INCIPIT
LIBER DE AMORE ET DILECTIONE DEI
ET PROXIMI ET ALIARUM RERUM
ET DE FORMA VITAE

LIBER PRIMUS.

Initium mei tractatus "sit in nomine Domine, a quo cuncta bona procedunt, et a quo est omne datum optimum, et omne donum perfectum descendens a patre luminum."[1] Quanto amore quantaque dilectione mea paterna caritas tuam diligat filialem subiectionem, vix tibi possem narrare, vel lingua mea posset aliquatenus explicari.

Volens igitur ego Albertanus te filium meum Vincentium bonis moribus conformare, ac de amore et dilectione Dei et proximi et aliarum rerum et de forma vitae instruere, in primis duo credo tibi fore precipue necessaria: doctrinam videlicet ac loquelam. Primo enim debes discere, postea vero loqui. Nam ut ait Ihesus filius Sirac, "Ante iuditium para iustitiam, et antequam loquaris disce."[2] Et Salomon dixit, "Qui prius loquitur quam discat, ad contemptum et irrisionem properat."[3] Doctrinam ergo primo audias, deinde animo discas, postea vero mente retineas; animo enim vivimus, animo adiscimus, mente vero retinemus.

[CAPUT I.]

De doctrina.

Doctrinam igitur audire debes, ut habeas scienciam. Nam ut ait Salomon, "Qui diligit doctrinam, diligit scientiam; qui autem odit increpationes insipiens est."[4] Et alibi, "Accipite disciplinam meam, et non pecuniam; doctrinam magis quam aurum eligite."[5] Et alibi, "Qui altam facit domum suam querit ruinam, et qui evitat discere incidet in mala."[6] "Doctrina enim bona dabit gratiam."[7] Et alibi, "Cor prudens possidebit scientiam, et auris sapientum querit doctrinam."[8] Et alibi, "Non cesses, fili, audire doctrinam, nec ignores sermones scientie."[9] Et alibi, "Ingrediatur ad doctrinam cor tuum, et aures tue ad verba scientie."[10] Et Ihesus filius Sirac dixit, "Fili, a iuventute tua excipe doctrinam, et usque ad canos invenies sapientiam."[11] Et alibi, "Doctrinam oris audite, fili; et qui custodierit illam non peribit labiis suis, nec scandalizabitur in operibus nequissimis."[12] Et alius sapiens dixit,

Cum sine doctrina nil proficiat medicina,
Nec sine doctrina fugiat lepus ora canina,
Nec sine doctrina pupem ferat unda marina,
Nec sine doctrina panem det trita farina.
Audi doctrinam, si vis vitare ruinam.[13]

Doctrina vero tua initium habeat, sed te vivente ut mens tua alatur non debet habere finem; "mens enim hominis discendo alitur et vivendo at audiendi ratione ducitur,"[14] finem non debet habere. Ut ait sapiens in lege, "Et si pedem in sepulcro haberem, adhuc discere vellem."[15] Et alibi dicitur, "Discendo non defeceris;"[16] idem "enim debet esse finis discendi quem et vivendi."[17] Idem et Cato ait,

Instrue preceptis animum, ne discere cessas;
Nam sine doctrina vita est quasi mortis ymago.[18]

Et alibi,

Cum tibi contingerit studio cognoscere multa,
Fac discas multa, vita nescire doceri.[19]

Et alibi,

Discere ne cessas, cura sapientia crescit:
Rara datur longo prudentia temporis usu.[20]

Et iterum,

Disce sed a doctis, indoctos ipse doceto:
Propaganda etenim est rerum doctrina bonarum.[21]

Nam qui alios docet se ipsum instruit. Inde Martialis dixit,

Discendi modus enim, dum te nescire videbis;
      Disce, sed assidue; disce, sed ut sapias.
Sumpta parum, prodest, que mox emittitur esca;
      Bos, quibus est pastus, ruminat hec eadem.[22]

Semper ergo discendum est, quia ut ait Seneca, "Dediscis, si nichil discis."[23] Nec debes cessare acqiurere doctrinam vel scientiam propter pudorem. Ut ait quidam philosophus, "Qui brevi tempore pro pudore disciplinam non patitur, omni tempore in pudore insipientie permanebit."[24] Et alius dixit, "Quicumque erubuerit sapientiam investigare ab aliis, magis erubescet eandem a se ipso requiri."[25]

Investigare igitur doctrinam debes a peritioribus. Ait enim Cassiodorus, "Semper gratum est de doctrina loqui cum peritioribus."[26] Propter verecundiam ergo non debes cessare a quolibet discere. Ait enim Cato,

Ne pudiat que nescieris te velle doceri:
Scire aliquid laus est; culpa est nil discere velle.[27]

Inde Plato dixit, "Malo enim aliena pudenter adiscere, quam mea impudenter ignorare."[28]

[CAPUT II.]

De locutione et cohibendo spiritu et lingua cohercenda.

