dum finem querendi non invenit."[155] Nam ut idem ait, "Altera cupiditas ex fine alterius nascitur."[156] Unde ait, "Fortior est qui cupiditatem vincit, quam qui hostem subicit."[157] Inde eciam Tullius De Senectute dixit,

Nullam capitaliorem pestem quam voluptatem corporis hominibus a natura datam, cuius voluptatis avide libidines et temere et effrenate ad pociendum incitatur. Hinc patrie proditiones, hinc rerum publicarum eversiones, hinc cum hostibus clandestina colloquia nasci.[158]

Dicebat,

Nullum denique scelus, nullum facinus malum esse, ad quod suscipiendum non libido voluptatis impelleret; stupra vero et adulteria et omne tale flagitium nullis aliis illecebris excitari nisi voluptatis; cumque natura homini sive natura sive quis deus nichil mente prestabilius dedisset, huic divino muneri ac dono nichil tam esse inimicum quam voluptatem. Nec enim libidine dominante locum temperantie esse, nec omnino in voluptatis regno virtutem posse consistere. Quocirca nichil esse tam detestabile tam pestiferum quam voluptatem, si quid ea, cum maior esset atque longior, omne animi lumen extinguit.[159]

[Caput V.]

De amicitia superbi vel perversi vitanda.

Amorem quoque tuum taliter compescas atque distringas, ut in amicitiam superbi vel perversi hominis nullatenus te constringat. "Superbis enim resistit, humilibus autem dat gratiam,"[160] ut sanctus Petrus in epistola sua prima dixit. Superbia enim homines servos facit et libertatem mentis tollit. Unde dixit sapiens, "Liber non est, quem superbus inflammat animus."[161] Et eciam pacem tollit, ut Martialis Cocus ait:

Et heream pacem ventosa superbia tollit,
Atque tumor mentis, Maximiane, tibi.[162]

Et Ihesus filius Sirac dixit, "Ubi fuerit superbia, ibi contumelia; ubi autem humilitas, ibi et sapientia."[163] Et Salomon in Proverbiis ait, "Inter superbos semper iurgia sunt; qui autem agunt cuncta cum consilio, reguntur sapientia."[164] Sicut autem Dominus angelos superbientes de celo proiecit, sic quoque superbos atque perversos procul a te repellas, ut ab eorum superbia vel pravitate non contamineris. Nam ut ait filius Syrac, "Qui tetigerit picem coinquinabitur ab ea, et qui comminicaverit superbo induet superbiam."[165] Et eciam idem sapiens dixit de superborum divitum societate:

Ditiori ne fueris socius. Quid communicaverit cacabum ad ollam? Quando enim se colliserint, confringetur. Dives iniuste egit, et fremebit; pauper autem lesus tacebit. Si largitus fueris, absumet te; et si non habueris, relinquet te. Si habueris, convivet tecum, et evacuabit te; et ipse non dolebit super te. Si necessarius illi fueris, supplantabit te, et subridens spem dabit, narrans tibi bona, et dicens: Quid est opus tibi? Et confundet te in cibis suis, donec te exinaniat bis et ter; et in novissimo deridet te, et postea videris delinquet te, et capud suum movebit a te. Humiliare Deo, et expecta manus eius. Attende ne seductus in stultitiam humilieris. Noli esse humilis in sapientia tua, ne humiliatus in stultitiam seducatus. A potentiore, discede; ex hoc enim magis te advocabit. Ne improbus sis, ne impinguaris; et ne longe sis ab eo, ne eas in oblivionem. Ne retineas ex equo loqui cum illo, et ne credas multis verbis illius; ex multa enim loquela temptabit te, et subridens interogabit te. Cave tibi, et attende diligenter auditui tuo, quoniam cum subversione tua ambulas; dilige Deum, et invoca illum in salute tua. Omne animal diligit simile sibi, sic et omnis homo proximum sibi. Sicut communicabit lupus agno aliquando, sic comunicatio peccatorum iusto. Que communicatio est sancto homini ad canem? Venationis leonis honager in heremo; sic pascua sunt divitum pauperes. Et sicut abhominatio est superbo humilitas, sic execratio divitum pauper. Dives commotus confirmatur ab amicis; humilis autem cum ceciderit, expellitur et a notis. Diviti decepto multi recuperatores, locutus est superbe, et iustificaverunt illum. Humilis deceptus est, insuper et arguitur; locutus est sensate, et non est datum ei locus. Dives locutus est, et omnes tacuerunt, et verbum illius usque ad nubes perducent. Pauper locutus est, et dicunt: Quis est? Et si offenderit, subvertent illum.[166]

Et Salomon in Proverbiis dixit,

Eciam proximo suo pauper odiosus erit, amici vero divitum multi. Divitie enim addunt amicos plurimos; a paupere autem et hii quos habuit separantur. Et multi colunt personam potentis, et amici sunt dona tribuenti. Fratres hominis pauperis oderunt eum; insuper et amici recesserunt ab eo procul.[167]

Et iterum, "Dives imperat pauperibus, et qui accipit mutuum servus est fenerantis."[168] Et eciam alibi de societate et clientela et consuetudine potentum et divitum superborum et ducum vitanda, a multis sapientibus instruimur. Nam dixit quidam philosophus, "Rex est similis igni: cui si nimis admotus fueris, cremaberis; si ex toto remotus, frigebis."[169] Et filius Syrac dixit, "A viro habente potestatem occidendi, longe esto. Scito enim quoniam in medio laqueorum eius ingredieris."[170] Et alius philosophus dixit, "Si in clientelam potentissimi hominis deveneris, aut veritas aut amicitia perdenda est."[171]

Nam huiusmodi magnates et potentes sive duces aut imperant aut vi compellunt aut rogando faciunt quod tantumdem valet. Unde quidam sapiens dixit,

Est orare ducum species violenta iubendi,
      Et quasi mandato supplicat esse potens.[172]

Et eciam quidam sapiens dixit, "Ubi pauper divitem imitari ceperit,[173] unde dici consuevit, miseri." Nam ut ait Tullius,

Huiusmodi divites se honoratos et beatos putant. Hii nec obligari quidem benefitio volunt quando eciam benefitium se arbitrantur dedisse. Cum ipsi magnum quamvis aliquid acceperunt atque et a se aut postulari aut expectari, aliquid suscipientur.[174]

Et ita predictis rationibus non est multum utendum nec morandum cum huiusmodi potentibus, et maxime cum regibus. Nam et quidam philosophus dixit, "Nichil peius contingit homini quam diu regi servire et nichil boni acquirere."[175] Et ideo precepit ne quisquam nimis moretur in servitio regis. Et alius philosophus dixit, "Qui servit regi ut ita dicam sine fortunio, et hoc seculum perdit et aliud."[176] Eligas ergo bonos et humilos cum quibus utaris et bonus eris. Unde propheta dixit, "Cum sancto sanctus eris, et cum viro innocente innocens eris, et cum electo electus eris, et cum perverso perverteris."[177]

[Caput VI.]

De amicitia loquacis vel lingosi.

Amor eciam tuus non te ita decipiat, ut in amicitiam loquacis vel lingosi vel fatui te trahat. Ideo autem amicitia illorum est vitanda, quia "in multiloquio non dest peccatum."[178] De lingoso per prophetam dicitur, "Vir lingosus non dirigetur in terra."[179] Et Ihesus filius Sirac dixit, "Terribilis est in civitate sua homo lingosus, et temerarius in verbo suo odibilis est."[180] Et alibi, "Fatuo non erit amicus, et non erit gratia in bonis illius."[181] Et alibi, "Qui odit loquacitatem, extinguit malitiam."[182] Et alibi idem dixit, "Cum viro lingoso ne loquaris, nec in igne illius struas ligna."[183] Si enim cum illis loqui non debes; illorum amicitiam retinere non potes. Et alibi idem dicit, "Ne cum fatuis consilium habeas, non enim poterunt diligere, nisi que ipsis placent."[184] Et scito quod fatui dicuntur qui multa fantur, et superflua dicunt, sic dicti a for, faris vel fare, fatur. Et eciam Tullius dixit, "Ciniquorum tota ratio abicienda est."[185] Cinos graece, latine dicitur canis. Inde cinici dicuntur latrantes ut canes. Et ideo cum talibus contendere non debemus, quia non intendunt rationi. "Nam sicut ignis, quanto magis ligna susceperit,"[186] semper in maiorem flammam erigitur, ita malus homo, quanto magis rationem audierit, semper in maiorem malitiam excitatur. Quare Cato dixit,

Contra verbosos noli contendere verbis:
Sermo datur cunctis, animi sapientia paucis.[187]

Sed verba loquacium audire tacitus et prospicere debes, et ab illis eciam discere. Ait enim Seneca, "Equo animo audienda sunt inproborum convitia."[188] Unde Cato dixit,

Prospito cuncta tacitus, quod quisque loquatur:
Sermo hominum mores celat, simul indicat idem.[189]

[Caput VII.]

De amicitia iracundi hominis.

Amicitiam autem iracundi hominis non desideres, quia illam nullo modo habere potes. Ut ait sapiens, "Homini iracundo nullus erit amicus, nec in bonis illius erit gratia."[190] Et alibi, "Ne sis velox ad irascendum, quia ira in sinu stulti requiescit."[191] Et alibi Salomon ait, "Noli esse amicus homini iracundo, neque ambules cum viro furioso; ne forte discas semitas eius, et sumas scandalum anime tue."[192] Et alibi, "Sicut carbones ad prunas, et ligna ad ignem, sic homo iracundus suscitat rixas."[193] "Homo enim extra cor­pus suum est cum irascitur"[194] in tantum ut dicatur: "Nulli irascenti ira sua videtur iniusta."[195] Et beatus Prosper dixit,

Nemo sue mentis motus non extimat equos,
Quodcumque voluint homines, se bene velle putant.[196]

Ira dicitur ab ur quod est calor, et diffinitur ita: Ira est fervor animi ab interioribus ad exteriora prorumpens, ob illatam sibi iniuriam vindictam querens. Quare iratus consilium spernit; inde eciam dici consuevit: "Iratus eciam facinus consilium putat."[197] Unde eciam philosophus dixit, "Iratum breviter vites, et inimicum diu."[198] Et Ovidius epistolarum dixit,

Quelibet iratis ipse dat arma dolor.[199]

Et debes vitare iracundiam tam in te quam in alio. Nam, "Iracundiam qui vincit, maximum superat hostem."[200] Unde idem Ovidius dixit,

Vince animos iramque tuam, qui cetera vincis.[201]

Et alius dixit, "Lex videt iratum, iratus non videt illam."[202] "Respicere enim nil assuevit iracundia,"[203] ut Socrates. Et Dominus in evangelio dixit, "Qui irascitur fratri suo, reus erit iuditio."[204] Et Apostolus ait, "Ira enim viri iustitiam Dei non operatur."[205] Et Cato dixit,

Iratus de re incerta contendere noli:
Ira impedit animum, ne possit cernere verum.[206]

Et Seneca dixit, "Iratus nil nisi criminis loquitur."[207] Quare ait, "Finem dare ire initium est sapientie."[208] Et alibi idem dixit, "Legem solet oblivisci iracundia."[209]

Et nota quod iratus semper putat se plus posse facere quam possit, et ideo superat posse suum, et inmoratur. Quare Seneca dixit, "Iratus semper putat posse quam possit."[210] Et alibi dixit,

Qui plus posse putat, sua quam natura ministrat,
      Posse suum superans, se minus ipse potest.[211]

Quare Tullius dixit, "Ira procul absit, cum qua nil recte fieri, nil considerari potest."[212] "Que enim aliqua perturbatione fiunt, ea nec constanter fieri possunt nec hiis, qui adsunt, approbari."[213] Et Pitagoras dixit, "Quominus presseris iram, ob hoc ab ira magis premeris; tunc enim nobis incipimus irasci, cum aliis desivimus; finis namque ire initium est penitentie."[214] Unde Socrates dixit, "Iracundus cum irasci desierit, tunc irascitur sibi."[215] Et certe vitare debes quemlibet iratum et maxime potentem. Nam ut ait Seneca, "Fulmen est ubi cum potestate habitat iracundia."[216] Nec eciam irasci debes potenti. Nam ut idem ait, "Potenti irasci periculum est."[217] Quare si potens te leserit, potius sustineas quam cum eo irascaris; et fac quod Cato dixit:

