B  I  B  L  I  O  T  H  E  C  A    A  U  G  U  S  T  A  N  A
           
  Alanus ab Insulis
ca. 1120 - 1202
     
   


A n t i c l a u d i a n u s
s i v e   D e   o f f i c i i s 
v i r i   b o n i   e t   p e r f e c t i


L i b e r   q u a r t u s

____________________________________


Ultima subsequitur uirgo, que prima decore,
Cultu prima, gerit primam sub pectore mentem;
Non morbo, non tristicia, non mente magistra
Degenerat caput in terram, sed uultus in astris
5
Heret et archanum celi causasque fugaces
Venatur uisus, mentis preambulus, illi
Nunciat et crebro mentem docet asecla mentis.
Ori fulgor adest, qui facto fulgure nostrum
Verberat intuitum, dum uisus fulgur adultum
10
Deuitans, oculi tunicas exire ueretur.
Implet spera manum, spere tamen umbra uideri
Hec melius posset, que solam suscipit umbram,
Nec proprium spere retinens consurgit in altum,
Sed iacet in piano, nullo promota tumore.
15
Vestis inardescit gemmis auroque superbit
Et splendore suo Stellas equare uidetur.
Hic uiget, hie loquitur, hie instruit, hie docet, immo
Dat precepta suis picture dote facultas
Que docet astrorum leges, loca, tempora, motus,
20
Signa, potestates, discursus, nomina, causas.
Hic legitur que sit celestis spera, quis axis
In partes speram distingat, quis polus axem
Terminet, aut sursum tendens, aut mersus in imo;
Cur mundi sit forma teres mundusque ligetur,
25
Quinque parallelis cinctus zonisque quibusdam
Sectus, in extremis rigeat, medio tenus estu
Torreat atque duas laterales temperet harum,
Excessu dupplici castigans frigore flammam;
Cur decurtatus concludat utrumque colurum
30
Circulus et neuter ad puncta priora redire
Possit, sed nomen abscisio donet utrique;
Cur obliqua means, decliui limite ducta
Linea signiferi duodeno sydere celum
Pinguat et hospicium peregrino grata planete
35
Donet et ipsius proprium communicet illi;
Qua racione meant stelle, qua lege planeta
Directum metitur iter, qua lege retrorsum
Aut fugit aut certa fluxus stacione moratur;
Qua racione meant obliquo signa meatu,
40
Cur signum proprios directius exit in ortus
Opposite, furans nascendi tempora, tempus
Perdit in occasu quod plus expendit in ortu;
Quis lune motus, que solis spera, quis orbis
Mercurii Venerisque semita, que uia Martis,
45
Que mora Saturnum retinet; quo limite currit
Stella Iovis motusque uagos quis circulus equat;
Quis sursum tendens egressa cuspide terram
Exit et in terra nescit defigere centrum.
Ergo puella gerens tanti sollempnia cultus,
50
Non animum sepelit nec pigra per ocia sese
Distrahit aut animi uires effeminat, immo
Exercet studiis totam cum corpore mentem.
Exit spera manum, quoniam manus ipsa uocatur
Ad noua, que cudens fabri sibi uendicat artem.
55
Dum manus excudit aurum massamque figurat,
Nascitur ex auro rota quarta, decoris honore
Hec comites uincens, primas facit esse secundas.
Illi scripture facies applaudit et illos
Colligit in scripto, qui, ducti remige mentis,
60
In superas abiere domos secretaque celi
Scrutati, meruere sibi deitatis honorem.
Illic astra, polos, celum septemque planetas
Consulit Albimasar terrisque reportat eorum
Consilium, terras armans flrmansque caduca
65
Contra celestes iras superumque furorem;
Astraque sustentat, dum sustentatur ab astris
Athlantis uirtus, celi sine pondere pondus
Gestat, fert celum, dum fertur dumque ferendo
Syderibus cedit, cedenti sidera cedunt.

