Historia Ecclesiastica

gentis Anglorum

Liber tertius

___________________________________________________

[Haec continentur in libro tertio

historiae ecclesiasticae gentis Anglorum capitula:]

1.

Ut primi successores Aeduini regis, et fidem suae gentis prodiderunt, et regnum porro Osualdus Christianissimus rex utrumque restauravit.

2.

Ut de ligno Crucis quod idem rex contra Barbaros pugnaturus erexerat, inter innumera sanitatum miracula, quidam a dolentis brachii sit languore curatus.

3.

Ut idem rex postulans de gente Scottorum antistitem, acceperit Aedanum, eidemque in insula Lindisfarnensi sedem episcopatus donaverit.

4.

Quando gens Pictorum fidem Christi perceperit.

5.

De vita Aedani episcopi.

6.

De religione ac pietate miranda Osualdi regis.

7.

Ut provincia Occidentalium Saxonum verbum Dei, praedicante Birino, susceperit; et de successoribus eius Agilbercto et Leutherio.

8.

Ut rex Cantuariorum Earconberct idola destrui praeceperit; et de filia eius Ercongota, et propinqua Aedilbergae, sacratis Deo virginibus.

9.

Ut in loco in quo occisus est rex Osuald, crebra sanitatum miracula facta; utque ibi primo iumentum cuiusdam viantis, ac deinde puella paralytica sit curata.

10.

Ut pulvis loci illius contra ignem valuerit.

11.

Ut super reliquias eius lux coelestis tota nocte steterit; et ut per eas sint daemoniaci curati.

12.

Ut ad tumbam eius sit puerulus e febre curatus.

13.

Ut in Hibernia sit quidam per reliquias eius a mortis articulo revocatus.

14.

Ut, defuncto Paulino, Ithamar pro eo Hrofensis Ecclesiae praesulatum susceperit; et de humilitate mirabili regis Osuini, qui ab Osuiu crudeli caede peremptus est.

15.

Ut episcopus Aidan nautis et tempestatem futuram praedixerit, et oleum sanctum quo hanc sedarent, dederit.

16.

Ut idem admotum ab hostibus urbi regiae ignem orando amoverit.

17.

Ut apposta ecclesiae cui idem accumbens obierat, ardente caetera domo, flammis absumi nequiverit; et de interna vita eius.

18.

De vita vel morte religiosi regis Sigbercti.

19.

Ut Furseus apud Orientales Anglos monasterium fecerit; et de visionibus vel sanctitate eius, cui etiam caro post mortem incorrupta testimonium perhibuerit.

20.

Ut, defuncto Honorio, pontificatu sit functus Deusdedit; et qui in tempore illo Orientalium Anglorum, qui Hrofensis Ecclesiae fuerint antistites.

21.

Ut provincia Mediterraneorum Anglorum sub rege Peada Christiana sit facta.

22.

Ut Orientales Saxones fidem quam dudum abiecerant, sub rege Sigbercto, praedicante Ceddo, receperint.

23.

Ut idem episcopus Cedd locum monasterii construendi ab Oidilvaldo rege accipiens, orationibus ac ieiuniis Domino consecraverit; et de obitu ipsius.

24.

Ut provincia Merciorum, occiso rege Penda, fidem Christi susceperit: et Osuiu, pro adepta victoria, possessiones et territoria ad construenda monasteria dederit.

25.

Ut quaestio sit mota de tempore Paschae, adversus eos qui de Scottia venerant.

26.

Ut Colman victus domum redierit; et Tuda pro illo episcopatu sit functus; qualisque illis doctoribus fuerit habitus Ecclesiae.

27.

Ut Ecgberct, vir sanctus de natione Anglorum, monachicam in Hibernia vitam duxerit.

28.

Ut defuncto Tuda, Uilfrid in Gallia, Ceadda apud Occidentales Saxones, in provincia Nordanhymbrorum sint ordinati episcopi.

29.

Ut Uighardus presbyter ordinandus in archiepiscopum, Romam de Brittania sit missus: quem remissa mox scripta papae apostolici, ibidem obiisse narraverint.

30.

Ut Orientales Saxones tempore mortalitatis ad idololatriam reversi, sed per instantiam Iarumanni episcopi mox sint ab errore correcti.

CAPUT PRIMUM.

Ut primi successores Aeduini regis, et fidem

suae gentis prodiderunt, et regnum porro Osualdus

Christianissimus rex utrumque restauravit.

At interfecto in pugna Aduino, suscepit pro illo regnum Deirorum, de qua provincia ille generis prosapiam et primordia regni habuerat, filius patrui eius Aelfrici, vocabulo Osric, qui ad praedicationem Paulini fidei erat sacramentis inbutus. Porro regnum Berniciorum, nam in has duas provincias gens Nordanhymbrorum antiquitus divisa erat, suscepit filius Aedilfridi, qui de illa provincia generis et regni originem duxerat, nomine Eanfrid. Siquidem tempore toto, quo regnavit Aduini, filii praefati regis Aedilfridi, qui ante illum regnaverat, cum magna nobilium iuventute apud Scottos sive Pictos exulabant, ibique ad doctrinam Scottorum cathecizati, et baptismatis sunt gratia recreati. Qui ut, mortuo rege inimico, patriam sunt redire permissi, accepit primus eorum, quem diximus, Eanfrid regnum Berniciorum. Qui uterque rex, ut terreni regni infulas sortitus est, sacramenta regni caelestis, quibus initiatus erat, anathematizando prodidit, ac se priscis idolatriae sordibus polluendum perdendumque restituit.