Post doctrinam dixi tibi loquela fore necessaria, que loquela sive loquela sive locutio a spiritu procedit. Et per spiritum ad os producitur, atque lingue artificio exercetur. Ad hoc ergo ut locutio tua bona et recta sit utilisque permaneat, in primis debes cohibere spiritum tuum, ne prorumpat ad os tuum, et linguam inducat ad locutionem inutilem. Nam ut ait Salomon in Proverbiis, "Sicut urbs patens et sine murorum ambitu, ita vir qui non potest cohibere spiritum suum."[29]

Secundo debes custodire os tuum, et hostium circumstancie labiis tuis apponere, et ori tuo frenos rectos, et verbis tuis facere stateram. Nam ut Salomon sit in Proverbiis, "Qui custodit os suum custodit animam suam; qui autem inconsideratus est ad loquendum, sentiet mala."[30] Et propheta rogavit Dominum dicens: "Appone ori meo custodiam, et hostium circumstantie labiis meis."[31] Et Ihesus filius Syrac dixit, "Si tibi est intellectus, responde proximo; sin autem, sit manus tua super os tuum, ne capiaris in verbo indisciplinato, et confundaris."[32] Et alibi,

Aurum tuum et argentum confla, et verbis tuis facito stateram, et frenos ori tuo rectos; et attende ne forte labaris in lingua, et cadas in conspectu insidiantium tibi, et sit casus tuus insanabilis in morte.[33]

Freno itaque ori tuo inposito, cum a sapiente dicatur, "Mors et vita in manu lingue,"[34] et alibi, "Verbosa lingua malitis indicium est,"[35] et in proverbio dicatur, "Osse caret lingua, sed frangit dorsa maligna,"[36] et a Seneca dicatur, "Cotidiana fornax nostra est lingua,"[37] oportet te linguam tuam coartare, cohercere, conpescere, atque prout possibile est, dogmare. Nam ut ait Cato,

Virtutem primam puto compescere linguam;
Proximus est ille Deo, qui sit ratione tacere.[38]

Ideo autem dixi "prout possibile est," quia ut ait beatus Iacobus in epistola sua, "Natura bestiarum, et serpentium, ac volucrum, et ceterorum domatur et domita sunt a natura humana. Linguam autem suam nemo domare potest."[39] Sed licet lingua ad plenum dogmari non possit, cohercenda est tamen et coartanda ut sit verax et non mendax. Secundum verbum Domini qui ait, "Sit sermo vester, est, est: non, non: quod amplius est, a malo."[40]

Linguam enim mendacem et seminantem inter fratres discordiam odit Dominus, et detestatur anima eius. Unde Salomon ait, "Sex sunt que odit Dominus, et septimum detestatur anima eius: oculos sublimes, linguam mendacem, cor machinans cogitationes pravas, proferentem mendatium, testem fallacem, pedes veloces ad currendum in malum, et manus veloces ad effundendum sanguinem, et seminantem inter fratres discordias."[41] Et alibi in Ecclesiastico legitur, "Pocior diligendus est fur quam assiduus in mendacio."[42] Et alius dixit, "Acquiesce veritati sive a te prolate sive tibi oblate."[43] Nam ut ait Cassiodorus, "Pessima consuetudo est despicere veritatem."[44] Et veritatem intelligo puram, in qua nichil inmisceatur falsitatis. Nam ut idem ait, "Bonum est verum, si non aliquid illi immisceatur adversi."[45]

Super omnia post Deum veritas est collenda, que sola Deo homines proximos facit[46] cum et ipse Deus veritas sit. Et alibi Ihesus Syrac dixit, "Ante omnia opera tua verbum verax precedat te, et ante omnem actum consilium stabile."[47] Et alibi Salomon rogavit Dominum, dicens: "Duo rogavi te, Domine, ne deneges mihi antequam moriar: vanitatem et verba mendacij longe fac a me."[48]

Ita ergo veritatem loqui debes, ut dictum tuum habeat pondus iuris iurandi, et nil intersit tuam sinplicem assertionem, et iusiurandum. Nam Seneca dixit, "Dictum, cuius non habet iurisiurandi pondus, eius quoque iurisiurandi pondus vile est."[49] Et sic veritatem sequendo aliis semper bene poteris respondere. Nam ut ait quidam sapiens, "Levis responsio veri [ubi?] veritatis est administratio."[50] Et alibi dictum est, "Non multum laborat qui falsitatem veritatis allegatione concludit;"[51] iuxta illud, "Qui verum dicit non laborat."[52] Cohercenda eciam lingua est ut non loquatur dolum. Ut ait propheta, "Prohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum."[53] Et eciam beatus Petrus in epistola sua prima dixit,

Qui enim vult vitam diligere, et videre dies bonos, coherceat linguam suam a malo, et labia sua ne loquantur dolum. Declinet a malo, et faciat bonum: inquerat pacem, et sequatur eam: quia oculi Domini super iustos, et aures eius ad preces eorum: vultus autem Domini super facientes mala.[54]

Refrenanda est eciam lingua ut sit dulcis et suavis et graciosa et bene et bona loquatur. Nam ut ait Ihesus filius Sirac, "Tibie et psalterium suavem faciunt melodiam; et super utraque lingua suavis."[55] Et alibi, "Verbum dulce multiplicat amicos et mitigat inimicos, et lingua cum charis graciosa in bono homine habundat."[56] Et alibi, "Favus mellis verba composita; dulcedo anime et sanitas ossium."[57] Et quidam alius dixit, "Principium amicitie est bene loqui, maledicere vero exordium inimicitiarum."[58] Et Pamfilius dixit, "Excitat et nutrit facundia dulcis amorem."[59] Bona enim locutio valde utilis est atque a sapientibus affaectanda. Unde Seneca in libris epistolarum dixit, "Quicquid bene dictum est ab ullo, meum est."[60] Refrenanda est eciam lingua ut sit mollis, et molles faciat responsiones. Nam ut dixit sapiens, "Mollis responsio frangit iram; sermo quoque durus suscitat furorem."[61]