70
Has igitur currus partes, ut norma requirit,
Ordo petit, poscit racio, Prudencia dictat,
Cudit et excudit, facit immo perficit, ornat
Exornatque simul lima meliore sororum
Pretaxata cohors, nullumque relinquit in istis
75
Enormis forme uultum maculeue querelam,
Apponensque manum supremam, fine beato
Concludens operam, sparsas Concordia partes
Ordine, lege, loco confederat, unit, adequat.
Ergo iunctura, clauis gumfisque ligate
80
Partes effigiant currum qui luce decoris
Preradians, facie propria demonstrat in ipso
Diuinam sudasse manum superumque Mineruam.
Tunc Racio monitu Nature docta docentis,
Quinque sibi presentat equos, quos federat illa
85
Federe complacito, concordi pace, fideli
Connexu, cogitque iugo seruire iugales
Indomitos, primis quos enutriuit ab annis
Gracia Nature, que sic construxit equinos
Mores, mis animi quedam uestigia donans,
90
Vt, quamuis bruti, tamen hii uenerentur alumpnam.
Insuper, in quantum patitur Natura, iugalis
Horum quisque sue nature munera iactat:
Nil cultus formeque nihil peregrinat ab illis
Quod plene possit speciem cumulare iugalis.

95
Primus equs cultu, forma cursuque sodales
Preuenit et reliquos proprio summitit honori.
Cultus, forma, color, species, audacia, cursus
Ditat eum nec in hec patitur sibi damna, quod illum
Respersus candore color subrufus inaurat.
100
Non meat, immo uolat nec enim discrimine passus
Inscribit terram nec gramen curuat eundo,
Sed celeri cursu terram delibat euntis
Passus et in terra uestigia nulla relinquit,
Sed leuis aura suos stupet inuenisse volatus
105
Miraturque sui Boreas torpescere cursum.
Aura cadit, lentescit auis, uolucrisque sagite
Cursus hebescit, equi lentescunt omnia cursu.
Anticipat monitum calcaris, sponte meatum
Aggreditur facilique tamen frenatur habena.
110
Preterea dotes natiuas aggerat ipsa
Nobilitas generis, Pyroum namque parentem
Iactat et in speculo prolis pater ipse resultat.
Hunc dedit in munus Iouialis gracia matri
Nature, cuius grates dantisque fauorem
115
Accumulat doni meritum, quo munere maius
Nil potuit tantus tante conferre parenti.

His igitur, uelud ipsius natura requirit,
Nobilitatur equi species, infraque secundus
Pollet equs specieque minor cultuque minori
120
Cultus et inferior, cursuque remissior illo.
Et quamuis minor a primo formaque secundus,
Est tamen in reliquis maior primusque decoris
Munere, sed reliquos superans, superatur ab uno;
Et si non equo passu contendere primo
125
Possit equo, non aura tamen fugitiua secundum
Preuenit, immo pari cursu contendit eidem.
Se uarians nullo prescribitur ille colore,
Sed uultum proprii mentitur sepe coloris.
Intonat ille fremens, hinnitibus aera crebris
130
Verberat et tenuem sine uulnere uulnerat auram.
A collo suspensa sonos crepitacula dulces
Reddunt et multo perfundunt aera cantu.
In uultu gerit ille patrem, dum reddit Eoum
Gestibus huncque suum forma probat esse parentem.
135
Muneribus prelarga suis, hoc munere uiuo
Nature cumulauit opes meruitque fauorem
Numinis et proprium dono descripsit amorem.

Tercius a tanta speciei luce parumper
Obliquatur equs nec enim sibi dona priorum
140
Vendicat, immo minus retinens suspirat ad illos.
Et quamuis species huius tenebrescat eorum
Respectu, tamen ad reliquos collata nitorem
Exerit et proprio non est fraudata decore.
Et quamuis agili cursu uincatur ab illis
145
De quibus exiuit sermo, tamen ipse triumphans
In reliquis uictor gaudet reliquosque uolatu
Vincit et in proprio motu concludit eisdem.
Subtilis respergit eum mixtura coloris,
Sed fugiens oculos, uisum color ille recusat.
150
Conserti floris series quasi ueste decenti
Induit hunc et ei proprios inspirat odores.
Flos uiole perfundit eum, rosa debriat auras
Affines naresque thimi saciantur odore.
Nescia natiui choitus, equa flamine solo
155
Edidit hunc, ignara maris, contenta mariti
Aeris afflatu, Zephiro gravidata marito.
Hoc dono Zephyrus Nature matris amorem
Mercatus, proprium uectigal soluit eidem.

