B  I  B  L  I  O  T  H  E  C  A    A  U  G  U  S  T  A  N  A
           
  Alanus ab Insulis
ca. 1120 - 1202
     
   


A n t i c l a u d i a n u s
s i v e   D e   o f f i c i i s 
v i r i   b o n i   e t   p e r f e c t i


L i b e r   t e r t i u s

____________________________________


Lacius inquirens, solers, studiosa, laborans,
Virgo secunda studet, intrat penetralia mentis
Sollicitatque manum. Mentem manus excitat, urget
Ingenium, sensus proprios inuitat, ut axis
5
Effigiet speciem multoque secundet honore,
Vt nec materie nec forme laude secundus,
Cum themone suo contendens disputet axis,
Immo precellens specie concludat eidem.
Et decor et species perflasset uirginis artus,
10
Sicut presignis uerborum disserit ordo,
Ni facies quadam macie resparsa iaceret.
Vallat eam macies, macie uallata profunde
Suisidet et nudis cutis ossibus arida nubit.
Hie habitu, gestu, macie, pallore figurat
15
Insompnes animi motus uigilemque Mineruam
Predicat et secum uigiles uigilare lucernas.
Quodam litigio contendens, crinis in ima
Deuiat et secum pugnans rixatur inepte;
Nec pecten castigat eum, non forcipis urget
20
Morsus, tonsure non mordet apocopa crinem.
Dum stellis oculi certant, ardere putantur;
Subcombunt aquile uisus et lincis adorant
Intuitus oculos tales seseque fatentur
Deuictos et eis sese conferre uerentur.

25
Dextra manus floris donatur honore, sinistram
Scorpius incendens caude mucrone minatur.
Mel sapit ista manus, fellis gerit illa saporem;
Hec spondet risus, fletu concluditur illa;
Hec capit, illa fugat; hec ungit, pungit et illa;
30
Hec ferit, hec mulcet; hec afficit, in licit illa;
Non sordis scalore iacens, non luce superba
Vestis erat mediumque tenens, utrinque redacta.
Illic arte noua pictor nouus, histrio ueri,
Monstrat elenchorum pugnam logicesque duellum,
35
Qualiter, ancipiti gladii mucrone choruscans,
Vis logice, ueri facie truncata, recidit
Falsa, negans falsum ueri latitare sub umbra;
Cur pseudologicus, artis fur, artis adulter,
Falsus et ypocrita, furtiuus predo, sophista,
40
Mentitur logice uultum fretusque quibusdam
Prodigiis, temptat pro uero uendere falsum;
Quid locus in logica dicatur quidue localis
Congruitas, que causa loci, quid maxima, que sit
Vis argumenti, manans a fonte locali;
45
Cur argumentum firmet locus, armet elenchum
Maxima, que uires proprios largitur elencho;
Quo modo materia uel forma peccat elenchus
Et sola facie laruam pretendit elenchi;
Cur ex premissis conclusio nata, loquendo
50
Quod premissa velint uultu signetur eorum;
Cur liget extremos medius mediator eorum
Terminus et flrmo conflbulet omnia nexu;
Cur decurtati species nascatur elenchi,
Quando uel afferesis uel sincopa curtat elenchum;
55
Qualiter, usurpans uires et robur elenchi,
Singula percurrit inductio, colligit omne,
Sed tamen inferior sese summittit elencho;
Qualiter exemplum de se parit, immo recisa
Parte sui, curtata parens sibi pignora gignit;
60
Qualiter est munita locis ars ista localis,
Nec tamen est conclusa loco, non quod loca querat,
Immo locum, capiatque locos, ignara locorum;
Quo modo diffinit, partitur, colligit, unit
Singula que gremio complectitur illa capaci;
65
Quo modo res pingens descriptio claudit easdem
Nec sinit in uarios descriptum currere uultus;
Quid genus in species diuisum separat aut quid
Diuidit in partes totum rursusque renodat
Que sunt sparsa prius, diuisaque cogit in unum;
70
Qualiter ars logice, tamquam uia, ianua, clauis,
Ostendit, reserat, aperit secreta sophie;
Qualiter arma gerit et in omni militat arte
Ascribitque sibi causas et damna sororum;
Qualiter hec reliquas deffendit, ditat egentes,
75
Roborat inflrmas, elingues instruit, ornat
Incomptas, torpentes excitat, armat inhermes;
Qualiter hec purgat uicium fecemque repellit,
Si quid inest fecis, uicium ne deroget arti;
Qualiter incudem seruat, ne falsa monetet
80
Argumenta sui furtiua fraude sophista.
Hec expressa tenet inscriptio uestis ut artem
Et proprios pugiles et luctam poscere credas.
Hunc habitum, formam, speciem gestumque puella
Pretaxata gerit, sed florem dextra resignat
85
Ad presens aliisque uacat, serpensque sinistram
Exit et ad maius urget manus utraque uotum.
Virginis ergo manus ne torpor inhebriet, adsunt
Instrumenta fabri, manibus que Lennius ipse
Commodat et propriis illi deseruit in armis.
90
Ergo se totam concedens uirgo labori,
Duriciem ferri temptat mollire, rigorem
Flectere, torporem delere, fugare stuporem,
Vt, ferri delicta domans, exemplet in axem.
Materiam ferri uultu meliore flgurans,
95
Nunc ignis demollit eam, nunc malleus ipsam
Flectit et ad culmen ferri suspirat uterque.
Sic ferrum ferro contendit, ut excolat illud,
Vt socium uenerans sese ueneretur in illo.
Post multum sudoris opus, post prelia lucte,
100
Insultum ferri uincit labor improbus, aufert
Nequiciam motumque ligat rixamque retundit.
Materiam ferit informem uestitque figura,
Et que iam fuerat discors, rudis, yspida, torpens,
Temperiem, formam, cultum motumque resumit
105
Materies, axisque gerit formata figuram.

