De Nugis Curialium

Distincio quarta

____________________________________________________________

XI.

De fantastica decepcione Gerberti

Quis fantasticam famosi nescit illusionem Gerberti? Gerbertus a Burgundia puer genere, moribus et fama nobilis, Remis id agebat intentus, ut tam indigenas quam aduenticios pectore uinceret et ore scolares, et obtinuit. Erat autem ea tempestate filia prepositi Remensis quasi speculum et admiracio ciuitatis, in quam omnium intendebant suspiria, uotis hominum et desiderio diues. Audiuit Gerebertus, nec distulit. Egreditur, uidet, admiratur, cupit, et alloquitur; audit, et allicitur; haurit ab apotheca Scille furorem, et a matre Morphoseos edoctus obliuisci morem suo non abnegat ueneno, cuius uirtute degenerat in asinum, ad onera fortis, ad uerbera durus, ad opera deses, ad operas ineptus, in omni semper miseria petulcus. Non ei sentitur inflicta calamitas, non eum castigacionum flagella mouent, torpens ad strenuitates, inpromptus ad argucias, incircumspecte iugiter inhiat impetigini, suppliciter petit, acriter instat, obstinate perdurat, et obtuso per improbitatem mentis acumine certa desperacione torquetur, et ab animi tranquillitate decidens conturbato se et extra modum posito rem moderari uel statui suo prouidere non potest. Depereunt igitur res, oneratur debitis, subicitur usuris, derelinquitur a seruis, uitatur ab amicis, et substancia denique penitus direpta, domi solus residet, sui negligens, hirtus et squalidus, horridus et incultus, una tamen felix miseria, ultima scilicet egestate, que ipsum a principe miseriarum absoluit amore, que sui memoria non sinit eius reminisci. Hec tua sunt, Dyone, tam dolorosa quam dolosa dispendia, que pro tue milicie stipendiis tuis inpendis equitibus, ut a te circa finem ridiculi reddantur palamque confusi, siue tuis doloribus cuntis habeantur ostentui. Miser hic de quo nobis sermo, paupertate magistra solutus ab hamo Veneris, ingratus est ei que soluit, quia que preterierunt angustie faciles uidentur comparate presentibus, dignamque dicit inediam mercede leonis qui damulam lupis aufert ut eam deuoret.

Exit una dierum Gerbertus ciuitatem hora meridiana, quasi spaciatum, et fame torquebatur ad luctum, et totus extra se pedetentim longe defertur in nemus, et in saltum deueniens feminam ibi reperit inaudite pulcritudinis, maximo insidentem panno serico, habentem coram positum maximum denariorum [f.51v] aceruum. Subtrahit ergo pedem furtim ut effugiat, fantasma siue prestigium timens. At illa ipsum ex nomine uocans, confidere iubet, et quasi miserta eius, pecuniam ei presentem et quantam desiderare potest diuiciarum copiam spondet, dummodo filiam prepositi que ipsum tam insolenter spreuerat dedignetur, et sibi non tanquam domine uel maiori sed tanquam pari et amice uelit adherere, adiciens: «Meridiana uocor, et generosissimo producta stemate, id semper summopere curaui, ut michi parem omnimodis inuenirem, qui mee uirginitatis primos decerpere flores dignus haberetur, nec quemquam repperi qui non in aliquo michi dissideret usque ad te; unde quia michi per omnia places, ne differas omnem suscipere felicitatem quam tibi de celo pluit Altissimus, cuius ego creatura sum ut tu. Quoniam nisi iustas extorseris iras a me, beatus es omni rerum et status opulencia; tantum, cum mea reflorueris ad plenum diligencia, eadem ipsam superbia repellas qua te ipsa miserabilem fecit. Scio enim quod penitebit eam, et reuertetur ad spreta, si liceat. Si tuos odisset instinctu castitatis amores, in tua meruisset graciam uictoria. Sed id solum in causa fuit, ut te qui omnium iudicio super omnes eras amabilis insolenter abiecto sine suspicione faueret aliis, falsoque Minerue peplo uelauit Affroditem, et sub tue pretextu repulse in suam alii diuaricacionem appulerunt. Proh dolor! expulsa Pallade tegitur sub egide Gorgon, et tua manifesta confusio dedit umbraculum lupe spurciciis, quam si digne semper dixeris tuis indignam amplexibus, precelsum te faciam in omnibus excelsis terre. Times forsitan illudi, et sucubi demonis in me uitare tendis argucias. Frustra. Nam illi quos metuis cauent similiter hominum fallacias, et non nisi data fide uel alia securitate se credunt alicui, et nichil preter peccatum eis referunt qui falluntur. Nam si quando, quod raro fit, uel successus uel opes afferunt, aut tam inutiliter et tam uane transeunt, ut nichil sint, aut in cruciatum cedunt et perniciem deceptorum. Ego autem nullam a te expeto securitatem, mores tue sinceritatis edocta plenissime. Nec secura contendo fieri, sed te securum facere. Ego tibi cunta libens expono, et uolo tecum hec deferas antequam coeamus, et sepe reuertaris ad plura tollenda, donec uniuerso debito soluto probaueris fantasticam non esse pecuniam, et non timeas ueri amoris inpendiis iustas rependere uices. Amari cupio, non dominari, nec eciam tibi parificari, sed ancilla fieri; nichil in me reperies quod non sencias amorem sapere; nullum aduersitatis in me signum deprendere poterunt uera iudicia.»