Cede locum lese fortune, cede potenti:
Ledere qui potuit, aliquando prodesse valebit.[218]

"Potentioribus enim pares esse non possumus."[219] Similiter vitare debes stultum iratum. Nam ut ait Salomon, "Grave est saxum et honerosa arena, sed ira stulti utroque gravior. Ira certe non habet misericordiam nec erumpens furor; et impetum concititi ferre quis poterit?"[220]

Sic et ira probi hominis periculosa est. Unde Seneca dixit, "Gravissima est hominis probi iracundia."[221] Quid idea accidit quia probus homo proposuit non irasci. Et ut ait Cassiodorus, "Gravius irascitur qui contra propositum commovetur."[222] Et si forte iracundus vel iratus in aliquo te leserit, non sis facilis ad indignacionem con­tra illum. Nam ut ait Salomon, "Vir iracundus provocat rixas, et qui ad indignationem facilis est erit ad peccata proclivior."[223] Et in tantum nocet iracundia, quia eciam dies hominis minuit. Unde Ihesus filius Sirac dixit, "Zelus et iracundia minuent dies, et ante tempus adducet senectam cogitatus."[224] Sed licet ira taliter prohibeatur, quandoque tamen bene conceditur, ut ait propheta: "Irascimini, et nolite peccare."[225] Et alibi dicitur, "Non occidat sol super iracundiam vestram."[226] Et eciam Seneca dixit, "Bonum ad virum cito moritur iracundia."[227]

Et in tantum conceditur ira, ut quandoque melior risu censeatur. Unde sapiens dixit, "Melior est ira risu, quia per tristitiam vultus corrigitur animus delinquentis."[228] Risus tamen pro maiori parte malus censetur. Unde sapiens dixit, "Risus dolore miscebitur, et extrema gaudii luctus occupat."[229] Vix enim aut numquam nisi pro stultitia ridere potest homo. Unde consilium ridentium te timere non oportet, statim enim cum rides plures consiliantes ridere scire poteris quod de stultia loquuntur. Unde Ihesus filius Sirac dixit, "Fatuus in rixu exaltabit vocem suam, vir autem sapiens vix tacite ridebit."[230]

[Caput VIII.]

De amicitia malorum hominum vitanda.

Dixi generaliter omnium malorum hominum amicitiam districtam esse penitus evitandam. Nam per talium amicitiam et continuam conversationem boni mores corrumpuntur. Et efficitur homo imperitus, luxuriosus, et seditiosus; et talia vitia acquirit que sunt penitus fugiendas, ut ait sapiens: "Fugienda autem sunt et modis omnibus igne ac ferro succidenda, langor a corde, imperitia ab animo, luxuria a ventre, seditio a civite, a domo discordia."[231]

De luxuria quidam philosophus dixit, "Nichil tam mortiferrum est in humanum genus quam luxuria."[232] Nam luxus sive luxuria corpus destruit, opes annichilat, animam necat, vim eripit, lumina orbat, vocem acerbat. Unde versus,

Luxus, corpus, opes, animam, vim, lumina, vocem
Destruit, anichilat, necat, eripit, orbat, acerbat.[233]

Et eciam Tullius De Senectute dixit, "Libidinosa intemperans adolescentia effetum corpus tradit senectuti."[234] Et de seditione dixit quidam nichil mortiferum in civitate quam seditio, nam: "seditio civium occasio est hostium."[235]

Et certe sicut talia vitia sunt fugienda, ita et mali sunt fugiendi per quos talia vitia acquiruntur. Nam sicut per consuetudinem leprosi homo quandoque leprosus efficitur et per pecus morbosum totus grex inficitur et per modicum fermenti tota massa corrumpitur, ita per assiduam conversationem atque amicitiam malorum hominum efficitur homo protervus, gulosus, cupidus, libidinosus, latro, fur, mendax, superbus, avarus, et ita omnia mala vitia acquirit ut simul cum illis cadat in ruinam. Unde quidam philosophus dixit, "Si videris quemlibet malis operibus pergravatum, ne intromittas, quia qui pendulum solverit, super ipsum ruina erit."[236] Et alius philosophus dixit, "Quisquis inique gentis consortio fruitur, proculdubio mortis in mente penus lucratur."[237] Et certe non solum mala societas, sed eciam mala vicinitas est vitanda. Nam vulgo dicitur, "Qui habet malum vicinum habet malum matutinum."[238] Quare quidam philosophus dixit, "Non emas domum antequam cognoscas vicinum. Et si ante habueris domum quam iuxta te hospitaretur malus vicinus, prius vendas domum quam maceras iuxta malum vicinum."[239] De predictis eciam beatus Paulus in epistola ad Corrithos dixit,

Ne commisceamini fornicariis: et non utique fornicariis huius mundi, aut avaris, aut rapacibus, aut ydolis servientibus: alioquin debueratis iam de hoc mundo exisse. Nunc autem scripsi vobis non conmisceri: si is qui frater inter vos nominatur, est fornicator, aut avarus, aut ydolis serviens, aut maledicus, aut ebriosus, aut rapax, cum huiusmodi nec cibum sumere.[240]

Et in fine illius capituli subiunxit, "Auferte malum ex vobis ipsis."[241] Et alibi idem Apostolus in epistola secunda ad Timotheum dixit,

Hoc autem scito, quod in novissimis temporibus instabunt tempora periculosa: et erunt homines seipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasfemi, et parentibus non obedien­tes, ingrati, scelerati, sine affectione, sine pace, criminatores, incontinentes, et immites, sine benignitate, proditores, protervi, tumidi, voluptatum amatores magis quam Dei: habentes quidem speciem pietatis, virtutem autem eius abnegantes. Et hos devita.[242]

Et eciam Ysoppus dixit,

Discat ad hoc mitis cupidi dum contempnere litis.
Equus et est siquis caveat sit ut hospes iniquis.
Ne simul ut cumque perimi contingat utrumque;
Suppliciis dignis profectis forte malignis.[243]

Nec desideres laudari a malis hominibus. Quia ut dixit Seneca, "Tam turpe est laudari a turpibus quam ob turpia laudari."[244] Letior esto quotiens displices malis, et malorum de te extimationes malas tuam imputa gloriam. "Magna enim dementia est vereri ne infameris ab infamibus."[245] Et nihil est "stultius homine verba metuente."[246] Et alibi dixit idem, "Quid letaris, quod ab hominibus laudaris, quos non potes ipse laudare?"[247] Quare eciam ait, "Qualis quisque scit scies, si quemadmodum laudes quemadmodum laudetur aspexeris."[248] Unde Martialis Cocus dixit,

Nullum credo decus laudari a turpibus, Herme,
      Sed nec laudari ob turpia credo decus.[249]

Et alibi idem dixit,

Contemptum stulti contempnere, Didime, laus est,
Et contempni a stulto dedecus esse nego.[250]

Et alius sapiens dixit, "Laudent te boni, oppinentur de te mala sed mali; onmibus enim displicere malis laudabile est."[251] Et alius dixit, "Ne igitur glorieris in laude leccatoris, cuius laus est tibi vituperium et vituperium laus."[252] Quare dixit, "Ne te associes leccatori, cuius societas est tibi dedecus."[253] Et Seneca dixit, "Conciliari nisi turpitudine amor turpium non potest."[254]

Nam ut vera loquamur per consuetudinem et amicitiam talium, eciam bonus homo creditur malus, et perinde habetur ac si in veritate malus esset. Nam ut dixit quidam philosophus, "Vicem veri optinet quod falso creditur."[255] Sic et e contrario, "Veritas que non creditur pro mendacio reputatur."[256] "Cum hiis ergo conversare qui te meliorem facturi sunt. Illos admitte quos tu potes facere meliores."[257] "Sciens quod nulla res magis animos honesta induit, dubiosque et in pravum inclinabiles revocat ad rectum, quam bonorum virorum conversatio,"[258] ut Seneca epistolarum dixit. Qui eciam ait, "Habet eciam in se generosus animus, quod incitatur ad honesta."[259]

Ut ergo animus tuus incitetur ad honesta, semper fugias malorum hominum societatem et conversationem, atque suspiciosi loci existentiam, semper querendo homines et loca cum quibus et in quibus valeas erudiri, tua prudentia valeat cognosci atque merito collaudari. Ait enim Cassiodorus, "Querat eruditus ubi possit existere gloriosus." Et iterum, "Prudens frequentiam non respuit hominum in qua se noverit esse laudandum. Alioquin in virtutibus fama tollitur, si earum in hominibus merita nesciantur."[260]

[Caput IX.]

De multiplici utilitate amicorum.

Et nota quod in habendis et acquirendis et retinendis amicis magna et multiplex est utilitas. Corpus enim hominis sine amicitia pro mortuo reputatur, unde dicitur: "Qualis est sine anima corpus, talis est sine amicis homo."[261] Amicorum ergo suffragio corpus mortuum vivificare dicitur. Per amicos eciam vita hominis iocundatur, et sine amicis non potest esse iocunda. Unde Tullius dixit, "Et si ea permaneant, que dicuntur dona fortune, vita tamen inculta et deserta ab amicis non potest esse iocunda."[262] Et amicorum utilitas tanta est, ut auro vel argento bonitas fidelis amici nullatenus comparetur. Unde sapiens dixit, "Amico fideli nulla est comparatio, nec est digna ponderatio auri et argenti contra bonitatem fidei eius."[263] Et alibi eciam dixit,

Amicus si permanserit fixus, erit tibi quasi coequalis, et in domesticis tuis fiducialiter aget attende. Amicus fidelis protectio fortis; qui autem invenit illum invenit thesaurum. Amicus fidelis medicamentum vite et inmortalitatis; et qui metuit Dominum inveniet illum.[264]

Unde Cato ait,

Auxilium a notis petito si forte laboras;
Nec quisquam melior medicus quam fidus amicus.[265]

Et est tanta utilitas in acquirendis amicis ut eciam regnum amicis non valeat comparari. Ut Cato ait,

Utilius est regno meritis acquirere amicos.[266]

Per amicos eciam vita amicorum procuratur, sicut Palades curavit Horestem. Hic quoque amicitie non levis usus erit. Nam ut ait sapiens, "Nichil est dulcius quam habere amicum, cum quo tamquam cum te ipso loquaris."[267] Unde Tullius De Amicitia dixit,

Ego tantum vos hortari possum, ut amicitiam anteponatis omnibus humanis rebus; nichil est enim tam nature aptum, tam conveniens ad res secundas vel adversas. Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse.[268]

Quare idem Tullius postea subiunxit, "Solem e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt, quia nichil a diis immortalibus melius habemus, et nichil iocundius."[269] Et iterum idem ait, "Que tamen res humanae fragiles caduceque sunt, semper aliqui acquirendi sunt quos vere diligamus cum caritate et benivolentia; qua sublata, omnis est e vita sublata iocunditas."[270] Per amicorum eciam multitudinem et civi­um dilectionem ita munitur et defenditur, ut ab aliquo nequeat expugnari. Unde Seneca dixit, "Unum est inexpugnabile munimentum: amor civium."[271] Per multam eciam amicorum consuetudinem et dilectionem opes conservantur et retinentur, sicut nulle opes odiis multorum obsistere possunt. Unde Tullius De Officiis dixit,

Omnium autem rerum nec quicquam est aptius ad opes tuendas et retinendas quam diligi, et nichil est alienius quam timeri. Preclare enim homines, que metuunt, oderunt; quod quisque autem odit, perisse expetit. Multorum autem odiis nullas opes obsistere posse, etsi antea ignotum fuerat, modo autem cognitum.[272]

Non ergo credas amicum fidelem per metum posse acquiri. Nam ut dixit philosophus, "Nemo ei satis fidus est, quem metuit."[273] Unde idem Tullius dixit,

Malus custos diuturnitas est metus, contraque benivolentia fidelis vel ad perpetuitatem.[274] Qui vero in libera civitate ita se instituunt, ut metuantur, hiis nihil potest esse dementius. Etenim qui se metui volunt: a quibus metuuntur, eosdem ut metuant ipsi necesse est.[275]

"Blanditia autem et non imperio vis crescit amoris."[276] Unde Marcialis Cocus dixit,

Torvus et hore minax nos, Tite, posstis amare:
Invitus nemo coactus amat.
Blanditia, non imperio, vis crescit amoris.
Vacca quidem taurum, sed et ipsa leena leonem
Iratos fugiunt, sed cupiunt placidos;
Dilige nos omnes, ut ameris ab omnibus unus.
Querit amor pariles, dissimiles odium.[277]

Et non solum amicitia per metum et timorem non acquiritur vel retinetur, sed eciam imperium premente metu perditur. Unde Tullius dixit, "Nulla vis imperii tanta est, que premente metu possit esse diuturna."[278] Et alius dixit, "Multos timere debet, quem multi timent."[279] Et male imperando firmum imperium ammittitur. Et Seneca epistolarum dixit, "Nemo terribilis potest esse secure."[280] Et iterum, "Magna securitatis portio est nichil inique facere: quia nocens habuit aliquando latendi fortunam, nunquam autem fidutiam."[281] Multos ergo studeas acquirere amicos non metu, sed merito, et pacificos tantum.