Picture series cum fama predicat illic
Auctores logice, quos donat fama perhenni
Vita, nec sepelit illos quos terra sepultos
Velat, sed recolens deffunctos suscitat orbi.
110
Illic Porfirius directo tramite pontem
Dirigit et monstrat callem quo lector abyssum
Intrat Aristotilis, penetrans penetralia libri.
Illic Porfirius archana resoluit, ut alter
Edipodes nostri soluens enigmata Spingos.
115
Verborum turbator adest et turbine multos
Turbat Aristotiles noster gaudetque latere.
Sic logicam tractat, quod non tractasse uidetur,
Non quod oberret in hac, set quod uelamine uerbi
Omnia sic uelat quod uix labor ista reuelet.
120
Qui tamen iccirco uestit sua dicta latebris,
Ne sua prostituat secreta suumque relinquens
Archanum, uulgo tandem uilescere cogat,
Nam sua secreti maiestas uilet et omni
Priuatur splendore sui, si publica fiat;
125
Nam magestatem minuit qui mistica uulgat,
Nec secreta manent quorum fit conscia turba,
Nam res uulgate semper fastidia gignunt:
Ex re uulgata contemptus nausea surgit.
Zeno, pugil logicus, logices athleta, sophye
130
Rex et ductor adest, logice sibi prelia querens;
Illius nudat latebras ymosque recessus,
In lucem tenebrosa refert, noua ducit in usum,
Excusatque tropos, in normam scema reducit.
Exerit ambiguum Seuerinus, quo duce linquens
135
Natalem linguam nostri peregrinat in usum
Sermonis logice uirtus ditatque latinum.