Cohercenda est eciam lingua ut non proferat inania verba. Ut ait Seneca De Formula Honeste Vite, "Sermo quoque tuus non sit inanis, sed aut consoletur, aut doceat, aut precipiat, aut moneat."[62]

Refrenanda est eciam lingua ut non habeat dentes, vel mordaces amonitiones vel reprehensiones, sed benignas. Nam idem Seneca, "Sales tui sine dente sint, ioci sine vilitate, risus sine cachino, vox sine clamore, incessus sine tumultu, quies sine desidia, et cum ab aliis luditur, tu aliquid facti excogitabis honesti."[63]

Refrenanda est eciam lingua ut non proferat turpia verba, vel verba improperii, vel inhonesta. Nam ut ait Apostolus, "Turpia colloquia bonos mores corrumpunt."[64] Et Seneca dixit, "A verbis quoque turpibus abstineto, quia licentia eorum imprudentiam nutrit."[65] Et Ihesus filius Syrac dixit, "Homo assuetus in verbis improperii in omnibus diebus suis non erudietur."[66] Et Socrates dixit, "Que facere turpe est, ea nec dicere honestum puto."[67] Et alius dixit, "Non solum oculos castos convenit habere, sed linguam."[68]

Refrenare et compescere debes insuper linguam tuam ut sit tarda ad loquendum, et ad iudicandum, et ad respondendum et non velox. Unde dixit sanctus Iacobus, "Esto velox ad audiendum: et tardus ad iram."[69] Et Salomon ait, "Qui prius respondet quam audiat, stultum se esse demonstrat et confusione dignum."[70] Et alibi, "Vidisti hominem velocem ad loquendum? Stultitia magis speranda est quam illius correptio."[71] Et quidam philosophus dixit: "in hoc tamen incumbe ut libentius audias quam loquaris."[72] "Auribus frequentium utere quam lingua."[73] Et alius dixit, "Ne properes respondere, donec fuerit finis interrogationis."[74] Unde quidam philosophus dixit, "Serva silentium, donec loqui fuerit tibi necessarium."[75] Nam ut ait Seneca, "Magna res est vocis et silentii temperamentum."[76] Et Cassiodorus dixit, "Hec est regalis proculdubio virtus, tardius in verba prorumpere, et celerius necessaria sentire."[77] Et Salomon dixit, "Tempus tacendi, et tempus loquendi."[78] Et Paulus dixit in epistola ad Collocenses, "Sermo vester semper in gratia sale sit conditus, ut sciatis quomodo oporteat vos unicuique respondere."[79] Et alibi dicitur, "Optimum iudicem existimo qui cito intelligit et tarde iudicat."[80] "Deliberare enim utilia, mora est tutissima."[81] "In iudicando enim criminosa est celeritas."[82] Unde consuevit dici, "Ad penitendum properat qui cito iudicat."[83] Et eciam dicitur, "Mora omnis odiosa est, sed sapientem facit."[84]

Cohercenda est eciam lingua ut non certet de ea re que non molestat. Unde Ihesus filius Sirac dixit, "De ea re que te non molestat ne certaveris."[85] Similiter, de dicto quod te non molestat, certare non debes, vel alium deridere. Ait enim Cato,

Alterius dictum aut factum ne carpseris unquam,
Exemplo simili ne te derideat alter.[86]

Nam per nimiam altercationem animus audientis turbatur, et in malivolentiam quandoque inducitur, et eciam in errorem ammissa veritate fre­quenter labitur. Unde quidam philosophus dixit, "Nimium altercando veritas ammittitur."[87]

Refrenanda eciam est lingua ut taceat ne multa verba effundat. Nam ut ait Ieronimus, "Tacere qui nescit loqui;"[88] nescit ergo stultus loqui, tacere non potest. Unde quidam sapiens interrogatus, cur tantum taceret, an quia stultus esset, respondit: "Stultus tacere non potest."[89] Salomon tamen dixit, "Stultus quoque, si tacuerit, sapiens reputatur."[90] Et Cassiodorus dixit, "Tacens plerumque despicabilis videtur, et si cum lingua nobilitat: semper remanet in honore."[91]

"Omnia siquidem bona accumulat lingua disserta."[92] "Sapienti enim magis expedit tacere pro se, quam loqui contra se, quia neminem tacendo, multos loquendo circumventes vidimus."[93] Unde Cato ait,

Nam nulli tacuisse nocet, sed nocet esse locutum.[94]

In dubio enim magis expedit tacere quam loqui. Unde quidam philosophus dixit, "Si dicere metuas, unde poeniteas, melius est 'non,' quam 'sic.'"[95]

Nimis enim loqui ad stultitiam, tacere vero ad prudenciam spectat. Tacendo enim quandoque gloriam consequinur, iniuriam fugimus, multaque mala fugamus. Quare in libro De Summo Bono scriptum est, "Gloriosius est tacendo iniuriam fugore, quam respondendo superare."[96]