[Caput X.]

De consiliis et consiliariis.

Non tantum cum omnibus consilium habeas, sed unum de mille eligas consiliarium. Nam ut dixit sapiens, "Multi pacifici sint tibi, et consiliarius unus de mille."[282] Periculum est enim cuilibet amico sua secreta consilia pandere. Unde quidam sapiens dixit, "Quod secretum est, nemini dicas."[283] Alius vero dixit, "Vix extimes ab uno posse celari secretum."[284] Et alius dixit, "Consilium absconditum quasi in carcere tuo est retrusum; revelatum te in carcere suo tenet ligatum."[285] Quare dixit, "Noli consilium tuum omni revelare homini. Qui enim consilium suum in corde retinet, sui iuris est melius eligere."[286] Nam pulcrius est tacere quam ut taceat secretum sibi commissum alium rogare. Ait enim Seneca, "Sic imperasti, ut taceres, quomodo ab alio silentium queris?"[287] Verum quia ut ait Cassiodorus, "Consilium quippe immitari detractat inprovidus."[288]

Tu provide secreta tua presentia et futura cum amicis probatis atque fidelibus tracta, ut ab eis consilium habeas. Nam ut Cato ait,

Consilium archanum tacito committe sodali.
Corporis auxilium medico committe fideli.[289]

Et eciam quidam philosophus dixit, "Cave tibi a consilio illius, a quo petis consilium, ut sit tibi fidelis et probatus."[290] Et Salomon sapiens ait, "Unguento et variis odoribus delectatur cor, et bonis amici consiliis anima dulcoratur."[291] Et alibi eciam dixit, "Omnia cum consilio fac, et non penitebis."[292] Cum consilio dico sapientium, re fidelium, et probatorum, et maxime senum, et non cum consilio stultorum neque iuvenum. Stulti enim stulta diligunt, et suam stultitiam trahunt. Unde sapiens dixit, "Non recipit stultus verba prudentie, nisi ea dixeris que versantur in corde suo."[293] Et in proverbio dicitur,

Quisquis suo sensu sapiens sibi stultus habetur.[294]

Iuvenes autem maturum sensum non habent, et iuvenilia diligunt, et eis inherent. Non enim potest in eis sucus diuturnus haberi, qui minus celeriter sunt maturitatem adepti. Inde eciam Panfilus dixit,

Gaudia semper amat et iuvenilia verba iuventus.[295]

"Ve tibi, terra, cuius rex puer est, et cuius principes mane comedunt."[296] Quare Marcialis Cocus dixit cuidam suo amico qui vocabatur Melibeus,

Consilio iuvenum fidis, Melibee, ruinam
Expectare potes, dum sine consilio es.[297]

Pannorum veterum facile contempnitur usus:
Non sic consilium, Postume, sperne senum.[298]

Nam ut ait Iob, "In antiquis est sapientia, et in longo tempore prudentia."[299] Nam ut ait Cassiodorus, "Illi prudentiores semper sunt habiti, qui multorum hominum conversationibus probantur eruditi."[300] Quare idem ait, "Senes ipsi consiliis sapientiam discunt."[301] Et iterum, "Cum multa trahis ab antiquis, meruisti placere de propriis."[302] Et Tullius De Senectute ait, "Non viribus, non velocitatibus aut celeritate corporum res magne geruntur, sed consilio, auctoritate et scientia, quibus non modo orbari, sed eciam augeri senectus solet."[303]

Et non solum unum consilium, sed eciam multa cum eis facere debes, non subita, nec festinata. Nam ut sapiens dixit, "Ubi non est gubernator, populus corruet: salus autem, ubi multa consilia."[304] Et Salomon in Proverbiis dixit, "Dissipantur cogitationes ubi non erit consilium: ubi vero plures consiliarii sunt, confirmantur."[305] Consilia intelligo bona, nam "facienti iniquissimum consilium super ipsum devoluetur, et non cognoscet unde veniat illi,"[306] ut Ihesus filius Sirac dixit. "Consilia non festinata dixi, quia duo sunt contraria consilio, festinantia et ira."[307] Et alibi eciam sapiens dixit de consiliis: "Quod diu tractaveris, id puta rectissimum."[308] "Velox enim consilium sequitur penitentia."[309] Et alibi, "Deliberare utilia, mora est tutissima."[310] Et alibi, "Consilio melius vinces quam iracundia."[311] Seneca eciam dixit, "Inconsulta temeritas nescit expectare consilium."[312] Philosophus eciam dixit, "Non credas stultum cum re mutare consilium."[313] Quare Seneca, "Consilium tuum si audierit hostis, consilii dispositionem permutes."[314]

Nec credas omni quod audieris consilio, donec prius an sit utile probatum fuerit in aliquo, ut quidam philosophus dixit: "Nec credas consilio illius qui secreto aliud consulit et palam aliud se velle ostendit."[315] Ait enim Cassiodorus, "Lesionis genus est occulte consulere, et alium velle monstrare."[316] Nec credas mali hominis consilio. Scriptum est enim, "Malus a se nunquam bonum consilium refert."[317] Et nota consilium non esse capiendum quod mutari non possit. Nam ut ait quidam sapiens, "Malum est consilium, quod mutari non potest."[318] Et nota quod "semper consilium tunc deest, quando maxime opus est,"[319] ut quidam philosophus dixit. Quare in consiliis non est cum festinantia neque cum ira procedendum. Et licet dixerim duo esse contraria consilio, videlicet, festinantiam et iram, Tullius autem De Senectute addit eciam tertium, scilicet, voluptatem, dicens: "Impedit enim consilium voluptas, rationi inimica, ac menti ut ita dicam prestringit occulos, nec habet ullum cum virtute commertium."[320] Et in consiliis vitare debes assentatores maxime in secundissimis rebus. Unde Tullius dixit eciam:

In secundissimis rebus maxime utendum est consiliis amicorum, que maior eciam quam ante tribuenda est auctoritas. Hiisdem temporibus cavendum est, ne absentatoribus patefaciamus aures, ne adulari nos sinamus: in quo falli facile est. Tales enim nos esse putamus, ut iure laudemur: ex quo nascuntur innumerabilia peccata, cum homines inflati oppinionibus turpiter irridentur et in maximis versantur erroribus.[321]

Unde sciendum est, "Nullam inimicitiam pestem maiorem esse quam adulantium blanditiam, assentationem."[322] Sed "licet pernitiosa sit assentatio, tamen nocere nemini potest, nisi ei, qui eam recipit atque ea delectatur. Ita sit, ut hiis assentatoribus patefaciat aures suas maxime qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet."[323] Inde eciam Cato dixit,

Cum te aliquis laudat, iudex tuus esse memento:
Plus aliis de te, quam tu tibi, credere noli.[324]

Et Seneca in epistolis dixit, "Multo magis ad rem pertinet, qualis tibi videaris, quam qualis aliis."[325] Et alibi, "Intus te considera: non qualis sis, aliis credas."[326] Sapientis enim est "malle sibi placere quam populo,"[327] ut Seneca dixit.

Et in consiliis non movearis ad verba composita. Dixit Seneca in epistolis, "Ad rem movearis, non ad verba conposita."[328] Nam "oratio eius qui veritati operam dat incomposita debet esse et simplex."[329] Dixi secundum Tullium, "In secundissimis rebus maxime utendum est consilio."[330] Inde eciam Seneca De Formula Honeste Vite dixit, "Tunc consilia tibi salutaria advoca, cum tibi alludit vite prosperitas: tunc te velud in lubrico retinebis ac sistes, nec tibi dabis impetus liberos, qua eundum sit et quousque."[331] Et licet multum sapiens fueris, tue scientie non inherebis, sed cum consilio sapientiam ab alio investi­gabis. Ait enim Cassiodorus, "Sapientiam querit in altero penes quem est scientie magnitudo."[332]

Dubitare enim et a sapientibus consilium petere non est verecundum nec inutile. Scriptum est enim, "Dubitare de singulis non est inutile."[333] Et eciam in Contemptu Mundi scripsit Innocencius papa,

Qui magis intelligit, magis dubitat; et ille videtur plus sibi sapere, qui plus desipit. Pars ergo scientie est scire, quod nescias.[334] Vix est enim quicquam tam vile, vix tam facile, quod ad plenum sciatur, conprehendatur ad liquidum, nisi forsan illud perfecte sciatur, quod nichil scitur perfecte.[335]

Ideo autem dixi supra dixi de consiliis et factis presentibus et futuris consilium capiendum, quia de preteritis factis atque secretis de quibus consilium capi non potest, non debes facere mentionem. Unde filius Sirac dixit, "Amico et inimico noli enarrare sensum tuum, et, si est tibi delictum, noli denudare. Audiet te et respiciet te, et quasi defendens peccatum tuum subridet te."[336] Nam dicit lex, "Facte autem res nulla constituticae infacte fieri possunt."[337] Unde si consilium inde haberi non potest, nec utilitas trahi nemini dicere procures. Nam ut ait Seneca, "Post calamitatem memoria alia est calamitas."[338] Et maxime ubi memoria calamitatis vel preteriti facti potest suscitare malitiam. Unde Cato dixit,

Litis preterite noli maledicta referre:
Post inimicitias iram meminisse malorum est.[339]

Et ideo silendo penitus ea conmemorare nulli debes, et maxime mulieri vel hebrioso. Nam ut dixit philosophus, "Garulitas mulierum id solum novit celare, quod nescit."[340] Et Salomon dixit, "Nullum secretum ubi regnat ebrietas."[341]

Sacerdoti tua archana atque secreta penitencie causa pandere et manifestare debes. Ut sanctus Iacobus in epistola prima dixit, "Confitemni alterutrum peccata vestra."[342] Deficiente autem sacerdote eciam alij confiteri debes.

[Caput XI.]

De probatione amicorum.

Licet autem in habendis amicis ut dixi magna utilitas sit, prestitam velox sis sic in acquirendis amicis nullius est amicitie ante probationem te constringere debes. Ut ait Martialis Cocus cuidam amico suo qui vocabatur Crisippus:

Antequam ames, Crisippe, proba; sed amare probatum
Cura, rotulum illum pectore suscipias.
Sepe diuque suo dignum censet amore
Pertractat sapiens sic amat exibitum.[343]

Et Ovidius dixit,

Quale sit id, quod amas, celeri circumspice mente
Et tua lesuro subtrahe colla iugo.[344]

Et sapiens dixit, "Si possides amicum, in temptatione posside. Est enim amicus secundum sua tempora; in tempora autem tribulationis non permanebit."[345] Et propheta, volens amicus Dei fieri, et sciens amicos probatos meliores aliis fore, dixit, "Proba me et tempta me; ure renes meos et cor meum."[346] Et eciam beatus Iohannes in epistola sua dixit, "Karissimi, nolite omni credere spiritui, sed probate spiritus si ex Deo sint."[347] Et eciam Apostolus in epistola sua ad Tesalonicenses dixit, "Omnia probate: quod bonum est tenete. Ab omni specie mali abstinete vos."[348] Et sapiens dixit, "Qui credit cito, levis est in corde et minorabitur;"[349] "Facilitas nimia partem stultitie vergit."[350] Et alius philosophus dixit, "Ne laudes amicum, donec probaveris eum."[351] Et iterum alibi dixit propter amicos non probatos: "Provide tibi semel de inimicis, et milies de amicus, quia forsitan quandoque amicus fiet inimicus, et sic levius poterit perquire dampnum tuum."[352] Et Seneca dixit, "Tu omnia cum amico delibera, sed de ipso prius."[353]

Eligas ergo amicos probatos qui tibi fideles esse possint. Et eos uno affectu non uno habeas merito, et tales amicos elige quos non pudeat elegisse. Ait enim Seneca, "Amare sic incipe, tamquam non liceat desinere."[354]

[Caput XII.]