Non cultu facieque minor, non arte secunda,
Tertia uirgo suo non fraudat munere currum.
Euocat exterius mentem, studioque uocatam
140
Destinat, atque manus animo ducente gubernat,
Supremasque manus apponit opusque sororum
Perficit atque semel factum perfectius ornat.
Excolit illa gradu supremo que positiuo
Facta gradu fuerant, sed non augmenta superni
145
Finis contigerant, gradibus contenta secundis.
Nec mirum si facta prius perfectius ornans
Perficit et factum cultu meliore uenustat,
Cui magis arridet species et gracia forme,
Quod comites multa pictoris preuenit arte,
150
Totam pictoris artem sub pectore claudens.
Exemplans auri speciem miraque polytus
Arte iacet crinis, inuestit colla capillus
In uultuque natat color igneus, ignis in ore
Purpureus roseo uultum splendore colorat,
155
Sed partim uultus candor peregrinus inheret
Natiuoque suum certat miscere colorem.
Nunc uario fluctu lacrimarum riuus inundat,
Nunc uultum uarii risus aurora serenat,
Abstergens fletus lacrimas, nunc uirgo seueros
160
Pretendit uultus cum magestate rigoris,
Nunc oculus sursum lumen delegat in imum,
Nunc cadit huius apex, nunc totum lucis acumen
In latus obliquans, anfractus querit et umbram.
In dextra gerit illa tubam cornuque sinistram
165
Donat et in cornu signat preludia belli.
Claudit eam uestis que, picturata colore
Multiplici, gaudet uarios inducta colores.
Hic pictoris ope splendet pictura coloris
Rectorici, sic picturam pictura colorat.
170
Hic uelud in libro legitur quis finis et actor,
Forma uel officium, que causa, quis ordo, quid artis
Rectorice proprium, que uirtus, qualiter instans
Nunc tonat illa minis, nunc uerbi luce coruscat,
Nunc pluit illa preces, nunc laudibus imbuit aurem;
175
Quid cause genus efficiat, quo tendat et ad quem
Deueniens finem deliberet utile, iustum
Iudicet, affirmet rectum, demonstret honestum;
Que partes artis, quis earum texitur ordo,
Qualiter in primis ars inuenit ipsaque tandem
180
Ordinat, eloquitur, memorat, pronunciat, ut sic
Ordine legitimo sibimet respondeat ordo;
Quas uel quot partes oracio rethoris in se
Contineat uel qua serie texantur in illa;
Quomodo principium mentem mouet, erigit aurem,
185
Excitat auditum, cor iudicis apparat illi,
Quo magis attentus, docilis magis atque benignus
Redditur auditor et mentem dedicat auri;
Quomodo sub breuibus uerbis narratio uerum
Explicat, aut latitans ueri sub imagine falsum;
190
Qualiter in summa particio colligit omne
Quod sequitur, dispersa legens, diffusa coartans;
Qualiter in partem faciens assertio nostram
Argumenta notat, probat, exprimit, astruit, infert;
Qualiter oppositam ferit infirmacio partem,
195
Destruit, infirmat, dissoluit, dissipat, urget;
Quomodo concludens conclusio singula fine
Legitimo claudit, sistens sermonis habenas;
Quod factum factiue genus nomenue requirat
Questio, diuersis racionum nixa columpnis,
200
Que lis de facto certet, que questio iuris,
Que uel quot species, que simplex queue relata
Queue relatiue partes; cur astruat illa
Criminis objectum, hec transferat, illa repellat,
Comparet hec equa librans incommoda lance;
205
Qualiter assumat contencio robur utrinque,
Cum lex rixatur socie contraria legi,
Vel contra scriptum discors sentencia pugnat,
Vel parit in scripto dubium sentencia duplex,
Vel quando nomen describi possit ut ipsum
210
Nominis ambiguum descriptio certa resignet,
Vel cum jure loci, persone, temporis ipsa
Questio transfertur, alios motura tumultus,
Vel si contendat contencio nescia certe
Legis et a simili rationis robora firmat;
215
Quomodo personis accomoda roboris arma
Dant argumentis, sed falso robore nutant
Nomen, natura, uictus fortunaque uultus
Pretendens dubios, habitus, affectio, fallax
Consilium, studia, casus, oracio, factum;
220
Euentus que contineant, quid questio facti
Obtineat. facto que sint adiuncta uel ipsum,
Ut res deposcit, solito de more sequantur;
Quis modus in facto uel que complexio facti,
Quis locus aut tempus, occasio, causa, facultas.