Hec et similia multa Meridiana, cum non oporteret: auidus enim oblatorum Gerbertus fere mediis eam rapit sermonibus ad annuendum, anxius paupertatis euadere copiosus captiuitatem, et uelox uenustissimum Veneris periculum inire. Suplex igitur omnia spondet, fidem offert et, quod non petitur, iuramentis oscula iungit, saluo pudoris reliquo tactu.

Redit honustus Gerbertus, nuncios aduenisse creditoribus fingit, et lente ne thesauros inuenisse uideatur se debitis exhonerat. Porro iam liber et Meridiane muneribus habundus, supellectile ditatur, familia crescit, uestium mutatoriis et ere cumulatur, cibariis et potu stabilitur, ut sit eius in Remis copia similis glorie Salomonis in Ierusalem, et lecti secura leticia non minor, licet ille fuit multarum, hic unius amator. Singulis ab ipsa que preteritorum habebat scienciam docetur noctibus, quid in die sit agendum. [f.52r] He sunt noctes admiratissime Nume, quibus Romani fingebant sacrificia fieri, colloquia deorum asscisci, cum unicam coleret, cui nocturno studio sudabat occulte, sapienciam. Duplici proficit doctrina Gerbertus, thori et scole, et ad summa fame propugnacula triumphat in gloria; nec minus eum promouet leccio lectoris in studio quam lectricis in lecto, huius in rebus agendis ad summam gloriam, illius adinuentis ex artibus ad illuminacionem. In modico fit impar omnibus, uniuersos excedit, fit panis esuriencium, uestis egencium, et omnis oppressionis promta redempcio; et non est ciuitas cui non sit inuidiosa Remis.

Audiens hec et uidens filia Babilonis misera, que per superbiam ipsum in uallem redegerat, consuetos expectat auribus arrectis nuncios, moramque miratur et arguit, et se tandem spretam intelligens, quos fastidiosa repulerat tum primo concipit ignes. Iam uiuit laucius et culcius incedit et ipsi uerecundius obuiat et reuerencius loquitur et, se per omnia delapsam in uituperium senciens et abieccionem, eo bibit cifo rancorem animi, quo propinauerat amatori suo furorem. Frenum igitur arripit amens, et quo lora flectant aut retrahant non curat, sed quibus impetitur calcaribus toto facit obedienciam cursu, et quibuscunque modis ipsam ille temptauerat, id est omnibus, ipsum aduncare conatur. Sed frustra fiunt insidie, tenduntur recia, iaciuntur hami. Nam odii ueteris ultor et noui adulator amoris ei quicquid dare solet dileccio negat, quicquid odium infligere iaculatur. Exinanitis ergo conatibus, augmentatur in amenciam amor, sensumque doloris excedit acerbitas, et sicut medicinam membrorum stupor non admittit, sic animus exhauste spei solacia non sentit. Excitat eam tandem quasi mortuam suscitet anus uicina Gerberti, et ipsum a tugurio suo per foramen ostendit deambulantem in medio modico pomerio in feruore diei post cenam solum, quem eciam post pasillum decumbere sub umbra uident esculi tortulose, sopitumque quiescere. At illa non quiescit, sed pallio reiecto sola camisia uestita sub ipsius se clamide totam toti coniungit, capiteque uelato ipsum osculis et amplexibus excitat. A uinolento et saturo leuiter optinet quod quesierat; in unum enim Veneris estum conuenerant iuuentutis et temporis, ciborum et uini feruor. Sic nimirum semper assurgunt Veneri Phebus et Pan, Ceres et Bacus, a quorum ubique conuentu celebri Pallas excluditur. Instat illa complexibus et osculis et tacita uerborum adulari blandicie, donec ille Meridiane memor pudore confusus et non modico timore trepidus, eam tamen uerecunde uitare uolens, sub redeundi promisso recedit, et in nemore solito a pedibus Meridiane ueniam petit erratui, Illa diu despicit insolenter, et tandem eius hominium ad securitatem quia deliquerat poscit, et optinet, et in eius perseuerat tutus obsequio.