Degenerat polletque minus, lentescit abunde
160
Quartus equs formaque jacet cursuque tepescit,
Predictis famulans, illos quasi pronus adorat.
Ancillatur eis nec se negat esse clientem
Horum, sed tanquam dominis ut uerna ministrat.
Non tamen omnino Naturam sentit auaram,
165
Immo dote sua qua se tueatur habundat,
In nullo paciens eclipsim muneris huius,
Quo de more solet Natura beare iugalem.
Nec uiole marcent, quamuis rosa floris honore
Splendeat aut cultus componat lilia candor.
170
Non omnis delirus erit cui sensus Vlixis
Defficit, aut mutus quem nescit musa Maronis.
Non nitor argenti liuet, si fulgurat aurum,
Non minus arma rapit Hector, si plenius Aiax
Fulminat: a simili non omnis gloria quarto
175
Absentatur equo, quamuis gradus ille negetur
Emphatice laudis, in qua Natura priores
Sistit equos. Non iste tamen deiectus ab omni
Munere Nature queritur, sed gaudet in illa
Fortuna qua diues eum Natura beauit.
180
Glaucus ei color arridet, respergit eundem
Imber et irriguo ros compluit imbre iugalem.
Hoc speciale sibi retinet propriumque reseruat,
Quod celer ad potum non obliuiscitur escam.
Potibus indulget, pre cunctis solus ad esum
185
Currit et in potus deffectus supplet equorum.
Hunc genuit Tritonis equs iurisque paterni
Heredem statuens, sese descripsit in illo:
Nature Triton dans intersigna fauoris
Contulit hoc munus, donans cum munere mentem.

190
Vix speciem deffendet equi formamque tenebit
Quintus equs, si quis temptet conferre priores
Isti, nam deponet equm laruaque iugalis
Vestitus sapiet asinum, deiectus eadem
Segnicie, plene mores exutus equinos.
195
Si tamen ad primos collatio nulla redundet
Huius equi, sed eum proprio scrutemur in esse,
Non erit a propriis exclusus dotibus eius
Cultus et in nullo forme pacietur abusum.
Quintus equs quartum redolet partimque figurat,
200
Sed tamen in modico quintus demittitur, in quo
Parcius arrisit predicto forma iugali,
Qui magis in terram sese demittit eundo.
Nec satis ad plenum caput erigit, immo caduco
Declinans uultu, uisus descendit in imum.
205
Vestit eum color obscurus quem possidet ipsa
Nigredo, nullum passura colorem,
Nec plebeia uiget generis fortuna, sed Ethon
Hunc genuit, qui Solis eqos se gaudet habere
Fratres et fratrum sese deffendit honore.
210
Ops, superum genitrix, in signum federis isto
Naturam donauit equo, quo nodus amoris
Firmior effectus illarum uota ligauit.

Predictos Racio, propria racione magistra,
Sub iuga cogit eqos, themoni federat, urget
215
Effrenes, ligat indomitos frenatque uagantes.
Primum sternit equm, stratum conscendit, habenis
Corrigit excursus, in uirga uisitat, instat
Verbere, uoce, minis; ilium uix illa quietum
Reddit, sed tandem superatus uincitur, illi
220
Paret et ad nutum Racionis fessus anhelat.
Sic primum componit eqos auriga Sophye,
Ne, si quadrigam Fronesis conscendat, eisdem
Indomitis, spacientur equi normamque relinquant,
Deuia sectentur, laxent iuga, uincula soluant,
225
Cuncta fluant, nutet currus, compago uacillet,
Cingula soluantur, laxetur nexus, habene
Depereant et tota labet substancia currus.
Postquam compositus ordo, per singula currens,
Singula composuit, Fronesis conscendere currum
230
Disponens, talem sese componit in usum:
Assidet; applaudit, congaudet, complacet illi
Curia tota simul multoque fauore recessum
Virginis exhylarat, reditus felicius omen
Orat et euentus reditu meliore serenos.
235
Oscula multiplicat repetens et in ore sigillans
Imprimit expresse; complexu brachia nectens,
Colla ligans animoque simul cum uoce salutans,
Illam congeminans iterat repetitque salutem.
Tunc monitu Racionis adest Prudencia; currum
240
Conscendit currusque decor cumulatus habundat
Plenius et roseo flammatur sidere uultus.
Instat equis Racio; uirga dictante, iugales
Aggrediuntur iter. Currus subtollitur, exit
Terras et tenuem currens euadit in auram.
245
Aeris aggrediens tractus Prudencia caute
Singula disquirit animo que uendicat aer
Ipse sibi, scrutatur eum penetratque fugacem.
Inquirit que materies, que nubis origo,
Quomodo terra madens proprio sudore resudat
250
In nubes celoque suos componit amictus;
Cur Phebus sitiens estuque caloris hanelus,
Haurit ab Oceano potus, sua pocula uertit
In nubes, crasso suspendit in aere nimbi
Vasa, cyphos ymbris uarii pluuieque lagenas;
255
Qualiter ignis hebet moriens in nube paritque
Fulmina, dum moritur, sic morte nocencior instat
Quam uita, uiuusque nequit quod mortuus infert;
Vnde trahunt ortum uenti, que semina rerum
Inspirent motum uentis causasque mouendi;
260
Cur Auster pluuias, pluuie pincerna, propinat
Terris et plene largitur pocula mundo;
Qualiter austrinos Boree sitis ebibit imbres
Emundatque uias pluuiis quasi scopa uiarum;
Qualiter agricola Zephyrus sine uomere terram
265
Excolit et florum segetes extollit in ortus;
Cur uolucris celeri pennarum remige tuta,
Plumas in remos, alas in carbasa fingens,
Transmeat aerium pelagus quasi nauis ymago
Et sine naufragio talem pertransit abyssum
270
Tuta, nec in tali pelago timet illa Caribdim.