225
Hanc artis gerit effigiem pars unica uestis,
Sed tamen artificum loquitur pars altera formas.
Illic rethoricam sibi solus Marcus adoptat,
Immo parit, quare Cyceronis filla dici
Ars merito poterit, quam gignit Tullius, a quo
230
Ars ortum ducens censeri Tullia posset.
Illic multiplici presignit carmina flore
Sermonisque notas Ennodius effricat omnes.
Quintilianus adest quadam sub imagine ueri
Causarum uelans umbras, litesque nouellas
235
Fingit et in litem cogit sine lite uenire.
Symacus in uerbis parcus sed mente profundus,
Prodigus in sensu, uerbis angustus, habundans
Mente, sed ore minor, fructu, non fronde beatus,
Sensus diuicias uerbi breuitate coartat.
240
Illic Sydonii trabeatus sermo refulgens
Sydere multiplici splendet gemmisque colorum
Lucet et in dictis depictus pauo resultat.
Nunc tenuem gracili meditatus harundine musam,
Nec tamen exanguis sermo ieiunia luget,
245
Nunc medium, nec in ima ruens, nec in ardua turgens,
Nunc tonat altiloquis describens seria uerbis,
Nunc tamen inflato tumidus crepat ille boatu.
Hoc cultu festiua suam non detrahit artem
Virgo, sed in cultus eius factura redundat.
250
Gemmis stellatam speciem themonis inignit,
Argento sparsim themonem uestit et ipsi
Ligni materie, que pollet honore minori,
Extremus succurrit honor redimitque minorem.
Ligni primeuos ortus omnesque querelas
255
Splendor adoptiuus sepelit lignique uetustas
Exulat et primos sic obliuiscitur ortus.
Ergo themonem gemmarum sydus inaurat,
Immo diem uerum reddit lux ista diesque
Materialis hebet, nam lux natiua diei
260
Lumen adoptiuum tantum miratur adorans.
A simili uariis inscribit floribus axem
Virgo, flore nouo cogens iuuenescere ferrum;
Et quamuis ferrum soleat torpere rigore
Frigoris et brume soleat redolere pruinam,
265
Hoc hyemem nescit, frigus natale relinquens,
Vsurpatque sibi risus et gaudia ueris
Et faciem prati pretendit ymagine florum.
Dum sic themonem gemmis et floribus axem
Exhilarat uirgo, cumulum largita decoris,
270
Pingentis calamo cedit tuba, dat loca celti
Cornu, sicque duo sumunt sibi iura duorum.