Locutio enim et responsio semper bona et certa esse debet. Quare quidam philosophus inquirenti cuidam sapienti quomodo posset optime dicire, respondit: "Si non dixeris nisi quod bene scieris; multa certe verba effundere stultitia est."[97] Unde dicitur, "In multiloquio non deest peccatum."[98] Et Salomon in Ecclesiastico dixit, "Multas curas secuntur sompnia, et in multis sermonibus invenitur stultitia."[99] Et alibi, "In omni opere erit habundancia; ubi autem sunt verba plurima, ibi frequenter egestas."[100] "Nichil ergo eque proderit quam quiescere, et nimium cum aliis loqui, secum multa,"[101] ut Seneca in epistolis dixit. Moderate tamen loqui et tacere debemus. Unde Panfilus dixit, "Nec nimium taceas, nec superflua verba dicas."[102] "Audias ergo plurima; pauca vero respondeas,"[103] ut quidam sapiens ait. Conpescenda est insuper lingua ut non sit clamosa, nec vocem emittat audacem. Ait enim Seneca in epistolis, "Quemadmodum sapienti viro incessus modestior convenit, ita oratio pressa, non audax."[104] Et alibi idem ait, "Imperitorum consuetudo est vociferare de longe."[105]

Coartari eciam debet lingua ut non sophistice loquatur. Nam ut ait Ihesus filius Syrac, "Qui sophystice loquitur odibilis est; omni re defraudabitur. Non enim data est illi a Domino gracia."[106]

Item ut non loquatur obscura vel ambigua, sed clara et aperta. Nam ut ait sapiens, "Sanctius est mutum esse, quam quod nemo intelligat dicere."[107] Et lex dicit, "Nichil interest, neget quis an taceat interrogatus an obiscure respondeat, ut incertum dimittat interrogantem."[108] "Hec ergo sit propositi nostri summa: quod sentimus loquamur, quod loquimur senciamus: concordet sermo cum vita,"[109] ut Seneca in epistolis ait.

Cohercenda est insuper lingua ne murmuret. Ait enim Paulus in epistola prima ad Corrinthios, "Neque murmuraveritis, sicut quidam eorum murmuraverunt, et perierunt ab exterminatore."[110] Et Salomon dixit, "Custodite vos a murmuratione que nichil prodest, quoniam responsum obscurum in vacuum non ibit."[111]

Istud denique tua cognoscat discretio, quod sicut linguam tuam debes refrenare et spiritum cohibere circa tuos sermones, ita non debes accommodare cor tuum vel aures tuas cunctis sermonibus aliorum. Dixit enim Salomon, "Cunctis sermonibus qui dicuntur ne accommodes cor tuum, ne forte audias servum tuum maledicentem tibi: scit enim tua conscientia quia et tu crebro maledixisti aliis."[112] Et Seneca in epistolis dixit, "Claudende sunt aures malis vocibus."[113] Et Cato dixit,

Cum recte vivas, ne cures verba malorum,
Arbitrij non est nostri, quod quisque loquatur.[114]

Deum igitur invoca, toto affectu ab eo postula, ut ori tuo frenum inponat, linguamque tuam et spiritum tuum taliter compescat et domet, quod tuam loquelam ad eius servitium sanctum valeas exercere.

[CAPUT III.]

De doctrina amoris et dilectione Dei.

Doctrina igitur tua ab amore et dilectione Dei initium capiat. Quia ut ait Cassiodorus, "Ad omnia redditur habilis, quem inbuit doctrina celestis."[115] Et iterum, "Semper bene geritur, si celestis metus humanis moribus apponatur."[116] Tua itaque intelligibilis discretio cognoscat quia amor alius est divinus, alius humanus, alius vero ad res alias humanas et temporales se inclinat. Unde in primis videndum est quid sit amor, qualiter intret mentes hominum, et inde dicatur amicus, et quis sit verus amicus, et quomodo acquiratur amor et dilectio Dei, et quomodo retineatur.

Amor Dei "est caritas de corde puro, conscientia bona, et fide non ficta."[117] Que eciam dicitur "finis precepti,"[118] de qua mentionem facit beatus Paulus in epistola prima ad Thimotheum in principio. Vel dicas Dei amor est vehemens cordis et anime ac mentis applicatio ad Deum diligendum. Unde Dominus dixit in evangelio, "Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota mente tua, et ex tota anima tua, et proximum tuum sicut teipsum."[119] Oritur autem amor Dei a gracia Dei patris. Unde dixit Dominus Ihesus Christus, "Nemo potest venire ad me, nisi Pater meus traxerit eum."[120] Subaudi: per gratiam ad nostri amorem.

Intrat vero mentes hominum amor Dei per aurec Dei inspiratione. Nam sicut beata Dei genitrix virgo semper Maria angelo annunciante per aures concepit filium Dei Dominum nostrum Ihesum Christum, ita amor Dei et illius dilectio intrat per aures corda et mentes hominum Dei inspiratione, cum de Deo nobis aliquid annunciatur. Dicitur autem amicus omni custos unus. Est ergo verus amicus per excellentiam, hoc est Deus. Ille enim solus potest animum tuum custodire et animam tuam salvare. Ille namque talis est amicus, et taliter nos omnes diligit quod omnes vult salvari et neminem perire, et gaudet adeo super peccatoribus penitentiam agentibus: ut "maius gaudium sit ei super uno pecatore penitentiam agente, quam super nonaginta novem iustis,"[121] ut in evangelio dicitur.