Que facere debes pro amicis et que errogare et quomodo debes cum aliis vivere et de lege amicitie.

Probato autem amico atque temptato si illum fidelem valde inveneris, ita pectore suscipias eum ut pro eo facias quecumque pro amico commode fieri possunt, videlicet honeste ita quod Deum non offendas, nec tuam conscientiam ledas. Peccatum enim pro amico facere non debes. Nam dixit Tullius De Amicitia, "Nulla est excusatio peccati, si amici causa peccaveris;"[355] et maxime in re turpi ubi duplex peccatum est. Ait enim Seneca, "In turpi re peccare bis est delinquere."[356] Nec eciam debes amicum defendere in peccato, ne tibi crimen pares. Ait enim Seneca, "Nocentes qui defendit, sibi crimen parat."[357] Et iterum, "Socius fit culpe, qui nocentem iuvat."[358] Nisi forte pro illius salute hoc faceret. Ait enim idem, "Nichil turpe dicas pro salutis remedio."[359] Innoxie igitur amicum defendere debes ut proprie defensor dicaris. Nam ut ait Cassiodorus, "Ille proprie defensor est dicendus, qui defendit innoxie."[360]

Alioquin si cum turpitudine et mendacio cum defenderes, amicitia non duraret. Nam ut dixit Tullius De Amicitia, "Difficile est amicitiam durare sive manere, si a virtute defeceris."[361] "Amici enim vitia si feras, facis tua."[362] Ideo autem dixi commode quia ut lex dicit, "Ea demum fieri posse intelliguntur que commode fieri possunt."[363] Et eciam alibi dici consuevit, "Age sic alienum ut tuum non obliviscaris negotium."[364]

"Amicis enim ita prodesse debemus, ut nobis non noceamus,"[365] et ideo dixi honeste. Quia ut ait Tullius, "Si omnia facienda sunt, eciam in honesta que amici velint, non amicitie tales, sed et coniurationes putande sunt."[366] Unde facere debes pro amico quod honestum sit, et denegare quod non rectum sit. "Hec igitur lex in amicitiam senciatur ut nec rogemus res turpes, neque faciamus rogatu,"[367] et "ab amicis honesta petamus. Amicorum causa honesta faciamus, studium semper adsit, cunctacio toto absit. Consilium verum dare gaudeamus libere."[368] "Hec est, inquam, societas, in qua omnia sunt que putant homines expetenda: honestas, gloria, tranquillitas, atque iocunditas; ut cum hec adsint, beata vita sit, cum sine hiis esse non possint, quod cum optimum maximumque sit. Si id volumus adipisci, virtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam, nec ullam rem expetendam consequi possumus. Ea vero neglecta, qui se amicos habere arbitrantur tunc denique rasse sentiunt cum eos aliquis gravis casus experiri contingit;"[369] et eciam verecundari debent amici ad invicem inhonesta vel turpia petere. Nam, "Maximum ornamentum amicitie tollit, qui ex ea tollit verecundiam,"[370] ut Tullius dixit. Quare eciam ait, "Maxime autem perturbantur officia in amicis; quibus et non tribuere, non recte possis, et tribuere, quod non sit equum, contra officium est."[371]

Electis autem amicis, ita eos diligas ut illi tua amicitia non careant. "Multos enim vidi qui non amicis, sed amicitia caruerunt."[372] Et illos tibi coequales extimes ita quod illis tamquam tibi ipsi credas, et te et tua illis securiter et sine suspicione committas. Ait enim Cassiodorus, "Eorum secura substantia est, que committitur approbatis."[373] Ex quo enim illos approbaveris, de illis mala suspicari non debes. Ait enim Cato,

Suspectus caveas, ne sis miser omnibus horis,
Nam timidis et suspectis aptissima mors est.[374]

Si enim amici invicem sibi non crederent, veri amici non essent. Nam "si aliquem amicum extimas, cui non tantumdem credas ut tibi, valde erras et non satis nosti vim amicitie."[375] Unde Tullius dixit, "Nichil in amicitia fictum, nichilque simulatum esse debet."[376] Nam "ficta omnia citius quam flosculi occidunt, nec quicquam simulatum potest esse diuturnum,"[377] et "nichil est dulcius quam habere cum quo audeas omnia loqui ut tecum,"[378] et "nichil est amabilius, nichilque pulcrius quam morum similitudo bonorum."[379] Unde Tullius subiunxit, "Omnium societatum nulla prestantior est, nulla firmior, quam cum viri boni moribus similes sunt familiaritate coniuncti."[380] Inde Salustius eciam dixit, "Idem velle et idem nolle, ea demum firma amicitia est."[381] "Sic tamen loqui cum amicis debes, tanquam Deus audiat; sic vero vivere cum hominibus, tamquam Deus videat,"[382] ut Seneca epistolarum dixit. "Nichil est tam opertum, ut non reveletur: aut secretum, quod non sciatur,"[383] ut Matheus in evangelio Domini dixit. Unde vulgo dici consuevit, "Sub nive quanta latent in longo tempore parent."[384] Et eciam Tullius dixit, "Honesta enim bonis viris, non occulta queruntur."[385] Nec "cuicquam audebit vir bonus velle quod non audeat predicare"[386] palam et certe "curandum est maxime ut eos cum quibus sermonem conferrimus, et vereri et diligere videamur."[387] Ut idem Tullius dixit,

"Et illam veram amicitiam extimes quam non spes, non timor, non utilitas sine causa divellit, illam cum qua homines moriuntur, et pro qua moriuntur."[388] "Nichil enim est quod non tolerat qui perfecte diligit."[389] Vere tamen amicitie difficile reperiuntur in hiis qui honoribus reque publica versantur.[390] "In foro enim plurimum posse invidiosa res est et brevis."[391]

Ut Seneca in epistolis dixit, "Et difficile est in re prospera amicos probare, in adversa facile."[392] Nam ut ait Seneca, "Amici an nomen habeas, calamitas aperit."[393] Quare alibi idem dixit, "Amico fortunato vocatus, et infortunato invocatus esto."[394] Et alius dixit, "Multi sunt dum munerantur amici, sed in necessitatibus pauci."[395]

Nam hic est vere amicus, qui te adiuvat, cum tibi seculum deficit. Amicum quoque tuum taliter diligas, ut iusta causa in te sit quare ab illo diligaris. Nam "digni sunt amicitia quibus inest causa cur diligantur,"[396] ut Tullius De Amicitia dixit. "Si enim non amaveris, nullus te amabit."[397] Unde Marcialus Cocus dixit,

Miraris quod nullus amat te, Ceciliane,
Tu quoque amas nullum; dilige, carus eris.[398]

"Tu ergo primum exibe te bonum et sic quere alterum tui similem."[399] "Plerique enim perverse, ne dicam impudenter, habere talem amicum volunt, quales ipsi non possunt. Queque ipsi non tribuunt amicis, hec ab eis desiderant,"[400] ut Tullius dixit.

Et nota quod inter amicos "amicitias immortales esse oportet."[401] Nam dixit sapiens, "Cum amicis rationes breves, amicitias longas oportet."[402] Unde Tullius dixit, "Verum esse, illud quod dicitur, 'Multos modios salis simul edendos esse, ut amicie munus expletum sit.'"[403] Et nota quod qui perfecte diligit cum affectu, amico facile irasci non potest. Unde dici consuevit, "Amancium ira redintegratio est amoris;"[404] "amans enim multa sibi mentitur iratus."[405] Et eciam quidam sapiens dixit, "Amici ius iurandum penam non habet."[406] Et alius dixit, "Amans sicut fax exigitando magis exardescit."[407] Et eciam Ovidius iratus cum quadam dixit,

Odero, si potero; invitus amabo:
Nec iuga taurus amat; que tamen odit, habet.
Sic ergo nec sine te nec tecum vivere possum
Et videor voti nescius esse mei.[408]

Et nota quod a maiori perfecto sentencie "tempus non animus facit,"[409] non enim in potestate animi deponere amorem. Quare Seneca dixit, "Amor animi arbitrio sumitur, non imponitur."[410]

Nec credas malum de amico tuo, nisi experimento id manifeste cognoveris. Sed si aliquis de amico tuo male loquitur, responde ut philosophus dixit: "Ut tute lingue, sic ego mearum dominus sum aurium."[411] Alius autem maledicenti cuidam respondet: "Tu inquid maledicere didicisti; ego scientia teste didici maledicta contempnere."[412] Nec inter duos amicos tuos iudicaveris, nisi forte discussis et aproximatis eorum voluntatibus de utrisque voluntate hoc feceris; quia ut dixit sapiens, "Molestius est inter duos amicos iudicare."[413] Sic ergo ames amicum ut ei sis amicus; quidam enim amant, non tamen amici sunt. Unde Martialis Cocus dixit,

Omnis amicus amat, sed non qui amat omnis amicus;
Si quem pete tu amas, esto amicus ei.[414]

Quare eciam Seneca in epistolis dixit, "Si vis amari, ama."[415] "Non enim potest quisquam beate vivere qui se tantum intuetur, qui omnia ad utilitates suas convertit. Alteri enim ut vivas enim oportes si vis tibi vivere. Nam consortium omnium rerum inter nos facit amicitia."[416] Quare in proverbio dictum est, "Qui totum vult, totum perdit."[417] Errant ergo qui putant se habere amicos quibus ipsi non sunt, secundum Senecam qui ait, "Nullum habet maius malum occupatus homo et bonis obsessus, quam quod amicos sibi putat, quibus ipse non est."[418] Non ergo te tantum inspicias, sed et aliorum desideria quandoque compleas. Ait enim Cassiodorus, "Siquidem aliena desideria fideliter gerere, hoc est bona propria perfecisse."[419] Et Seneca De Beneficiis dixit, "Qui sibi tantum bene optat, male precatur."[420] Et alius dixit, "Malus est dicendus, qui tantem causa sui est bonus."[421]

Secundum tamen quantitatem fidei amici est amicus diligendus, ut qui te plus diligit a te magis diligatur. Si vero te parum diligit, in eius amorem et amicitiam non accendaris. Male enim compertita est inter amicos amicitia, quorum unus pro amico animam et corpus et substanciam poneret, alius autem de altero parum aut nichil curaret. Maiorem autem amorem minori preferre debes.

[Caput XIII.]

De amore senum et honore parentum et quomodo in senectute debeas te regere. Rubrica.

Herum quia paternus amor omnes alios excellit, ut mihi retribuas me patrem tuum pre ceteris hominibus debes diligere et revereri. Ut enim ait lex, "Bona et honesta persona patris filio semper debet videri."[422] Et sapiens Ecclesiasticus dixit, "Qui honorat patrem iocundabitur in filiis, et in die orationis sue exaudietur."[423] Alibi idem dixit,

Qui honorat patrem vita vivet longiori, et qui obedit patri refrigerabit matrem. Qui timet Dominum honorabit parentes, et quasi dominis serviet hiis qui se generaverunt. Et in opere, et sermones, et in omni patientia honora patrem tuum, ut superveniat tibi benedictio a illius in eternum maneat. Benedictio patris firmat domum filiorum; maledictio autem eradicat fundamentum. Ne glorieris in contumelio patris tui; non enim est tibi gloria sed confusio. Gloria enim hominis ex honore patris sui, et dedecus filii pater sine honore. Filii, suscipe senectutem patris tui, et ne contristes eum in vita sua. Et si defecerit consensu, veniam da ei, et ne spernas eum in tua virtute.[424]

Et alibi eciam dicitur, "Honora patrem tuum, et genitus matris tue ne obliviscaris: memento quoniam nisi per illos non fuisses; et retribue illis, quomodo et illi tibi."[425] Et eciam Apostolus in epistola ad Ephesios dixit, "Filii, obedite parentibus vestris in Domino: hoc enim iustum est. Honora patrem tuum, et matrem tuam, quod est mandatum primum in promissione: ut bene sit tibi, et longevus sis super terram."[426] Et Cato dixit,

Dilige non egra caros pietate parentes
Nec matrem offendas, dum vis honus esse parenti.[427]

Et Ihesus filius Sirac dixit, "Quam male fame est qui relinquid patrem, et est maledictus a Deo qui exasperat matrem."[428] Et Martialis Coquus dixit,

Dilige si bonus est iuxta pietate parentem,
Si malus est, tollera, filius esto bonus.[429]

Iuxta illud, "Bonus non est qui malos tollerare non potest."[430] Et iterum Cato dixit,

Verbera cum tuleris discens aliquando magistri,
Fer patris imperium, cum verbis exit in iram.[431]

[Caput XIV.]