Quarta soror sequitur. Quarte rota prima sororis
Est opus: huic operas operose dedicat illa
Et, quamuis hec quarta foret, tamen esse secundam
275
Se negat, in facto contendens prima uocari.
Ergo decora, decens, gracilis, subtilis, acuta
Pollet et in uultu monstratur copia mentis,
Nam uultus noster liber est et littera cordis
Nuncius, interpres uerax animique figura.
280
Solliciti uultus, animum prudentis, honesti
Cultus, attenti speciem formamque modesti
Hec gerit et sexum transcendit mente uirili.
Non eius roseos color incolit aduena uultus,
Sed color indigena regnat nec purpura uultus
285
Secum furtiui patitur fermenta coloris.
Demittit caput in terram nec lubrica sensus
Venatur; menti cedens agit occia uisus.
Mensam Pyctagore, que menti pabula donat,
Delicias animi sapiens, non corporis escas,
290
Sustinet una manus; pugnas manus altera monstrat,
Agmina disponit numerorum, prelia fingit,
Indicat insultus uarios numerosque rebelles,
Tandem subtili concludit bella triumpho.
Ex bysso contexta, suo uestita colore,
295
Vestis sidereos inuestit uirginis artus.
Materies subtilis erat; subtilius ipsam
Materiam precellit opus: sic preuenit usus
Nature uires naturaque uincitur arte.
Hic pictura loquens scripto clamansque figuris,
300
Muta tamen, totam numerandi predicat artem:
Que numeri uirtus, que lex, quis nexus et ordo,
Nodus, amor, racio, fedus, concordia, limes;
Quo modo concordi numerus ligat omnia nexu,
Singula componit, mundum regit, ordinat orbem,
305
Astra mouens, elementa ligans animasque maritans
Corporibus, terras celis, celeste caduco;
Quomodo nascenti mundo rebusque creandis
Principium, finis, exemplar, forma, sigillum
Hic erat, ad cuius formam deitatis ydea
310
Impressit rebus formas mundoque figuras;
Quomodo principium numeri, fons, mater, origo
Est monas, et de se numeri parit unica turbam;
Quomodo Virgo parit, gignens manet integra, simplex
Sese multiplicat, de sese gignit et in se
315
Incorrupta manet, partus imitata parentis;
Quis numerus numerans censetur, quis numeratus,
Quis repetit, quis distribuit, quis colligit, aufert,
Addit et ad primum radices extrahit ortum;
Quo iuris merito uel qua racione uocetur
320
Femina par numerus, impar mas, uirgo Minerua;
Cur animam, celum, racionem, gaudia, uitam
Impare sub numero prudentum dogma figuret;
Cur corpus, terram, sensum, lacrimabile, mortem
Par numerus signet peioraque fata loquatur;
325
Quis numerus punctum, quis linea quisue figura
Plana uel equorum laterum, quis spera uocatur,
Quis quadrus uel quis solidus, quis piramis aut quis
Ciclicus est a se qui circumflectitur in se;
Quis numerus propriis completur partibus aut quis
330
Vel partes superat, uel ab hiis superatus habundat;
Que numerum numero concordia nectit et unde
Prouenit, ut uicibus mediis extrema ligentur;
Cur duo quadrati medio nectantur in uno
Vel solidos nectat mediis iunctura duobus.
335
Hoc igitur cultu uirgo preculta laboris
Pondera non fugiens, ne pondere pondus honoris
Effugiat, dum uitat honus ne utiet honorem,
Robur uirgineum cumulo uirtutis et arte
Transgrediens, superat uir sensu, femina sexu:
340
Sir uir, sic mulier, animo non illa sed ille est.
Nec motu subito quod concipit exprimit actu,
Nec quod mens gignit subitos deducit in actus,
Nam, si conceptum pariat mens ipsa, priusquam
Formam suscipiat conceptus mentis in aluo,
345
Vel firmum capiat mentis matrice sigillum,
Nutritumque diu racionis fomite uiuat,
Fetus abortiuus subito decurret ad ortus,
Non uita dignus proprio morietur in ortu,
Vel uiuens saltem lugebit crimina forme.
350
Ergo legitimo ne partus mentis ab ortu
Deuiet et nullam ducat de matre querelam,
Mens gignit, nutrit racio, quod parturit actus
Fabricat in thalamo mentis mentale, priusquam
Materiale foras opus euocet. Ergo labore
355
Mentis et artificis animi studiique fauore
Erigitur rota mentalis, post materiali
Effigie describit eam; sic mente priorem
Concipit ut pariat, actu parit illa secundam.
Instrumenta prius manibus prefecta relinquens,
360
Ingreditur lathomi studium, domat arte rigorem
Marmoris et primum partes complanat ad unguem.
Scrupulus in planum descendit, surgit in equm
Vallis et in curuum demittitur angulus, orbis
Planiciem claudit planumque reducit in orbem.
365
Sed tumor in medio surgens supereminet, immo
Sic in supremum tendens non deserit imum.
Partibus in curuum, ferro mediante, redactis,
Exhaurit partes uirgo marmorque fenestris
Distinguens, totum spaciis intersecat orbem.
370
Collocat in medio centrum mediumque coronat
Multiplici radio quem latus circinat orbis.
Hic pictura docet auctores qui numerandi
Inuenere uias, artem docuere, latentem
Produxere foras, fama coluere iacentem.
375
Illic Nichomacus predicta ludit in arte
Et quasi per numeros rerum secreta prophetat;
Illic castra tenet et eadem miles in arte
Gilbertus saltu fallaci transilit artem,
Pictagoras menti proprie conuiuia donans,
380
Non carni, saciens animos, non corpora pascens,
Certis ascribit numerorum legibus ortus,
Esse, uices, causas, motus et uincula rerum;
Indulget numeris tanto Crisipus amore
Eius ut in uerbo numerus factoque resultet
385
Semper et in sompnis illum numerare putares.