Et talis est amicus quod eciam servos vocavit amicos, dicendo apostolis, "Vos amici mei estis."[122] Et eciam cum veniret Iudas ad tradendum eum, vocavit eum amicum, dicendo ei, "Amice, ad quid venisti?"[123]

Et non tantum nos diligit, sed eciam omnia nobis bona tribuit, et pro nobis creavit omnia, et omnia inspirat. Ut ait Apostolus, "Deus, qui fecit mundum, et omnia que in eo sunt, hic Dominus est celi et terre, et nullo indigens creavit omnia, et omnia inspirat: fecitque de uno omnem hominem habitare super universam faciem terre."[124]

Illius ergo amorem toto affectu conplectere ut eius amicitiis effitiaris. Nam si eum dilexeris ipse te diliget, ut ipsemet dixit: "Ego diligentes me diligo."[125] Et Apostolus in epistola ad Romanos dixit, "Scimus autem quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum."[126] Et eciam in Ysaia scriptum est, "Quid oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, que preparavit Deus diligentibus his qui diligunt eum."[127]

[CAPUT IV.]

Quomodo acquiritur amor Dei et dilectio Dei per fidem.

Amor autem et dilectio Dei acquiritur per fidem, spem, et karitatem. Per fidem vero que secundum Apostolum dicitur, "Sperandarum rerum substantia, argumentum non apparentum,"[128] acquiritur amor et dilectio Dei. Unde Apostolus dixit,

Sancti per fidem vicerunt regna, operati sunt iustitiam, adepti repromissiones, obturaverunt ora leonum, et extinxerunt impetum ignis, effugaverunt acciem gladii, convolaverunt de infirmitate, fortes facti sunt in bello, castra everterunt exterorum: acceperunt de resurrectione mortuos suos.[129]

De qua sanctus Iohannes episcopus dixit,

Fides est religionis sanctissime fundamentum, karitas vinculum, amoris subsidui; hoc sanctitatem firmat, castitatem roborat, dignitatem exhoruat; in pueris splendet, in iuvenibus floret, in provectis apparet; gubernat sexus, gradus provehit, offitia cuncta custodit; in paupere grata est, in mediocri lecta, in locuple honesta. Fides amicitias servat, copulat, artes commendat, nullum despicit, nullum contempnit, nulli deest, nisi qui ei forte defuerit. Fides mandata tenet, precepta servat, promissa consumat. Fides familiares efficit Deo; amicos constituit ergo.[130]

Quam fidem eciam Seneca epistolarum commendat, dicens: "Fides sanctissimum humani pectoris bonum est, que nulla necessitate ad fallendum cogitur, nullo corrumpitur premio."[131] Et Tullius De Amicitia commendavit fidem, dicens: "Firmamentum autem stabilitatis constancieque est, quam in animo gerimus, fides. Neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum."[132] Et fides ita placuit Deo, quid Dominus noster Ihesus Christus neminem sanabat, nisi firmam fidem in eo haberet. Habentes autem firmam fidem sanabat. Insuper et salvabat, dicendo, "Fides tua te salvum fecit,"[133] ut dixit ceco cui visum restituit, et leproso quem mundavit, et multis aliis.

In fide enim ministrare debes virtutem, ut beatus Petrus in epistola sua secunda ait, dicens:

Vos autem curam omnen subinferentes, ministrare in fide vestra virtutem, in virtute autem scientiam, in scientia autem abstinenciam, in abstinencia autem pacientiam, in pacientia pietatem, in pietate autem amorem fraternitatis caritatem.[134]

Per fidem certe homo Deo ut placuit ut latro in cruce, et sine fide displicet homo. Unde Apostolus ait, "Impossibile sine fide aliquem placere Deo."[135] Et per fidem eciam vincimus mundum. Unde beatus Iohannes in epistola sua dixit, "Hec est victoria que vicit mundum, fides nostra."[136] Et eciam ex fide iusti vivunt. Unde Apostolus in epistola ad Romanos dixit, "Iustus autem ex fide vivit."[137]

Et intelligo fidem catholicam, hoc est universalem, quam Romana ecclesia docet, colit et veneratur, secundum quod in "Quicumque vult,"[138] et in "Credo in Deum"[139] continetur. Et intelligas fidem vivam et non mortuam; hoc est bonis operibus vestitam. Nam ut ait Apostolus, "Fides sine operibus mortua est."[140] Et licet in operibus quandoque successit desit, quia opera non sortiuntur effectum, fides tamen propter hoc non est derelinquenda. Nam dixit quidam sapiens, "Malo mihi successum deesse quam fidem."[141] Nam ut quidam sapiens dixit, "Fidem qui perdit, quo se servet non est relictum."[142] Et intelligas fidem firmam et indubitatam. Nam de facto Dei nullo modo debes dubitare. Beatus Petrus apostolus, cum Dominus Ihesus Christus ambularet super aquas maris, dixit ei: "Si tu es Dominus, iube venire ad te."[143] Et cum iuxta preceptum Dei ambularet super aquas maris, dubitavit. Unde statim cepit submergi propter dubitationem. Quare Dominus apprehendens eum per manum sublevavit eum, dicens: "Modice fidei, quare dubitasti?"[144]

Et alibi beatus Iacobus in epistola sua prima dixit,

Si quis autem vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus habundanter, et non improperat: et dabitur ei. Postulet autem in fide nichil hesitans: qui enim hesitat, similis est fluctui maris, qui a vento movetur et circumfertur: non ergo extimet homo ille quod vir duplex animo inconstans est in omnibus viis suis.[145]

Et eciam Dominus in evangelio dixit,

Amen dico vobis, si habueritis fidem, et non hesitaveritis, si monti et huic dixeritis: tolle, et iacta te in mare, fiet. Et omnia quecumque pecieritis in oratione credentes, accipietis.[146]

Et in Ecclesiastico dicitur, "Cor ingrediens duas vias non habebit tequiem, et pravi cordis nullis scandalizabitur."[147] Et Seneca in epistolis dixit, "Qui, quo destinavit, pervenire vult, unam sequatur viam, et non per multas vagetur."[148] Et alibi, "Vita sine proposito vaga est: nichilque turpius dubio et incerto actu."[149]

[CAPUT V.]