Aeris occultos aditus, secreta, latebras
Altius inquirit Fronesis sensuque profundo
Vestigans, uidet intuitu meliore uagantes
Aerios ciues, quibus aer carcer, abyssus
275
Pena, dolor risus, mors uiuere, culpa triumphus.
Quorum mens, humili liuoris lesa ueneno,
In genus humanum uirus transfundit, ut ipsum
Consimili sanie morboque laboret eodem.
Hii sunt qui semper in nos armantur, inhermes
280
Deiciunt, uincunt armatos, rarius ipsi
Cedunt, sed uicti nequeunt iterare duellum,
Qui, uelud aerio uestiti corpore, nostram
Mentiti speciem, multo phantasmate brutos
Deludunt homines, falsi uerique sophyste.
285
In tenebris lucem simulant, in lite quietem,
Abscondunt sub pace dolos, in felle figurant
Dulcia, sub specie recti uiciata propinant.
Hos Deus esse deos fecit, quos lumine uero
Vera dies fudit et quos ab origine prima
290
Vestiuit deitatis honos; qui luce relicta
In tenebras adiere suas; qui fonte relicto
Inferni petiere lacus; qui, ueste decoris
Exuti, uestem gemitus saccumque doloris
Iniecere sibi; qui, maiestate superna
295
Deiecta, sine fine sibi meruere ruinam.
grauis euentus, casus miser, unica pestis!
Iam seruit qui liber erat, mendicat habundans
Qui fuit, exilium patitur qui primus in aula
Regnabat, patitur penas a rege secundus.
300
Hoc casu fit gemma lutum, fit purpura saccus,
Lux tenebre, species confusio, gloria casus,
Risus tristicies, requies labor, alga iacinctus.
Celestis sic stella cadit, sic Lucifer, ortus
Nescius, occasu premitur, sic ciuis Olimpi
305
Exulat eiectus nec temperat exulis omen.
Spes reditus, spes omnis abest ceditque timori.
fastus uitanda lues, fugienda Caribdis,
Culpa grauis, morbus communis, publica pestis,
Ianua peccati, viciorum mater, origo
310
Nequicie, semen odii, uenacio pugne!
Que cadit ascendens, elata perit, peritura
Erigitur, promota ruit, ruitura tumescit.
Que se ferre nequit, supra se lata, ruinam
Infra se patitur nec sese sustinet, immo
315
Mole sua premitur, proprio sub pondere lapsa.
Extra se cogit hominem se querere, de se
Exit homo, factusque sibi contrarius a se
Discrepat oblitusque sui se nescit et ultra
Transgrediens euadit adhuc, plus esse laborans
320
Quam sit, nec propria contentus origine, sese
Esse cupit maior et se superare laborat;
Quod petit amitens, perdens quod postulat, optans
Quod sibi mentitur, falsum uenatur honorem.
Hec pestis rectum uiciat, deturpat honestum,
325
Fermentat mores, iustum fugat, utile perdit.
Hec saliunca rosas, hec nubes nubilat astra
Virtutum, cuius tenebris paciuntur eclipsim.
Hac lue celestis regni proscriptus ab aula,
Delictum luit exilio penaque reatum
330
Angelus, a propria deiectus sede, tumore
Fractus, deiectus fastu, liuore solutus.