Contigit interea archiepiscopum Remensem in fata cedere, et Gerbertum fame sue meritis incathedrari. Deinceps eciam suscepti negocium honoris exequens, dum Rome moram faceret, fit a domino papa cardinalis et archiepiseopus Rauennas, et post pauca defuncto papa sedis illius eleccione publica gradum ascendit, et toto sacerdocii sui tempore confecto sacramento corporis et sanguinis Dominici non gustabat, ob timorem uel ob reuerenciam, et cautissimo furto quod non agebatur simulabat. Apparuit autem ei Meridiana anno sui papatus ultimo, designans ei uite securitatem donec Ierosolimis missam celebrasset, quod Rome commorans pro uoto suo cauere putabat. Contigit autem ipsum ibi celebrare ubi asserem illum aiunt depositum quem Pilatus summitati crucis Dominice titulo sue passionis inscriptum affixerat, que quidem ecclesia usque in hodiernum diem Ierusalem dicitur; et ecce sibi ex opposito applaudebat Meridiana quasi de aduentu suo proximo [f.52v] ad ipsam gauisura. Qua uisa et intellecta, nomenque loci edoctus, cardinales omnes, clerum et populum conuocat, publice confitetur, nec aliquem totius uite sue neuum irreuelatum obseruat. Statuit eciam ut deinceps contra clerum et populum in facie omnium fieret consecracio. Vnde multi altari celebrant interposito, dominus autem papa percipit facie ad faciem omnium sedens.

Gerbertus modicum uite sue residuum assidua et acerrima penitencia sincere beauit, et in bona confessione decessit. Sepultus est autem in ecclesia beati Iohannis Laterani in mausoleo marmoreo, quod iugiter sudat, sed non adunantur in riuum gutte, nisi mortem alicuius diuitis Romani prophetantes. Aiunt enim quod cum iminet domino pape migracio riuus in terram defluit; cum alicui magnatum, usque ad terciam uel quartam uel quintam partem emanat, quasi cuiusque dignitatem arto designans uel ampliori fluento.

Licet autem Gerbertus auaricie causa glutino diaboli diutissime detentus fuerit, magnifice tamen in manu forti Romanam rexit ecclesiam, a cuius ut dicitur possessionibus omnium successorum suorum temporibus aliquit defluxit. Audiuimus quod Leo papa dedit inicium cause qua castellum Crescentii adhuc, quasi exheredato beato Petro, Petri Leonis heredes detinent. Petrus ille Leonis Iudeus ad fidem nostram opera. Leonis pape conuersus est, et ab ipso Leonis agnomen habuit, studuitque Leo papa ipsum redditibus et prediis ampliare, castellique predicti ei custodiam contulit, ad eius magnificenciam et honorem, et nobilissimi ciuis ei filiam uxorem dedit, ex qua Petrus duodecim suscepit filios, quos ipse prudencia sua singulis stabiliuit honoribus et summos in ciuitate constituit. Reliquit autem eis castelli custodiam, dicens hoc modo: duodecim eis uirgas forti ligatas uinculo dedit, ut qui eas sine solucione uinculi manu posset inermi confringere primus in hereditate deinceps haberetur. Singulorum igitur conatibus elusis, solui iussit uirgulas et unumquemque suam frangere, quod in momento factum est. Ait ergo: «Sic, filii mei karissimi, dum unitos amoris uinculo uos inueniet hostilitas, uicta resiliet, quos quecunque uis forcior separatos inuaserit triumphabit.» Sic Petri suorumque sapiencia et astucia sequacium mansit apud eos quasi hereditas patrimonium Christi. Nostris eciam temporibus perdidit Alexander papa tercius consuetudinem porte beati Petri, quam pedagium dicunt, et altare dominicum ecclesie ipsius in manum laicam, prefecti scilicet Romani; et nunc hodie a Romanis electus est Lucius papa successor Alexandri tercii, qui fuerat anno preterito Hubaldus Hostiensis episcopus et sancte Romane ecclesie cardinalis.