Per spem.

Per spem autem acquiritur amor et dilectio Dei. Spes est expectatio certa future beatitudinis. De qua spe namque dicitur, "Spera in Deo, et fac bonitatem."[150] "Inquire pacem, et persequere eam."[151] Et alibi, "Iacta cogitatum tuum in Domino, et ipse te enutriet."[152] Et alibi, "Revela Domino viam tuam, et spera in eo, et ipse faciet."[153]

Salvat enim Dominus omnes sperantes in se, ut ait propheta: "Mirifica misericordias tuas, qui salvos facis sperantes in te."[154] Nam sperantes firmiter in Domino ab eo proteguntur et liberantur ab eo, nec confunduntur, nec infirmantur, et ab eo redimuntur et pascuntur eciam in divitiis eius. Ut ait propheta, "Et sperent in te qui noverunt nomen tuum, quoniam non dereliquisti querentes te, Domine."[155] Et alibi, "Deus meus, inpolluta via eius, eloquia Domini igne examinata, protector est omnium sperantium in se."[156] Et alibi, "In te speraverunt patres nostri; speraverunt, et liberasti eos. Ad te clamaverunt, et salvi sunt; in te speraverunt, et non sunt confusi."[157] Et alibi, "Iudica me, quoniam ego in innocencia mea ingressus sum, in Domino sperans non infirmabor."[158] Et alibi, "In te, Domine, speravi; non confundar in aeternum; in iustitia tua libera me."[159] Et alibi, "Redimet Dominus animas servorum suorum, et non dereliquid omnes qui sperant in eo."[160] Et alibi, "Spera in Domino, et fac bonitatem: et inhabita terram, et pasceris in divitiis eiius."[161] Et alibi, "Adiuvabit eos Dominus, et liberabit eos; et eruet eos a peccatoribus, et salvabit eos, quia speraverunt in eo."[162] Et alibi dixit Apostolus in epistola ad Romanos, "Spe enim salvi facti sumus. Spes autem que videtur, non est spes."[163] Et nota quod "spes est ultimum malorum solatium,"[164] ut dixit Seneca De Legalibus Institutis.

[CAPUT VI.]

Per karitatem.

Per caritatem autem acquiritur amor et dilectio Dei, quia per illam omnes virtutes et omnia bona condiuntur. Nam ut ait beatus Petrus in epistola sua prima, "Caritas operit multitudinem peccatorum."[165] Adeo ut dicatur, "Habeas caritatem et fac quicquid vis."[166] Nam "Deus caritas est: et qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo,"[167] ut beatus Iohannes in epistola sua dixit.

Est autem karitas, secundum Augustinum, animi motus ad serviendum Deo propter se, et sibi et proximo propter Deum.[168] Et caritatem habeas secundum quod in epistola sancti Pauli diffinitur, et amicus Dei reputaberis. Intelligo eciam caritatem, id est, helimosinam. Unde dici­tur, "Date helimosinam: et omnia munda erunt vobis."[169] Et alibi dicitur per sapientem, "Qui obturat aurem suam ad clamorem pauperis, ipse clamabit, et non exaudietur."[170] Et alibi, "Qui dat pauperi non indigebit: qui autem despicit deprecantem sustinebit penuriam."[171] Et Seneca dixit, "Habet in adversis consilia, qui in prosperis commodat."[172] Et alibi filius Sirac dixit, "Elemosina viri quasi saculum cum ipso."[173] Et alibi Ysaias dixit,

Frange panem tuum esurienti, et egenos vagosque unduc in domum tuam; si videris nudum, operi eum, et carnem tuam ne despexeris. Tunc erumpet quasi mane lumen tuum; et sanitas tua orietur.[174]

Nunquam enim Deus melius cognoscitur quam per fractionem panis causa helimosine faciende, quod manifeste potes per evangelium Dei cognoscere. Nam apostoli qui cum Domino cotidie conversati fuerant, post illius resurrectionem eum non cognoscebant, licet eum viderent exponentem eis scripturas et incipientem a Moysem et prophetis. "Cognoverunt tamen eum in fractione panis,"[175] quasi Dominus daret illis mani­feste intelligere quod Deus nunquam melius cognoscitur nec occuli peccatorum ad cognitionem Dei melius aperiuntur quam per fractionem panis ad helimosinam faciendam. Per helimosinam enim efficitur homo beatus, et in die mala a Domino liberabitur. Fit eciam ioctundus et sermones suos in iuditio bene disponet. Ut ait propheta, "Beatus qui intelligit super egenum et pauperem: in die mala liberabit eum Dominus."[176] Et alibi, "Iocundus homo qui miseretur et commodat, disponet sermones suos in iuditio; quia in eternum non commovebitur."[177]