De senectute.

Et in iuventute tua vitam tuam taliter exerceas, ut tua senectus merito collaudetur, et a tuis filiis et ab aliis veneretur et suscipiatur, secundum Catonem qui dixit,

Multorum senes cum facta et dicta recenses,
Fac tibi succurent, iuvenis que feceris ipse.[432]

Et si ad senetutem perveneris, animum tuum plus solito exerceas, langorem et desidiam et luxuriam et omnia puerilia fugiendo, adiuvando eciam patriam et amicos et iuventutem prudentia tua atque consilio. Nam ut ait Seneca in epistolis, "Turpe est habere auctoritatem senum et vitia puerorum, nec puerorum tantum sed infantium."[433] Non enim exercent senex puerilia etate, sed vitio, unde Martialis Coccus ait:

Post annos centum puer Alphesibeus et adhuc;
Eciam non etate puta sed vitio puer.[434]

Et alibi,

De puero prodire senem me precipis, at tu
De vetulo esse puer, tu Maximiniane, cupis.
Esse semel puerum nature non vetat ordo,
Si superaddideris hoc venit ex vitio.[435]

Magis enim peccant senes ludendo et puerilia exercendo, quam si in iuventute peccarent, Seneca testante qui ait, "Quanto serius peccatur, tanto turpius incipitur."[436] Et iterum, "Anus cum ludit, morti delicias facit."[437] Et ita secundum illum indigne transacta adolescentia odiosam efficit senectutem, et "honeste acta superior etas fructus capud auctoritatis extremos."[438] Mores predictos ergo in senectute tua servare debes, secundum Tullium qui ait, "Luxuria in omni etate turpis est, in senectute vero fedissima. Sin eciam libidinum intemperantia accesserit duplex malum est, quod et ipsa senectus dedecus concipit, et adolescentium facit impudentiorem intemperantia."[439]

Unum igitur exemplum luxurie vel avaritie multum mali facit. Ut Seneca dixit, "Et ubi peccat etas maior, male discit minor."[440] Et eciam Tullius dixit,

Senibus autem labores corporis minuendi sunt, exercitationes vero animi eciam augende videntur. Danda vero ab eis est opera, ut et amicos et iuventutem et maxime publicam rem consilio et prudentia quam plurimum adiuvent. Nichil magis cavendum est senectuti quam ne langori se desidieque dedat.[441]

Et si istos mores bene servaris, tua senectus et a filiis et ab aliis bene suscipietur et valde honorabitur et honesta erit. Nam ut ait Tullius De Senectute, "Senectus honesta est, si se ipsa defendat, si ius suum retinet, si nemini mancipata est, si usque ad extremum spiritum dominatur in suos."[442] Defendere enim se debet senectus a langore et desidia, nec debet alteri parvo sensui se tradere, nec debet dare super se dominatum alicui in vita sua et cuilibet debet consulere prudentia et consilio suo. Et ita erit senectus honesta et eciam iocunda. Ut idem ait, "Si habent aliquid tamquam pabulum studij atque doctrine, nichil est ociosa senectute iocundius."[443]

Sed licet ita ut supradictum est amare debeas parentes et filios, amorem tamen Dei preferre debes amori paterno et filiorum. Unde Matheus in evangelio dixit, "Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus: et qui amat filium aut filiam super me, dignus non est me."[444] Et alibi idem in evangelio dixit, "Inimici hominis, domestici eius."[445] Et nota quod nullos vidi filios qui male parentes tractassent, de quibus in hoc seculo Deus non faceret vindictam visibilem, et hoc merito accidit. Nam ut ait Cassiodorus, "Quibus fuit exossa societas parentum, civium non merentur habere consortium, ne puri cordis iocunda serenitas nebulosis maculis polluatur."[446]

[Caput XV.]

De amore et dilectione filiorum.

De amore vero filiorum tuorum si Deus tibi dederit te non ammoneo. Natura enim in tantum te impellet quod eos vehementer diliges. Magis enim timeo ne illos plus te diligas quam illorum amorem negligas. Unum tamen dico tibi, ut non tantam pietatem in eos exerceas parcendo et virge et baculo, quod pietas tua in odium cadat. Ut Salomon ait, "Qui parcit virge, odit filium suum; qui autem diligit illum, instanter erudit."[447] Et alibi, "Virga et correctio retribuent sapientiam; puer autem qui dimittitur voluntati sue confundet matrem suam."[448] Et alibi, "Stultitia colligata est in corde pueri, virga et baculus fugabunt eam."[449]

Fugata ergo stultitia per correctionem, efficientur filii sapientes et letificabunt te. Nam ut ait idem, "Filius sapiens letificat patrem, filius vero stultus mestitia est matris sue."[450] Et alibi, "Erudi filium tuum, et refrigerabit te, et dabit delitias anime tue."[451] Et alibi Ihesus Sirac dixit, "Filii sunt tibi? erudi illos a pueritia illorum. Filie sunt tibi? conserva corpus illarum, et non ostendas faciem tuam illarem ad illas. Trade filiam tuam, et grande opus feceris; et homini sensato da illam."[452] Et alibi,

Audite populi, omnes gentes, et rectores ecclesie: filio et mulieri, fratri et amico, ne deris potestatem in vita tua. Melius est enim ut filii tui in te respiciant, quam te respicere in manus filiorum tuorum.[453]

Et si forte filii vel alii amici tui correctiones et ammonitiones tuas recipere nolunt, non tamen desistas. Unde Cato dixit,

Cum moneas aliquem nec se velit ipse moneri,
Si tibi sit carus, noli desistere ceptis.[454]

Et Cassiodorus dixit, "Non facile efficitur vitiosus, cui monitor insistit assiduus."[455] "Nec facile erroris vitio sordescit, quem assidua doctrina purgaverit."[456] Nec provoces filios tuos ad iracundiam. Unde Apostolus in epistola ad Ephesios dixit, "Et vos patres nolite ad iracundiam provocare filios vestros: sed educate illos in disciplina et correctione Domini."[457] Ad exemplum ergo divinum filios castigare debes. "Quem enim Dominus diligit, castigat: et flagellat autem omnem filium, quem recipit,"[458] ut sanctus Paulus ait. Et Ihesus filius Sirac dixit,

Qui diligit filium suum assiduat illi flagella, ut letetur in novissimo, et non palpet proximorum hostia. Lacta filium tuum et paventem te facit; lude cum eo, et contristabit te. Ne credas sic illi, ne doleas, et in novissimo obstupescant dentes tui. Curva cervicem eius in iuventute, et tunde latera eius dum infans est, ne forte induret et non credat tibi, et erit tibi dolor anime.[459]

Nam et Salomon in Proverbiis dixit, "Adolescens iuxta viam suam, et cum senuerit, non recedet ab ea."[460] Unde quidam sapiens dixit,

Qui non assuescit virtutibus, dum iuvenescit,
A vitiis nescit desuescere, quando senescit.[461]

Sed licet filii taliter sint castigandi, tamen "permittendum est aliquando iuvenibus sequi impetum animi,"[462] ut Seneca in epistolis dixit. Et non in filiis iocunderis impiis; si multiplicentur, non oblectaveris super ipsos; si non est timor Dei cum illis, ne credas vite illorum et ne respexeris in labore eorum. "Melius est unus ti­mens Deum quam mille filii impii; et utile est mori sine filiis, quam relinquere filios impios. Ab uno sensato habitabitur patria et a tribus impiis deseritur,"[463] ut sapiens dixit. Et eciam ut hereditatem bonam relinqueris filiis, gloria virtutum eos instruere debes. Unde Tullius dixit, "Optima heriditas autem a patribus traditur filiis, omnique patrimonio prestantior gloria virtutis eorumque gestarum."[464]

Et caveas ne amor filiorum in tantam dementiam te obstringat ut tui ipsius obliviscaris, tibi ipsi necessaria et utilia denegando. Nam ut ait Seneca in epistolis, "Magna dementia est heredis sui res procurare et sibi omnia denegare, ut tibi ex amico inimicum magna faciat hereditas: quanto enim plus acceperit, tanto plus de tua morte gaudebit."[465] Inde eciam Salomon in Ecclesiaste dixit,

Detestatus sum omnem industriam meam, quam sub sole studiosissime laboravi, habiturus heredem post me, quem ignoro utrum sapiens an stultus futurus sit, et dominabitur in laboribus meis, quibus desubdavi et sollicitus fui; et est quicquam tam vanum? Unde cessavit, renuntiavitque cor meum ultra laborare sub sole. Nam cum alius laboret in sapientia, doctrina, et sollicitudine, homini otioso quesita dimittit; et hoc ergo vanitas et magnum malum.[466]

Et alibi dixit, "Qui accervat ex animo suo iniuste, alii congregat, et in bonis suis luxuriabitur."[467] Et quem habebat hostem plurumque dimittit heredem. Sic ergo servias filiis et amicis in vita tua ut mortem tuam non expectent, alioquin eciam extranei tuam vitam odio haberent, Seneca testante qui ait, "Cuius mortem amici expectant, eius vitam omnes oderunt."[468]

[Caput XVI.]

De uxore diligenda.

Uxorem vero tuam perfecte diligere debes, quia pars tui corporis est, et unum corpus tecum est, ut ait Dominus qui eam adiutorium hominis vocavit. Nam cum fecisset hominem dixit, "Faciamus ei adiutorium," et extracta costa de corpore Ade fecit Evam, et dixit, "Propter hoc relinquid homo patrem et matrem, et adherebit uxori sue: et erunt duo in carne una."[469] Et alibi dixit Apostolus in epistola ad Ephesios, "Diligite uxores vestras sicut Christus dilexit Ecclesiam."[470] Et subiunxit idem Apostolus, "Ita viri debent diligere uxores suas ut corpora sua. Quia qui suam uxorem diligit, seipsum diligit. Nemo unquam carnem suam odio habuit: sed nutrit et fovet eam."[471] Et postea eciam subiunxit, "Unusquisque suam uxorem sicut se ipsum diligat: uxor autem timeat virum suum."[472] Et merito uxor est diligenda quia donum est Dei. Dixit enim Ihesus filius Syrac, "Domus et divitie dantur a parentibus, a Domino autem proprie uxor bona vel prudens."[473]

Est enim ut dixit adiutorium hominis et maxime egeni, unde idem dixit, "Ubi non est sepis, dirunpitur possessio; et ubi non est mulier, ingemiscit egens."[474]

Et adeo teneris uxorem diligere, ut dicatur eam tui corporis potestatem habere. Unde ait Apostolus in epistola prima ad Corrinthios,

Vir non habet potestatem sui corporis, sed mulier. Uxor autem non habet potestatem sui corporis, sed vir. Nolite fraudare invicem, nisi forte ex consensu ad tempus, ut vacetis orationi: et iterum revertimini in idem, non temptet vos Sathanas propter incontinentiam vestram.[475]