Quinta soror, quarte similis, gerit ore priorem.
Pingit eam cultu factoque recurrit in illam,
Nec uacat a simili studio sequiturque sororem.
In studiis exemplat eam, factumque sororis
390
Respiciens, eius facto sua facta sigillat,
Et quam iamdudum fecit Natura sororem,
Fit soror in facto, cumulans ius omne sororis,
Namque docet racio, ius postulat, exigit ordo
Vt fateatur opus id quod natura fatetur.
395
Pro speculo uultum gerit hec preclara tuenti,
Nam quicumque uidet uultum se uisus in illo
Cernit et in speculo uultus epulatur ocellus.
Dum citharam manus una gerit, manus altera cordas
Sollicitat dulcemque soni parit illa saporem,
400
Auri dans epulas oculisque prohemia somni.
Quo cantu lapides mollescere, currere siluas,
Flumina stare, feras mitescere, cedere lites
Iussit Traïcius uates, fractoque rigore,
Compulit Eumenides lacrimis Ditemque coegit
405
Esse pium Furiasque suum nescire furorem;
Quo cantu Tyrios montes in menia uertit
Amphion, sic saxa domans quod nulla securis
Edomuit rigidas cautes, quas sola domare
Vox cythare potuit, tenuitque silencia ferrum.
410
Insigni uestita toga se pacis alumpnam
Esse puella docet nec querere fulgura belli.
Illic picture ridens lasciuia ludit,
Scemate sub uario monstrans quid musica possit,
Que sint uincla, quibus compaginet omnia nodis,
415
Que species artis, que musica colligit horas,
Distinguit menses, locat anni tempora, cogit
Excursus, elementa ligat iungitque planetas,
Astra mouet uariasque uices que musica nectit,
Corporis humani partes mundumque minorem
420
Ordinat et specie mundi melioris honorat,
Vt sic pigmeus fraterculus esse gigantum
Maiorisque minor mereatur ymagine pingi;
Que partes anime sociat, que federat illam
Carni confirmatque fidem, que musica uoces
425
Diuidit et numeris uariat discrimina uocum;
Que racio cur omne melos dulcesque sonorum
Cantus non gignit uox una sed unio uocum,
Dissimilis similisque sonus, diversus et idem,
Vnicus et simplex, dupplex, difformis et alter;
430
Quo modo mutato se mutat musica cantu,
Cum lacrimis risus, cum ludis seria texens.
Nunc enarmonice resonat, nunc tristia fingens
Ditonico cantu luget, nunc cromate ludit;
Que uox ad uocem fit duppla uel in diapason
435
Quis resonet cantus, uel quis sexqualter ad illum
Sit sonus aut illi concors sonet in diapente;
Que uocum iunctura parit diatessaron, in qua
Cum tribus una sonans uox litigat, immo iocatur;
Qua racione toni pars altera semper habundet,
440
Transgrediens partem reliquam ne possit in equas
Distribui partes tonus integer, immo parumper
Excedat pars una toni superetque minorem
Et proprio uincat pars altera comate limma,
Nec tamen equali sectas libramine partes
445
In duo diuisum diasymata coma recuset.
Hoc igitur splendens habitu cultuque decoris
Virgo nitens, usum cythare deponit ad horam,
Dum subit officium fabri lapidemque caloris
Imperio conuertit in es, ex ere secundam
450
Fabricat illa rotam, que forme laude priorem
Demonstrans, prime se predicat illa sororem,
Et, quamuis diuersa foret que diuidit illas
Materies, has forma tamen facit esse gemellas.
Illic artifices quos musica gaudet habere
455
Consortes, uel quos proprii dignatur honore
Nominis amplecti, scripture fama perhennat.
Mellite uocis Millesius exerit usum
Et ueluti quedam cantus encenia donat
Auribus et tali mentes effeminat arte.
460
Alter ab opposito cantus fastidia lenti,
Obtuse uocis rixam cantusque rebelles,
Qui magis impugnant aures quam uoce salutent
Inuenit et nostras offendit cantibus aures.
Nauigat in medio partemque relinquit utramque
465
Gregorius noster, reffugitque pericula uocum;
Cantus Syrenum fugiens uitansque Caribdim
Musica letatur Michalo doctore suosque
Corrigit errores, tali dictante magistro.