Multis enim rationibus debemus ylariter helimosinas facere, quia "Ilarem datorem diligit Deus,"[178] ut dixit Apostolus in epistola sua ad Corinthios, et quia predicta bona inde consequimur, et quia cum damus helimosinas non eas ammittimus, sed nobis eas conservamus. Et per eas in domo Domini recipimur. Unde dicit Dominus, "Facite vobis amicos de mammona iniquitatis: qui recipiant vos in eterna tabernacula."[179] Et quia dando helymosinam, non tantum pauperi damus, sed ipsi Deo, ut ipsemet testatur dicens, "Que uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis."[180] Et eciam quidam sapiens dixit,

Quisquis es, in mensa primum de paupere pensa;
Nam dum pascis amice Deum pauperis in specie, nam latet ipse Deus.[181]

Bonum est ergo helimosina donum, quod cum donatur nobis conservatur, et in thesauris Dei nobis reconditur, unde dicit Dominus, "Thesaurizate vobis thesaurum in celo, ubi nec erugo neque tinea demolitur."[182] Et eciam Marcialis Cocus dixit,

Qui iustis sanctisque viris, Tigille, ministrat,
      Sumit ubi donat, spargit et accumulat.
Qui vero indignis bis munera prestita perdit,
      Et quoniam donat, donat et inmeritis.
Tu quoque communis meretricibus et parasitis
      Quicquid habes perdis, perderis ergo miser.[183]

Quidam tamen philosophus dixit, "Si imitaris, da ingratis."[184] Nam et sceleratis et piratis maria patent.

Omnibus ergo pauperibus benefacere debes, non advertendo faciem tuam ab ullo paupere, secundum Tobiam qui ait,

De substantia tua fac helemosinam, et noli avertere faciem tuam ab ullo paupere: ita fiet ut nec a te avertatur facies Domini. Quantomodo potueris, misericors esto. Si multum tibi fuerit, habundanter tribue: si exiguum fuerit, eciam exiguum libenter impertiri stude. Premium enim bonum thesaurizas tibi in die necessitatis; quoniam helimosina ab omni peccato et a morte liberat, et non patitur animam ire in tenebris. Fiducia magna erit coram summo Deo helemosina omnibus qui faciunt eam.[185]

Et angelus Raphael dixit ad Tobiam,

Bona est oratio cum ieiunio et helimosina magis quam thesauros auri recondere: quoniam helimosina a morte liberat, et purgat peccata, et facit invenire vitam eternam. Qui autem faciunt peccatum et iniquitatem, hostes sunt anime sue.[186]

Et ideo forte Daniel propheta dixit Nabuchodonosor regi qui previderat destructionem regni sui per sompnium arboris,

Placeat tibi, rex, consilium meum; peccata tua helimosinis redime, et iniquitates tuas miserationibus pauperum: et forsitan ignoscet tibi Deus peccata tua.[187]

Nec credas quod propter copiam helemosinarum bona tua decrescant vel minuantur; immo credas que augentur et crescunt, nam sicut quando lucet candela et ardet, et lumen ab ea sumitur, lumen prime candele non minuitur, sed duplicatur, ita per datum helimosinarum substantia tua crescit et augetur. Quod potes manifeste cognoscere per exempla divina. Deus enim noster Ihesus Christus cum vidisset turbam que secuta fuerat eum in deserto, misertus fuit super eam dicens, "Si dimisero eos ieiunos, in via deficient." Et volens facere helimosinam de substantia sua ab eo creata, pavit .v. milia hominum exceptis parvulis et mulieribus de .v. panibus et duobus piscibus. Elimosina Dei ita facta, substantia Dei ab eo creata in tantum crevit et habundavit ut ex reliquiis panum et piscium que superfuerant et habundaverant duodecim cophini replerentur. Similiter substantia Domini habundavit et crevit quando pavit Dominus .iiiior. milia hominum extra parvulos et mulieres de vii. panibus et pisciculis paucis et ex reliquiis que superfuerant .vii. sporte collecte sunt fragmentorum plene.

Potes eciam cognoscere quod divitie hominum non minuuntur, sed crescunt per elimosinas per multa exempla humana. Nam multas bonas domos vidi quarum divitie habundaverunt et creverunt quando helimosine in eis habundabant et habundanter fiebant. Elimosinis autem per avaritiam annichilata sunt penitus et destructa. Sicut enim homo per elimosinas efficitur beatus et in eterna tabernacula recipitir, ita per subtractionem helimosinarum per avariciam efficiter homicida et recta via vadit ad tartara. Unde dicitur, "Si videris fratrem tuum fame morientem nec paveris, occidisti."[188] Et Cassiodorus dixit, "Merito quando quis potest esurientibus subvenire si non pascit extingunt."[189] Elimosina certe exstingit peccatum. Unde Ihesus filius Syrac dixit,

Ignem ardentem exstinguit aqua, sic elimosina extinguit peccata et resistit peccatis. Fili, helimosinam pauperis ne defraudes, et oculos tuos ne a paupere. Animam esurientem ne despexeris, et si exasperes inopiam suam. Ab inope ne avertas oculos propter iram; et non relinquas querentibus te retro maledicere.[190]