Aeris excurso spacio, quo nubila celi
Nocte sua texunt tenebras, quo pendula nubes
In se cogit aquas, quo grandinis ingruit imber,
335
Quo uenti certant, quo fulminis ira tumescit,
Ethera transgreditur Fronesis, quo gracia pacis
Summa uiget, quo grata quies, quo gracior aura
Cuncta fouet, quo cuncta silent, quo purior ether
Ridet et expellit fletum, quo nubilus aer
340
Ingemit et totus archano lumine floret.
Etheree lucis superatis tractibus, illa
Alcius ingreditur spacium, quo splendor et ignis
Iura tenent, lux grata micat, sed coniuga luci
Lucis blandicias retrahit uis ipsa caloris.
345
Hic rerum nouitas, rerum decus, unica rerum
Forma, decor mundi uisum demulcet euntis
Virginis et cantus species noua debriat aurem,
Sed parco tamen auditu sonituque minore
Concipit illa sonum, certa tamen imbibit aure,
350
Qualiter iste sonus cythare celestis obesis
Vocibus expirat, ubi lune spera remisso
Suspirat cantu, rauce sonat, immo sonando
Pene silet, languetque sonans, neruique iacentis
Inferius gerit illa uicem, cordamque minorem
355
Reddit et in cythara sedere uix illa meretur.
Hic uidet explicito uisu Prudencia lune
Detrimenta, uices, cursus, momenta, labores,
Quomodo iunctus ei Phebus depauperat illam
Luce, uel econtra Phebo furatur honorem
360
Luminis et populos fallaci nocte timere
Cogit et effigiem noctis sine nocte figurat;
Humores cur luna parit, cur equora lune
Detrimenta luunt uel eadem diuite gaudent;
Quid notet in luna lune nota quidue notando
365
Signet, nec tenuem possit delere lituram
Splendoris cumulus, dum fonti luminis instat
Parua lues, nec ei dignatur cedere, cum quo
Litigat et radio lucis magis umbra diescit.

Alcius euadens, uirgo conscendit in altum,
370
Sol ubi iura tenet, ubi solis cereus ardet
Et lucis scaturit fons uiuus, uena caloris
Manat splendorisque noui thesaurus habundat.
Illic uirgo uidet que sit uia, semita, cursus
Solis et unde sibi sumat fomenta uigoris
375
Etheree lucis genitor, fons, mater, origo;
Qualiter in stellis regnans artansque planetas
Imperio seruire suo, nunc stare meantes
Cogit, nunc tumidos sectari deuia sola
Maiestate iubet, nunc libertate meandi
380
Concessa motus, reddit sua iura planetis;
Qualiter alternans uultus erroris in ortu
Fit puer inque die medio iuueneseit adultus,
Mentiturque uirum tandem totusque senescit
Vespere: sic uarias species etatis ad horam
385
Sol prefert unusque dies complectitur euum.
Iam lune sonitum fastidit uirginis auris
Quam dulcis meliorque sonus seducit, inescans
Aurem, nec cantus memorem sinit esse prioris.
Hunc cantum Syrena parit, que solis adheret
390
Motibus et cytharam uocis dulcore fatetur.
Vox omnis miratur eam, ueneratur adorans,
Tociusque sonus cythare suspirat ad illam.