Et alibi, "Uxori debitum reddat: similiter autem et uxor viro."[476] In tantum eciam teneris uxorem diligere ut nunquam ab illa valeas separari nisi ob causam fornicationis. Unde dictum est, "Quos Deus coniunxit, homo non separaret."[477] Nec credas peccatum esse coniuges commisceri secum carnaliter, cum per Apostolum dicatur: "Unusquisque habeat suam fornicationem."[478] Et alibi per eundem dictum sit, "Melius est nubere quam uri."[479] Et alibi eciam per eundem dictum sit, "Qui vero iungit virginem suam, bene facit: et qui non iungit, melius facit."[480] Et alibi, "Illigatus es uxori? Noli querere. Si autem acceperis uxorem, non peccasti. Et si nupserit virgo, non peccavit."[481] Et eciam de viduis dixit, "Mulier alligata est legi quanto tempore vir vivit, quod si dormierit vir eius, liberata est a lege: cui vult nubat, tantum in Domino. Beatior autem erit si sic secundum meum."[482]

Sic ergo Apostolus dicit illum benefacere. Stultus est hereticus qui contra dictum Apostoli prohibet nubere et iubet abstinere a cibis quos Deus creavit. Ut Apostolus in epistola ad Timotheum dixit,

Spiritus autem manifeste dicit, quia in novissimis temporibus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris, et doctrinis demoniorum, in ypocrisi loquentes mendatium, et cauteriatam habentes conscienti­am, prohibentes nubere, et abstinere a cibis, quos Deus creavit ad percipiendum cum gratiarum actione.[483]

Nec potest hereticus dicere dictum Apostoli esse intelligendum de nuptu divino. Nam si de divino intelligeretur secundum illam auctoritatem, melius esset abstinere ab nuptu divino quam nubere in Christo, quod aperte falsum est. Nec inhereas hereticis, nec illis credas qui dicunt uxorem esse dimittendam, nec cum ea esse carnaliter utendum, prave intelligendo evangelium, ubi dicitur, "Qui dimiserit patrem, aut matrem, aut filios, aut agros, aut uxorem, centuplum accipiet, insuper et vitam eternam."[484]

Illud enim intelligitur quando de voluntate utriusque coniugum hoc fiet, cum vovent castitatem, vel transeunt ad religionem de voluntate alterius ambo, vel eciam unus transit ad religionem de voluntate alterius coniugum, altero senescente et in seculum manente et castitatem voviente; vel eciam contra voluntatem eius, si matrimonium non est consumatum per carnalem copulam, quia vocatus est de nuptiis, ut decreta et decretales et iura proclamant. Quare dico quod non debes cessare eciam a nuptu carnali, si tibi placet habere uxorem. Et uxorem accipias pocius ornatam bonis moribus et in bona societate nutritam, quam divitiis habundantem et aliter malam, et pocius puellam quam viduam. Dixit enim quidam philosophus, "Accipe puellam in uxorem, quamvis sit vetula."[485] Et Cato dixit,

Uxorem fuge ne ducas sub nomine dotis,
Nec retinere velis, si ceperit esse molesta.[486]

Nec facias magximos sumptus in nuptiis uxoris. Nam dixit Seneca, "Nuptias sumptuosas facere vita."[487] Et si forte in uxore aliquid inveneris quod tibi displiceat, equo animo id tollerare debes si commode id fieri potest. Nam dixit quidam philosophus, "Nulla tam bona uxor, in qua non invenias quod queraris,"[488] et "nulla tam bona fortuna est, de qua nichil possit queri."[489] Et Tullius De Amicitia dixit, "Non est quicquam difficilius quam invenire quod sit ex omni parte in sua genere perfectum."[490] Unde Salomon in Ecclesiaste dixit, "Virum de mille reperi unum, mulierem ex omnibus non inveni."[491] Si licet Salomon nullam invenerit, Seneca tamen benignius uxores super omnia commendavit, dicens:

Sicut nichil est superius benigna coniuge, ita nichil est crudelius infesta muliere. Quanto enim sapiens vitam suam pro viri salute opponit, tanto maligna ad mariti mortem eciam vitam suam reputat.[492]

Et ideo bona uxor est diligenda. Nam dixit quidam philosophus, "Scias in bona muliere bonam societatem esse; bona mulier fidelis custos est et bona domus."[493] Et alibi dixit, "Casta matrona parendo viro imperat."[494]

Si ergo uxor mala est, eam feras prout commode potes. Ait enim quidam sapiens, "Feras, non culpes, quod mutari non potest."[495] Sed licet diligere debes uxorem, non tamen dare debes illi potestatem super te in vita tua, nec dare debes illi primatum, ne forte tibi sit contraria. Ut Ihesus filius Sirac dixit, "Mulier, si primatum habeat, contraria est viro suo."[496] Uxorem autem diligas ut illi fidem servando alii ea vivente non adhereas, sed pudititiam serves. Nam ut ait lex, "Periniquum videtur esse ut pudicitiam vir ab uxore exigat, quam ipse non exibeat."[497] Et Seneca epistolarum dixit, "Improbum mechum esse dicimus, qui ab uxore per pudicitiam exigit, cum ipse sit corruptor alienarum uxorum."[498] Et Salomon dixit, "Qui autem est adulter, propter cordis inopiam perdet animam suam; turpitudinem et ingnominiam congregat sibi, et obprobrium illius non delebitur."[499]

Nec aduleris uxorem tuam, nec eam nimium laudes, vel eam vituperes, nec mordacitate turpium verborum eam corrigas. Dixit enim Seneca De Formula Honeste Vite, "Nullius amicitiam per adulationem acquiras. Laude parce, vitupera parcius." Sicut enim reprehenda est nimia laudatio, sic inmoderata vituperatio; hec enim adulatione, illa vero malignitate suspecta est.[500] Ne provoces uxorem ad iracundiam, si hoc vitare potes, quia ut ait Salomon, "Non est capud nequius super capud columbri, nec est ira super iram mulieris."[501] Sed si forte sine tua culpa in iram proruperit, eius verba minime timebis. Ait enim Cato,

Coniugis irate noli tu verba timere,
Nam lacrimis struit insidias, dum femina plorat.[502]

Inde eciam Seneca dixit, "Duo genera habent in oculis feminarum lacrime; certi doloris unum, insidiarum aliud."[503] Nam "mulieris lacrime condimentum sunt malitie,"[504] et "parate lacrime insidias non fletum indicant."[505] Quare Cato dixit,

Nil temere uxori de servis crede querenti:
Sepe enim mulier, quem coniunx diligit, odit.[506]

Nec uxoris consilio nimis inhereas. Ait enim sapiens quidam, "Malo in consilio femine vincunt viros."[507] Et in proverbio dicitur, "Consilium femine aut nimis carum aut nimis vile."[508]

[Caput XVII.]

De servientibus et mercenariis et servis corrigendis et diligendis.

Servientes autem et mercenarios et servos qui fideliter et docte serviunt tibi, specialiter multum diligere debes, eosque bene regere ac gubernare, et leniter cum illis agere. Nam dixit Ihesus filius Syrac, "Noli esse sicut leo in domo tua, evertens domesticos tuos, et opprimens subiectos tibi."[509] Et alius dixit, "Subiectorum statum et condiccionem non dominio, sed iudicio regas, ut propriam domum non possidere, sed pocius ministrare puteris."[510] Et quidam philosophus dixit, "Colant te pocius servi tui quam timeant."[511]

Quos enim regere debes, leonina ferocitate minime tractes; alioquin a te subiecte subiecti merito precavererent. Ait enim quidam philosophus, "Custodi te a rege illo qui ferrus est ut leo, et cui est levis animus ut puero."[512] Esto ergo bonus et bene et bona impera, ut subiecti equo animo tibi pareant, ubi boni imperant. Et qui in servos iracundus est et crudelis, satis ostendit potestatem adversus alios sibi defuisse. Quare Salomon dixit, "Rectorem te posuerunt? Noli extolli; esto in illis quasi unus ex ipsis."[513]

Et si docte et fidelliter tibi subiecti servierint, talem illis te exibeas, ut quasi propter te rerum tuarum domini videantur. Nam dixit philosophus, "Qui docte servit, partem dominatus tenet."[514] Unde Ihesus filius Syrac dixit, "Servo sensato liberi servient; et vir prudens et disciplinatus non murmurabit correctus, et inscius non honorabitur."[515] Et Salomon dixit, "Servus sapiens dominabitur filiis stultis, et inter fratres hereditatem dividet."[516] Et alius dixit, "Qui invite servit, servus est; si volens, minister."[517] Et Seneca dixit, "Probus libertus sine natura est filius."[518]

Et nota quod si predictis benivolus fueris, benivolum animum erga te et res tuas facient, et obsequia tua circa te finem non habebunt. Nam dixit quidam philosophus, "Obsequium benivoli animi finem non habetur."[519] Et Seneca dixit, "Benivoli animi coniunctio, et magna cognatio est."[520] Nec regas eos vel foveas in vitiis; quia ut dixit quidam sapiens, "Non corrigit, sed ledit, qui invitum regit."[521] Nec nutrias eos a pueritia delicate. Nam ut ait Salomon, "Qui delicate a pueritia nutrit servum suum, postea illum sentiet contumacem."[522] Et non solum contumacem sentiet illum, sed eciam vilem, ita quod nullum poterit tollerare laborem. Si autem a puericia in labore nutritus est, nullum laborem postea recusabit. Unde Seneca in epistolis dixit, "Nullum laborem recusant manus, que ad arma ab aratro transferuntur: in primo defecit pulvere ille unctus et nitidus."[523] Et Martialis Cocus dixit,

Mollibus assuetus loricam ferre recusat,
Cervici tenere ferrea capsis obest.
Sepius uncta manus capulum non accipit ensis,
Lota et fota cutis frigore et ymbre dolet.
Assiduus Veneris vexillifer, Emiliane,
Virtutis nunquam signifer esse potest.[524]

Virtutis enim gloria non facili sine labore acquiritur. Unde Cassiodorus dixit, "Laborem quippe non refugit qui virtutis gloriam concupiscit."[525] Sed huiusmodi delicati labores substinere non possunt. Quare idem ait, "Almena omnia delicata sunt ad labores et facile honus afflictionis sentiunt, qui uti suavibus delitiis consueverunt."[526]

Nec timeas servos tuos nisi cum dilectione. Nam dixit quidam philosophus, "Minus esse quam servum, qui servum timet."[527] Servos tamen alienos bene timere debes. Unde sapiens dixit, "Non accuses servum ad dominum suum, ne forte irascatur tibi, et corruas."[528] "Nec ledas servum tuum operantem in veritate, nec mercenarium dantem animam suam."[529] Dixit eciam sapiens, "Servus sensatus sit tibi dilectus sicut anima tua; non fraudes illum libertate, nec inopem derelinquas illum."[530] Et Seneca in epistolis dixit, "Cena parata reliquie circumstantibus dividuntur; sic paracta vita aliquid porrigas hiis, qui totius vite ministri fuerunt."[531] Et si servi tui divites fuerint, eorum divitiis utaris moderate, nec illos spoliari; alioquin condiccionem tuam faceres deteriorem. Nam dixit Martialis Cocus,

Dum spolias servos, dum diripis omnia eorum,
Conpede servitij, Lentule, solvis eum.
Paupertas servum tibi libertate coequat,
Adsunt divitie, tu dominaris ei.[532]

Si autem servi tui indisciplinati fuerint, adhibe doctrinam et correctionem, ad modum sapientis qui dixit:

Cibaria, et virga, et honus asino; panis, et disciplina, et opus servo. Operantur in disciplina, et petit requiescere; laxa manus illi, et petit libertatem. Iugum et lorum curvant collum durum, et servum inclinant operationes assidue. Servo malivolo torturam et conpedes, mitte eum in operationem, ne vacet; multam enim malitiam docuit occiositas.[533]

Et certe necessaria bene debes servis et servientibus subministrare, ne sub quadam necessitate compellantur peccare. Ait enim Cassiodorus, "Sub quadam necessitate peccare creditur cui necessaria non prebentur."[534] Et nota quod ferre omnis servi malivoli sunt atque inimici dominis suis. Unde Seneca in epistolis dixit, "Totidem habemus inimicos quot servos."[535]

Ne tamen propter hoc in eos sevire debes, sed moderate castigare. Dixit enim Cato,

Servorum culpa cum te dolor urget in iram,
Ipse moderare, tuis ut parcere possis.[536]

Et alibi,

Cum servos fueris proprios mercatus in usus,
Et famulos dicas, homines tamen esse memento.[537]

"Mercenarij at ue merces non remaneat apud te usque mane. Dignus est enim mercenarius mercede sua,"[538] ut Dominus dixit.