Et alibi, "Conclude ehlimosinam in cor pauperis, et hec pro te exorabit ab omni malo."[191] Et beatus Iohannes in epistola sua dixit, "Qui habuerit substantiam mundi, et viderit fratrem suum necessitatem pacientem, et clauserit viscera sua ab eo: quomodo caritas Dei manet in eo?"[192]

Ut ergo mortem evites et recipiaris in paradisum, secundum quod Apostolus dixit in epistola ad Galathas, "Opereris bonum ad omnes, et maxime ad domesticos fidei."[193] "Ad omnes" dico quibus commode benefacere potes. Nemo enim de substantia huius mundi benefacere potest omnibus nisi solus Deus. Omnibus ergo benefac et maxime egenis. Ait enim Cassiodorus, "Egentibus iussum est non divitibus subveniri; fundit potius qui mittit in plenum."[194] "Honora ergo Dominum de substantia tua omnium frugum tuarum et inplebuntur horrea tua saturitate, et vino torcularia redundabunt,"[195] ut Salomon dixit. Honorare ergo debes Dominum de tua substantia, et cum usuris melioratam accipies. Nam ut ait idem, "Feneratur Domino qui miseretur pauperis, et vicissitudinem suam reddet ei."[196] Ait enim Ysaias,

Cum funderis animam tuam esurienti; et animam efflictam repleveris, orietur in tenebris lux tua, et tenebre tue erunt sicut meridies. Et requiem tibi dabit Dominus Deus semper, salvabit in splendoribus animam tuam, et ossa tua liberabit, et eris quasi ortus irriguus, et sicut fons vivus cuius non deficiunt aque.[197]

Et honorare debes Dominum de tua substantia, et cum esurienti panem tuum dividere, et habebis laudem in Deo. Ut ait Seneca in epistolis suis, "Magna quidem laus est, naufrago manum porrigere, erranti viam monstrare, et esurienti panem suum dividere."[198] Non tamen facere debes amore laudis sed tribuere debes de tua substantia bona intentione et non ex vana gloria. Nam ut ait Dominus, "Cum, facis elimosinam, noli tuba canere, sed secreto ut nesciat sinistra tua quod faciat dextra tua."[199]

Facias ergo helimosinas ylariter et non triste. Nam ut Marcialis Cocus dixit,

Si donas tristis, et dona et premia perdis.[200]

Et habunde facias helimosinam secundum vires et facultates tuas et ex tua habundantia, ut helemosine tue non sint aliis consolatio, tibi autem tribulatio, nec expectes quod filii tui pro te vel alii faciant helemosinas, vel ablata restituant. Dixit enim filius Syrac, "Ante mortem benefac amico tuo, et secundum vires tuas exporigens da pauperi. Nonne alii relinques labores tuos."[201] Nam ut ait Apostolus Paulus in epistola ad Corrinthios,

Si enim voluntas prompta est, secundum id quod habet, accepta est, et non secundum id quod non habet. Non enim ut aliis sit remissio, vobis autem tribulatio, sed ex equalitate. In presenti tempore vestra habundantia aliorum inopiam suppleat: sicut illorum habundantia vestre debet esse inopie supplementum.[202]

Et eciam Seneca in Beneficiis dixit, "Dabo egenti sed ut ipse non egeam; succuram perituro sed ut ipse non peream."[203] Et Martialis Cocus dixit,

Ne noceas tibi, aliis prodesse memento;
      Velle beare alios, prope odire te, miserum est.[204]

Et Cato dixit,

Sic bonus esto bonis, ne te mala damna sequantur.[205]

Et non solum tibi nocere non debes propter munificentiam vel liberalitatem tuam, sed nec aliis. Ait enim Cassiodorus, "Munificentiam nostram nulli volumus extare dampnosam, neque alteri tribuitur, alterius dispendio applicetur."[206] Inde eciam Tullius dixit,

Videndum est ut ea libertate utamur que prosit amicis, neminem noceat. Et tali liberalitate uti debemus ut de nostro, non de alieno tribuamus. Tribuere enim de alieno non est iustum; ergo nec liberare.[207]

Unde idem Tullius dixit, "Nichil est liberale quod non sit iustum."[208] Et cavere debemus ne maior sit tribuendi benignitas quam facultates. Ut idem dixit, "Secundum ergo facultates et posse tuum serva."[209] Cassiodori dictum eorum ait, "Persona tua refugium sit oppresso, infirmi defensio, et presidium aliqua calamitate concluso."[210]

[CAPUT VII.]

Qualiter retineatur amor Dei.

Retinetur amor et illius dilectio perseverantia. Unde dicitur, non qui inceperit, sed qui perseveravit aptus regno Dei. "Qui autem perseveraverit usque in finem, hic salvus erit."[211] Et alibi eciam dicitur, "Nemo mittens manum ad aratrum, respiciens retro, aptus est regno celorum."[212] Et sanctus Iohannes in epistola sua dixit, "Omnis qui precedit, et non permanet in doctrina Christi, Deum non habet: qui permanet in doctrina eius, hic Filium et Patrem habet."[213]

De amore Dei et dilectione illius, per magnitudinem negotii et mei paucitatem ingenii ad plenum te non possum docere. Sed hoc me breviter et succincte quasi sumatim tibi scripsisse sufficiat; tu autem ex tuo ingenio ad non tibi prestito semper augeas et suparaddas ut per Dei gratiam ad illius amorem et dilectionem valeas pervenire.