Egrediens solis regnum maturat in altum
Gressus uirgo suos, sed gressus impedit ipse
395
Limitis anfractus anceps, multeque uiarum
Ambages; tandem superato calle, laboris
Pondere, cautele studio, regione potitur
Qua Venus et Stilbons complexis nexibus herent.
Illic, precursor solis precoque diei,
400
Lucifer exultat, terris solacia lucis
Presignans, ortuque suo preludit ad ortum
Solis et auroram proprio predicit in ortu.
Gressibus hiis Stilbons comes indiuisus adheret,
Tanquam uerna sui comitans uestigia solis,
405
Obnubensque comas radiis solaribus, ignes
Temperat et solis obnubilat astra galero.
Speraque Luciferi motu leuis, ocior aura,
Motu parturiens sonitum, lasciuit acuta
Voce, nec in cythara Veneris plebea putatur
410
Musa, sed auditis assensum iure meretur.
Voce pari similique modo cantuque propinquo
Mercurii Syrena canit Venerisque camenam
Reddit et ex equo sonitu citarizat amico.

Progreditur Fronesis, flammata palacia Martis
415
Ingrediens, stupet insultus irasque caloris
Quem parit ille locus qui, totus in igne uaporans,
Nil nouit nisi feruores ignisque procellas.
Non ibi luget hyems, non ueris gracia ridet,
Non tumet autompnus, sed tantum fulminat estas.
420
Imperat hic Mars igne calens, fecundus in ira,
Bella serens siciensque lites nostrique sititor
Sanguinis, excuciens pacem fedusque recidens,
Qui regni uiolare fidem, mutare potentes
Gaudet, flammantis uestitus crine comete,
425
Qui parat arma uiris, cogit sperare furentes,
Seminat insultus, parit iras, laxat amores.
Quid gerat interius facies docet ipsa, rubore
Predicat interni rabiem pestemque furoris;
Tabe sua uiciat comitem, sociumque planetam
430
Vel seuum seuire docet, uel forte benignum
Nequicia docet esse trucem leditque ueneno.
Cuius spera ruens tonantis more tonando
Clamat et altisonos resonat clamore boatus.
Alcius exclamat reliquis Syrena tonantis
435
Martis, sed cantus dulcedo remittitur ipsa
Tempestate soni langens, minuitque fauorem
Asperitas, uocisque rigor fert damna fauori.

Et jam Lemniacos uomitus ignisque uapores
Virgineus labor euadit nec flamma uiantem
440
Contigit aut eius ausa est contingere crinem.
Tunc Iouis ignocuos ignes, lucisque serene
Leticiam, risusque poli pertemptat eundo.
Hic regio stelle Iouialis lampade tota
Splendet et eterno letatur uere beata.
445
Hic sydus Iouiale micat mundoque salutem
Nunciat et Martis iram Martisque furorem
Sistit et occurit tranquilla pace furenti.
Cui si stella mali prenuncia, preuia casus
Iungitur, ille tamen inimicum sidus amicat,
450
Alternansque uices, in risus tristia, planctum
In plausus, fletusque graues in gaudia mutat;
Vel si forte Ioui societur stella salutis
Nuncia, stella Iouis uultu meliore salutem
Auget et euentus melioris dupplicat omen,
455
Fedus amans pacisque sator, nutritor amoris,
Extirpans iras, proscribens bella, furores
Compescens, delens lites Martemque refrenans.
Qui motu generans sonitum, non uerberat auram
Obtuso cantu, sed dulcibus allicit aures
460
Cantibus et dulcem Philomenam reddit amenans
Musa Iouis, tantoque sono letatur alumpno
Musica que proprie thesauros aggerat artis.

Vlterius progressa suos Prudencia gressus
Dirigit ad superos, superans Iouis atria cursu,
465
Saturnique domos tractu maiore iacentes
Intrat et algores hyemis brumeque pruinas
Horret et ignauum frigus miratur in estu.
Illic feruet hyems, estas algescit et estus
Friget, delirat splendor, dum flamma tepescit.
470
Hie tenebre lucent, hie lux tenebrescit et illic
Nox cum luce nitet et lux cum nocte diescit.
Illic Saturnus spacium percurrit auaro
Motu progressuque graui longaque dieta.
Hie algore suo predatur gaudia ueris
475
Furaturque decus pratis et sidera florum,
Algescitque calens, frigens feruescit, inundat
Aridus, obscurus lucet iuuenisque senescit.
Nec tamen a cantu sonus eius degener errat,
Sed comitum uoces uox preuenit eius adulto
480
Concentu, quem non cantus obtusio reddit
Insipidum, cui dat uocis dulcedo saporem.
Hie dolor et gemitus, lacrime, discordia, terror,
Tristicies, pallor, planctus, iniuria regnant.