Secundum ergo qualitatem personarum corrigendi et castigandi sunt servientes, mercenarij, et servi. Nam ut ait Cassiodorus, "Feroces districtione premendi sunt, mansueti civiliter amonendi: dolosi caute, simplices sub lenitate tractandi sunt."[539] Ait enim Seneca, "Malos metus cohercet, non clementia."[540] Verum tamen ut ait Salomon in Ecclesiaste, "Perversi dificile corriguntur, stultorum infinitus est numerus."[541]

[Caput XVIII.]

De cautela in retinentis amicis.

In retinendis autem amicis diligens cautela est adhibenda. "Amicus enim facile acquiritur, difficile retinetur."[542] In primis sic habeas amicum ut non timeas ipsum fieri inimicum;[543] amicorum autem negotia taliter tractes, ut eos in aliquo non ledas. "Bonus enim amicus lesus gravius irascitur"[544] duplicatur, cum ab eo a quo non meruerit venit. Inde eciam Seneca dixit, "Tanto magis iniuria est, affeccior quanto proximus est, qui facit."[545] Et Cassiodorus dixit, "Malorum omnium probatur extremum inde detrimenta suscipere, unde credebantur auxilia provenire."[546] Et eciam alius dixit, "Quanto in proximo plus quisque confundit, tanto fraudato spes confidentis animum magis acerbat."[547] Nec ab amico invite dante aliquid sumas. Nam dicit Regula Amoris, "Non est sapidum, quod amans ab invito sumat amante."[548] Et Seneca epistolarum dixit, "Nichil honestum est, quod ab invito, quod a coacto fit. Honestum voluntarium est."[549]

Et bene potes perpendere quod invite dat amicus si tacet ammonitus. Nam ut ait Seneca, "sapiens quod petitur ubi tacet habere negat;"[550] "Omnis enim benignitas properat: et proprium est libenter facientis cito facere."[551] Tarde velle nolentis est. Quare non est ei precibus insistendum, nec est dignus rogari. Et si hoc faceres, ingenuitatem tuam lederes. Ait enim Seneca, "Ingenuitatem suam ledit, quum indignum rogat."[552] Et licet dixerim quod periculum est cuilibet amico secreta pandere archana, tantum tibi commissa ab amicis secreta habeas, et eis in omnibus esto fidelis, nec secreta propallare, ait, debes. Nam ut ait Salomon, "Qui ambulat fraudulenter, revelat archana; qui autem fidelis est, celat animi commissum."[553] Et iterum, "Qui celat delictum querit amicitias; qui autem repetit sermonem separat federatos."[554] Et Ihesus filius Syrac dixit, "Qui denudat archana amici perdet fidem, et non inveniet amicum ad animum suum. Denudare autem amici ministeria, desperatio est anime infelicis."[555] Et eciam quidam philosophus dixit, "Sepultus apud te sit sermo quem tu audieris."[556] Nec despicias amicum tuum, vel alium vel aliquem alium. Nam ut Salomon ait, "Qui despicit amicum suum indigens est corde; vir autem prudens tacebit."[557] Et alius dixit, "Qui omnes dispicit omnibus displicet."[558] Nec dicas amico tuo, "Vade et reverterere, quia cras dabo tibi;" statim possis dare. Nam ut quidam philosophus dixit, "Terminum termino addere roganti hoc tempore est caliditas negandi."[559] Et alibi dixit, "Honestius est rem negare quam longos terminos dare."[560]

Cave tamen si tibi forte non placet amico petita promittere, ne propter verecundiam incidas in mandatum. Dixit enim quidam philosophus, "Verecundia negandi cave ne tibi inferat necessitatem menciendi."[561]

Et nota quod "minus decipitur cui celeriter negatur."[562] Ut quidam sapiens dixit,

Cum consideratione promitte, plenius autem quam promittas tribue et promissionem attende, si promissio non sit turpis, vel ex turpi causa, ut leges clamant, vel si promissi commode servari potest. Quidam enim promissiones fiunt que minime sunt servande.[563]

Nam Tullius dixit, "Nec promissa sunt servanda, que sunt hiis, quibus promisseris, inutilia: nec si plus tibi noceant, quam illi prosint, cui quid promiseris."[564] Inde quidam sapiens dixit, "Sapiens non mentitur, cum suum propositum in melius mutat."[565]

Nec mutabis amico tuo grande, vel grave hes, ne forte propter hoc tuus efficiatur inimicus. Nam ut Seneca epistolarum dixit, "Leve hes alienum facit debitorem, grave in inimicum."[566] Non ergo de gravi here alieno pro amico fideiubeas, ne forte eius inimicus efficiaris, sed si forte fideiussisti. Serva consilium Salomonis in Proverbiis dicentis,

Filii, spoponderis pro amico tuo, defixisti apud extraneum animam tuam; illaqueactus propriis sermonibus tuis. Fac ergo quod tibi dico, fili mi, temetipsum libera. Quia incidisti in manum proximi tui. Discurre, festina, festina suscita amicum tuum. Ne dederis sompnum occulis tuis, nec dormitent palpebre tue. Eruere damula de manu, et quasi avis de insidiis aucupis.[567]

Minus dicto quam facias et diu deliberato cito facito.[568] Celeritas enim beneficium gratum facit.[569] Nam proprium est libenter facientis cito facere; "ingratum autem beneficium est quod diu inter manus dantis hesit."[570] Nam et Seneca De Beneficiis dixit, "Gratissima sunt beneficia parata, facilia, occurentia, ubi nulla intervenit mora, nisi in accipientis verecundia."[571] Inde eciam Seneca epistolarum dixit, "Beneficium diu petitum vilescit acceptum."[572] Inde eciam Cassiodorus dixit, "Apud conscientiam nostram lesionis genus est profutura tardare non possumus exstimare iocundum, quod ingrata fuerit dilatione suspensum."[573] "Fac sumptum propere cum res desiderat ipsa. Est dandum aliquid cum tempus postulat res aut res."[574] Et alius dixit, "Res ad multam instantiam exibita, cara videtur emptione quesita."[575] Et ideo Seneca dixit,

Optimum est desideria cuiusque antecedere; illud melius, occupare antequam rogemur, cum homini probo ad rogandum suffundatur rubor; et qui hoc tormentum remittit, multiplicat munus suum.[576]

Nam ut idem dixit, "Molestum verbum est et honerosum dum demisso vultu dicit quis: rogo."[577] Et iterum, "Nulla res carius constat, quam que precibus empta est."[578] Et non solum in dando beneficio post deliberationem velox esse debes, sed eciam in omni opere tuo. Nam dixit Salomon, "Vidisti virum velocem in omni opere suo? Coram regibus stabit, nec erit inter ignobiles."[579] Et Ihesus filius Syrac dixit, "In omnibus operibus tuis velox esto, et omnis infirmitas non occuret tibi."[580] Non tamen tantam velocitatem exerceas, que operis perfectionem inpediat, sed de opere bene consumato taliter valeas laudari, ut inde potiora merito debeas prosequi. Ait enim Cassiodorus, "Iusta potiora prosequitur, qui de commissa sibi perfectione negotij laudatur."[581]

Nec dicas amico aliquid quod aures eius merito offendat. Nam sicut "mittens lapidem in volatilia deiciet illa, sic et qui convitiatur amico suo dissolvit amicitiam,"[582] ut Ihesus filius Sirac dixit. Ed licet non sit convitiandum amico vel eciam alii, "equo tamen animo audienda sunt inperitorum et amicorum convitia,"[583] ut Seneca in epistolis dixit. Et non solum a convitio amici cessare debes, sed eciam celare crimen convitiari possit. Unde Cato dixit,

Quod pudeat socios prudens celare memento,
Ne plures culpent, quod tibi displicit uni.[584]

Et alibi,

Quantumcumque potes, celato crimen amici.[585]

Et maxime quando crimen non est manifestum, sed adhuc latens vel occultum. Nam ut ait Cassiodorus, "Multo sanctius est tenebris occultare vitiosa, quam culpanda presumpta importunitate vulgare."[586] Ideo autem dixi merito quia corripere bene potes. Nam ut ait Tullius De Amicitia, "Et moneri proprium est vere amicitie, et alterum libere facere non asperare, alterum pacienter accipere, non repugnanter."[587] Et Salomon ait, "Qui corripit hominem magis gratiam apud eum inveniet, quam qui per lingue blandimenta decipit."[588]

Illud autem secreto et benigne et non mordaciter facere debes. Unde Cato ait,

Litem infert cave cum quo tibi gratia iuncta est,
Ira odium generat, concordia nutrit amorem.[589]

Et alibi,

Adversus notum noli contendere verbis:
Lis minimis verbis interdum masima crescit.[590]

Et eciam Seneca De Formula Honeste Vite dixit, "Amonebis libenter, reprehenderis patienter. Si merito obiurgabit te aliquis, scito quia profuit; si in merito, prodesse voluit. Non acerba, sed blanda verba timebis."[591] Moneri vellere ac posse sera virtus est; nolle autem moneri stultitia est. Unde Ovidius De Remedio Amoris dixit,

Inpatiens animus nec adhuc tractabilis arte
Respuit atque odio verba monentis habet.[592]

Dixi "non acerba verba timebis, sed blanda," quia ut dixit sapiens, "Malus homo qui blande loquitur innocentium laqueus est."[593] Et Cato dixit,

Sermones blandosque vitare memento.[594]

Et alius dixit, "Semper dulce fugias, quod amarum fieri potest."[595] Et Salomon dixit, "Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur amico suo, rete expandit pedibus eius."[596] Et alius dixit, "Semper suum habet venenum blanda oratio."[597] Et alius dixit, "Nulle sunt occultiores insidie, quam hee, que latent in simulatione officii aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam est adversarius facile quis cavendo vitare potest."[598] Eciam Seneca dixit, "Peiora multa cogitat muttus dolor."[599] Et alius dixit, "Peiora sunt tecta odia quam aperta pretenta."[600] Taciturnus magis offendet te quam loquax. Et alius dixit, "Qui bene disimulat, citius inimico nocet."[601] Et alius dixit, "Verum est canem timidum vehementius latere quam mordere. Et altissima queque flumina minimo sono labi."[602] Secundum ergo Tullium De Amicitia, "Multo melius de quibus acerbos inimicos mereri, quam eos amicos, qui dulces videantur; et illos sepe verum dicere, hos nunquam."[603]

Ammonitiones vero et reprehensiones ab amico benigne et libenter recipias. Nam ut ait Salomon, "Meliora sunt vulnera diligentis, quam fraudulenta odiens oscula."[604] Et alibi, "Melior est manifesta corretio quam amor absconditus."[605] Et bene dixi "secreto hominem admonendum" quia Dominus ait, "Si pecaverit in te frater tuus, corripe eum inter te et ipsum solum,"[606] et cetera. Et quidam philosophus dixit, "Secreto amicos admone, palam lauda!"[607] Muta enim caritas spem representant non amantis. Si enim temere et mordaciter amoneres vel reprehenderes, accideret tibi quod Salamon dixit, "Qui aliena temere manifestat vitia, sua vite pestive audiet crimina."[608] Et corripere debes sine vituperatione et interrogatione precedente. Ut idem dixit, "Ante interrogationem, neminem vituperes; et post interrogationem, iuste corripere."[609] Et in correctione sive obiurgatione alterius semper aliquid blandum commiscere debes, secundum Seneca qui ait, "Obiurgationi semper aliquid blandum commisce. Facilius enim penetrant verba que mollia vadunt, quam que aspera."[610] Et certe quando vides homines in calamitate, cessare tunc debes ab obiurgatione. Ait enim quidam philosophus, "Obiurgari in calamitate gravius est quam ipsa calamitas."[611] Unde Seneca dixit, "In calamitoso risus eciam iniuria est."[612] Non tamen corripias irrisorem nec impium. Nam ut idem ait, "Qui corripit irrisorem, ipse sibi iniuriam facit; qui arguit impium, ipse sibi maculam querit."[613]

[Caput XIX.]

De benefitiis et muneribus.