Instat sexta soror operi, se funditus urget
470
Ad studium, studio reliquis studiosius herens.
Certatim gestus, habitus, decor huius honorem
Accumulant pariter, eius pro laude loquentes.
Encleticum gerit illa caput nec corporis ullam
Iacturam patitur, sed lumen legat in unum,
475
Vt quibus insideat mens, enclesis ipsa loquatur.
Exponit mentem facies animumque fatetur.
Virgam uirgo gerit, qua totum circinat orbem,
Qua terre spacium metitur, qua mare certis
Limitibus claudit, qua circinat ardua celi.
480
Et quamuis eius uestis respersa minutim
Pulueris imbre foret, non denigratur honestas
Materie formeque decor, sed gramate multo
Picturata nitet multoque superbit honore.
Hic artem totam picture lingua recenset,
485
Que mensurandi doctrinam fundit et usum
Edocet, immensum claudit, spatiosa refrenat
Paruaque consequitur, metitur magna, profundum
Scrutatur, ualles habitat, conscendit in altum.
Hic legitur quid sit punctum, que linea curua,
490
Recta uel equalis, que circumflexa uocetur
Queue superficies piano contenta, profundum
Ignorans altoquc carens, decurrit in equm;
Quid sit tetragonus, quid forma triangula, quid sit
Mensura triplici clausum, quid sterion aut quid
495
Circumducta sua describat linea centro;
Cur centrum sedet in medio, cur angulus omnis
Aut obtusus hebet, aut sursum tendit acutus
Obtusoque minor sit rectus, maior acuto;
Cur iuxta leges artis normamque datorum,
500
Supra grama datum proeedens tramite recto,
Equorum laterum trigonus describitur, in quo
Sese prosternens partem data linea donat;
Qualiter a puncto ducatur linea cumpar
Proposite reddensque datam; cur linea maior
505
De se producat, abciso fine, minorem;
Cur huius tyrones artis eleufuga terret
Atque prius cogit illos exire profundum
Quam subeant labique priusquam in arte laborent;
Qua racionis ope sibi forma triangula formam
510
Repperit equalem; cur linea partibus equis
Scinditur, aut simili distinguitur angulus arte
Inque duos unum diuisio diuidit una.

Hac igitur ueste uirgo nitet, immo uirago
Glossat in hac mentem, uirge dans ocia, fabrum
515
Induit et sparsam mentem componit in unum.
Mente, manu, studiis inuadit, corrigit ipsam
Plumbi materiam quam crebro malleus urget.
Imprimit ad placitum formam, uetus exit et intrans
Forma recens plumbi ueteres excusat abusus.
520
Nascitur ex plumbo rota tercia, nata priorem
Reddit et in uultu formam gerit illa prioris,
Illic artifices pictoris littera clamat,
Qui rerum tractus, mensuras, pondera fines,
Limite sub certo claudentes, aera, celum,
525
Astra, fretum, terras simili racione tuentur.
Hic geometra Tales sine motu preterit orbem
Aerii tractus, sine pennis transuolat equor,
Occeani spacium sine remige transit, in astra
Absque gradu graditur, sine tactu tangit Olimpum.
530
In seriem precepta ligans artemque retexens,
Euclides partes artis locat ordine iusto,
Quas ueluti quodam racionis fune ligatas
Nectit et ex una reliquas exire putares.