Et nota quod licet per sapientes dicatur, "Quod memoria benefitiorum labilis est, iniuriarum vero tenax."[614] Unde Salomon, interrogatus quid inter homines facilius senesceret, respondet, "Benefitium tua tamen humanitas atque benignitas in contrarium laborando de acceptis benefitiis cotidie recordetur, de iniuriis vero obliviscatur."[615] Ut ait Cato, "Esto memor accepti benefitij."[616] Et alibi,

Exiguum munus cum tibi dat pauper amicus,
Accipito pleneque laudare memento.[617]

Et acceptum enim benefitium eterne memorie commendandum est, plene laudare debes et palam, non secrete nec ad aures. Nam ut Seneca dixit, "Ingratus est, qui, remotis arbitris, in angulo ad aures ait gratias."[618] Et alibi in epistolis dixit, "Nemo cognoscit preter sapientem referre gratias? Solus sapiens scit amare; solus sapiens amicus est, et nisi in sapiente fidem non esse."[619] Et nota quod in benefitiis dandis bonum est adicere verba bona, et predicatione humana benigna queque comendare que prestes, ut ille videlicet se castiget qui tardior in rogando fuit. Adicias enim secundum familiarem loquelam, sive querelam: "Irascor tibi quod cum aliquid meum desiderasses, non id scire me fecisti, et quod tam diligenter me rogasti de meo quicquid desiderasti audacter petas." Plurique enim qui benefitia asperitate verborum et superscilio in odium adducunt eo sermone, eaque superbia usi, ut impetrasse peniteas, dementia enim est corripere cui das, et inserere contumeliam donis. Si quid erit de quo velis ipsum ammonere, aliud tempus eligito; non enim sunt exasperanda benefitia, nec quicquam triste illis inmiscendum, nec sunt angustanda benefitia, immo per specie futuri verbis amplianda. Nam ut ait Cassiodorus, "Angusta sunt que non eciam de futuris aliquid pollicentur."[620]

Nec eciam sunt dilatanda benefitia nec pro parvis magna accipienda. Ait enim Seneca De Benefitiis, "Nec exiguum dilatabo, nec magna pro parvis accipere patiar."[621] Et nota quod ut Salomon in Proverbiis dixit, munus absconditum quibus utilius est quam palam datum. Unde ait, "Munus absconditum extinguit terras, et donum eciam sinu indignationum maximam."[622] Et nota quod munus non semper accipiendum est, nec semper reiciendum. Nam quod honeste accipi non potest, nullatenus recipiendum est. Unde quidam philosophus dixit, "Perdidisse mallem quam turpiter accepisse."[623] Et Seneca dixit, "Benefitium accipere libertatem est vendere."[624]

Non ergo libertatem tuam vendas ab inhonesto vel indigno benefitium accipiendo. Oportet enim te illi retribuere et illius debitorem esse, quod gravissimum esset. Ait enim Seneca, "Grave tormentum est debere, cui nolis,"[625] et cetera. Iocundissimum est ab eo accepisse benefitium quem amare eciam post iniuriam possis. Reiciendum autem munus non est quod honeste et ab honesto accipitur, et accepto munere non est protinus invicem aliud mittendum. Nam ut ait Seneca De Beneficiis, "Reieccio muneris signum est protinus aliud invicem mittere et munere munus expungere."[626] Et nota quod licet laudare debeas amicum de accepto benefitio, tamen benefitium a te alij collatum commemorare non debes. Nam Tullius De Amicitia dixit, "Que meminisse debet is in quem collata sunt, non debet commemorare qui contulit."[627] Statim enim cum dicis te benefitium dedisse videris repetere. Nam ut ait Seneca, "Benefitium qui dedisse dicit, petit."[628] Et alius dixit, "Qui dedit benefitium, taceat. Narret autem qui accipit."[629]

Nichil enim eque in dando benefitio vitandum est, quam inanis iactatio. Res enim loquetur nobis tacentibus. Et Cato dixit,

Officium alterius multis narrare memento,
Atque aliis cum tu benefeceris ipse sileto.[630]

Et sive benefitium alii dederis sive ab alio acceperis, semper ylarem te ostendas. Dixit enim Ihesus filius Sirac, "In omni dato ylarem fac vultum tuum, et in exultatione sanctifica decimas tuas."[631] Et Martialis Cocus dixit,

Attollunt ylares villissima munera vultus,
Vultus sublustres maxima deiciunt.[632]

[Caput XX.]

De iniuria oblivioni tradenda.

De iniuria oblivioni tradenda dicit Dominus, "Michi vindictam, et ego retribuam."[633] Et Seneca epistolarum ait, "Iniurie oblivisci debemus, benefitii vero meminisse. Nam iniuriarum remedium est oblivio."[634] Et Ihesus filius Syrac dixit, "Onmis iniurie proximi ne memineris, et nichil agas in operibus iniurie."[635] Omnino autem ab iniuria amici taliter obtemperes, ut eius amor nullatenus minuatur, et non solum ab iniurie [!] amici obtemperare debes, sed eciam ab iniuria cuiuslibet alterius. "Multis enim minatur qui uni facit iniuriam."[636] Et Cassiodorus dixit, "Iniuria unius compago tota conteritur."[637] Et eciam Apostolus in epistola ad Collocenses ait, "Qui enim iniuriam facit, accipiet quod inique gessit."[638] Et Seneca epistolarum dixit, "Ab aliis expecta, quod alii feceris."[639]

Cavere certe debes ne amor minuatur. Amor enim numquam in eodem statu permanet: aut enim crescit aut decrescit. Eo enim ipse quod durat inveteratur et crescit. Nam dicit Regula Amoris, "Si amor minuatur, cito decidit et raro convalescit."[640] Et Martialis Cocus dixit,

Prudenti, Probe, consilio est servandus,
Que sero acquiris, sed cito perdis eum.[641]

[Caput XXI.]

De laude facienda vel non.

Ne amicum nec aliquem alium in eius presentia collaudes, quia dixit philosophus, "Laudare presentem nec ledere decet."[642] Presentem dico alium, sed nec te ipsum laudare debes, ne derisorem invenias. Ait Seneca, "Qui se ipsum laudat, cito derisorem invenit."[643] Et Cato dixit,

Nec te collaudes nec te culpaveris ipse.
Hoc faciunt stulti quos gloria vexat inanis.[644]

Et iuxta illud, "Os alienum te commendet et non proprium, quia omnis laus in proprio ore sordescit."[645]

Nec vituperes amicum, nec de eo ludas. Ut dixit philosophus, "Amicum nec ioco ledere quidem decet."[646] Nam et Martialis Cocus dixit,

Vituperat subito subito qui laudat, Aledi,
Hoc utrumque tuum significat vitium.[647]

Non est amicus subito vel immoderate laudandus. Unde Cato dixit,
Nam quem tu sepe probaris,
Una dies, equalis fuerit, ostendet, amicus.[648]

Nec occasiones queras amico. Nam ut sapiens dixit, "Occasiones querit qui vult recedere ab amico, et omni tempore erit exprobabilis."[649]

[Caput XXII.]

De amicis fictitiis et dubitatis.

Hec que dicta sunt intelligas de veris et probatis amicis. Si autem de amico dubitas et utrum bonus aut malus sit ignoras, illum in ulteriorem amicitiam non assumas. Nam dixit quidam philosophus, "Si quid dubitas, ne feceris."[650] "Animi enim iuditio quod negatum fuerit, fugito."[651] Et Tullius De Officiis dixit, "Bene precipiunt, qui vetant quicquam agere, quod dubites equum sit an iniquum. Equitas enim per se lucet; dubitatio autem significationem continet iniurie."[652] Et ideo forte Seneca dixit, "Solet esse in dubio pro consilio temeritas."[653]

Amicitiam vero dubitati amici ante probationem et venitatis cognitionem in suspenso teneas. Nam ut ait Seneca De Formula Honeste Vite, "De dubiis ne diffinias: tenes suspensam sententiam."[654] Et non statim sine rationabili causa et bene cognita ab eo divertas. Nam secundum Regulam Amoris, "Nemo sine excessu suo debet amore privari."[655] Non ergo debes privare tuo amore aliquem propter deformitatem corporis, vel exiguitatem, vel imbecillitatem dum tamen alias bonus sit. Nam ut ait Seneca in epistolis, "Scire debemus non deformitate corporis fedari animum, sed pulcritudine animi corpus adhonorari."[656] Nec "bonum nec malum vagina facit gladium."[657] Idem de corpore dicendum est. Et Cato dixit,

Corporis exigui vires contempnere noli:
Consilio pollet, cum vim natura negavit.[658]

Et si forte tibi alludat amicus tuus nec est corde fidelis, fac ut dixit Cato,

Qui simulat verbis nec corde est fidus amicus,
Tu quoque fac simile: sic ars deluditur arte.[659]

Nam et si "blanda et ficta loquetur,"[660] tamen si prudens fueris cor eius facile tibi patebit. Ait enim Salomon, "Quomodo in aquis resplendent vultus prospicientium, sic corda hominum manifesta sunt prudentibus."[661] Et alius dixit, "Speculum est mentis facies,"[662] et taciti occuli mentis archana fatentur. Et fac ut dixit Oratius,

Numquam te fallant animi sub vulpe latentes.[663]

Nam ut ait Ovidius,

Impia sub dulci melle venena latent.[664]

Quare faciendum est secundum dictum Ysopi qui dixit,

Pollicitis oris quamquam videantur amoris,
Ne confidatis, ne forte per hec pereatis.
Verba quidem mellis sunt plena et intima fellis,
In quibus est nusquam fidei spes certa quibusquam.[665]

Et alibi idem Ysoppus dixit,

Nam simulatores variant pro tempore mores.
Menti sincere nequeunt eo usque nocere,
Quando ad momentum sit ei opus id ademptum.
Et qua crassantur que fraudis et arte minantur,
Hac oportet non mire contingat iure perire.[666]

Et si hec feceris, fallatia simulatoris.[667]

Ei nocebit, et non tibi, ut sanctus Prosper ait,

Fallaces semper curis torquentur amaris,
Et mala mens nunquam gaudia paucis habet.[668]

Si autem amicum omnino malum inveneris, quia errando propter illecebras eius illum malum putando bonum amare cepisti, amicitiam eius non retineas. Non enim in tali errore est diutius perseverandum. Inimici enim gravissimi sunt qui per simulationem amicitie alios nefarie produnt. Tales igitur vitandi sunt. Unde quidam sapiens ait, "Perfidos amicos devita nichil eis credendo et cavendo omnia."[669] Amicitiam tamen eorum non subito nec prave divellas, sed paulatim per dissuetudinem eam derelinquas atque aboleas, non dicendo causas quare ab eo divertere, velut in Ovidio De Remedio Amoris legi, qui dixit,

Nec causas aperi quare divortia malis
Nec quid doleas, clam tamen usque dole.[670]

Et eciam beatus Paulus dixit in epistola ad Thesalonienses, "Denuntiamus vobis, fratres, in nomine Domini nostri Ihesu Christi, ut subtrahatis vos ab omni fratre ambulante inordinate."[671] Tales igitur amicitie sunt remissione usus elevande, ut dicitur Catonem dixisse, et dissuende magis quam dissidende. Nisi "quedam admodum intollerabilis iniuria exardescerit, ut quod neque rectum neque honestum sit fieri nec possit, ut non statim alienatio disiunctioque facienda sit."[672] "Nichil enim est turpius quam cum eo bellum gerere cum quo familiariter vixeris,"[673] ut Tullius De Amicitia dixit.

Per dissuetudinem enim aboletur amicitia; per continuam autem et assiduam conversationem et consuetudinem semper augetur et crescit. Quare amicum tuum iuxta te prout commode fieri potest et non procul semper debes habere. Unde Salomon dixit, "Melior est vicinus iuxta, quam frater procul."[674] Et eciam vulgo dici consuerunt, "Qui procul est occulis, procul est a lumine cordis."[675]

De amore et dilectione proximi et acquirendis et retinendis et conservandis amicis ad plenum tibi scribere non valerem, sed ex tuo ingenio semper amicos fideles acquiras, eosque taliter studeas conservare, ut dulcedine et amicorum suffragio merito valeas vegetari atque gaudere.