Nec mora, utrumque rex Brettonum Ceadualla impia manu, sed iusta ultione peremit. Et primo quidem proxima aestate Osricum, dum se in oppido municipio temerarie obsedisset, erumpens subito cum suis omnibus inparatum cum toto exercitu delevit. Dein cum anno integro provincias Nordanhymbrorum, non ut rex victor possideret, sed quasi tyrannus saeviens disperderet, ac tragica caede dilaceraret, tandem Eanfridum inconsulte ad se cum XII lectis militibus postulandae pacis gratia venientem, simili sorte damnavit. Infaustus ille annus, et omnibus bonis exosus usque hodie permanet, tam propter apostasiam regum Anglorum, qua se fidei sacramentis exuerant, quam propter vesanam Brettonici regis tyrannidem. Unde cunctis placuit regum tempora computantibus, ut, ablata de medio regum perfidorum memoria, idem annus sequentis regis, id est Osualdi, viri Deo dilecti, regno adsignaretur; quo, post occisionem fratris Eanfridi, superveniente cum parvo exercitu, sed fide Christi munito, infandus Brettonum dux cum inmensis illis copiis, quibus nihil resistere posse iactabat, interemtus est in loco, qui lingua Anglorum Denisesburna, id est rivus Denisi, vocatur.

CAPUT II.

Ut de ligno Crucis quod idem rex contra Barbaros

pugnaturus erexerat, inter innumera sanitatum miracula,

quidam a dolentis brachii sit languore curatus.

Ostenditur autem usque hodie, et in magna veneratione habetur locus ille, ubi venturus ad hanc pugnam Osuald signum sanctae crucis erexit, ac flexis genibus Deum deprecatus est, ut in tanta rerum necessitate suis cultoribus caelesti succurreret auxilio. Denique fertur, quia facta citato opere cruce, ac fovea praeparata, in qua statui deberet, ipse fide fervens hanc arripuerit, ac foveae inposuerit, atque utraque manu erectam tenuerit, donec adgesto a militibus pulvere terrae figeretur; et hoc facto, elata in altum voce cuncto exercitui proclamaverit: «Flectamus omnes genua, et Deum omnipotentem, vivum, ac verum in commune deprecemur, ut nos ab hoste superbo ac feroce sua miseratione defendat; scit enim ipse, quia iusta pro salute gentis nostrae bella suscepimus.» Fecerunt omnes, ut iusserat, et sic incipiente diluculo in hostem progressi, iuxta meritum suae fidei victoria potiti sunt. In cuius loco orationis innumerae virtutes sanitatum noscuntur esse patratae, ad indicium videlicet ac memoriam fidei regis. Nam et usque hodie multi de ipso ligno sacrosanctae crucis astulas excidere solent, quas cum in aquas miserint, eisque languentes homines aut pecudes potaverint, sive asperserint, mox sanitati restituuntur.

Vocatur locus ille lingua Anglorum Hefenfelth, quod dici potest latine caelestis campus, quod certo utique praesagio futurorum antiquitus nomen accepit; significans nimirum, quod ibidem caeleste erigendum tropaeum, caelestis inchoanda victoria, caelestia usque hodie forent miracula celebranda. Est autem locus iuxta murum illum ad aquilonem, quo Romani quondam ob arcendos barbarorum impetus totam a mari ad mare praecinxere Brittaniam, ut supra docuimus. In quo videlicet loco consuetudinem multo iam tempore fecerant fratres Hagustaldensis ecclesiae, quae non longe abest, advenientes omni anno pridie quam postea idem rex Osuald occisus est, vigilias pro salute animae eius facere, plurimaque psalmorum laude celebrata, victimam pro eo mane sacrae oblationis offerre. Qui etiam crescente bona consuetudine, nuper ibidem ecclesia constructa, sacratiorem et cunctis honorabiliorem omnibus locum fecere. Nec inmerito, quia nullum, ut conperimus, fidei Christianae signum, nulla ecclesia, nullum altare in tota Berniciorum gente erectum est, priusquam hoc sacrae crucis vexillum novus militiae ductor, dictante fidei devotione, contra hostem inmanissimum pugnaturus statueret.

Nec ab re est unum e pluribus, quae ad hanc crucem patrata sunt, virtutis miraculum enarrare. Quidam de fratribus eiusdem Hagustaldensis ecclesiae, nomine Bothelm qui nunc usque superest, ante paucos annos, dum incautius forte noctu in glacie incederet, repente conruens, brachium contriuit, ac gravissima fracturae ipsius coepit molestia fatigari; ita ut ne ad os quidem adducere ipsum brachium ullatenus dolore arcente valeret. Qui cum die quadam mane audiret unum de fratribus ad locum eiusdem sanctae crucis ascendere disposuisse, rogavit, ut aliquam sibi partem de illo ligno venerabili rediens adferret, credere se dicens, quia per hoc, donante Domino, salutem posset consequi. Fecit ille, ut rogatus est, et reversus ad vesperam, sedentibus iam ad mensam fratribus, obtulit ei aliquid de veteri musco, quo superficies ligni erat obsita. Qui cum sedens ad mensam non haberet ad manum, ubi oblatum sibi munus reponeret, misit hoc in sinum sibi. Et dum iret cubitum, oblitus hoc alicubi deponere, permisit suo in sinu permanere. At medio noctis tempore, cum evigilaret, sensit nescio quid frigidi suo lateri adiacere, admotaque manu requirere quid esset, ita sanum brachium manumque repperit, ac si nihil umquam tanti langoris habuisset.

CAPUT III.

Ut idem rex postulans de gente Scottorum

antistitem, acceperit Aedanum, eidemque in insula

Lindisfarnensi sedem episcopatus donaverit.

Idem ergo Osuald, mox ubi regnum suscepit, desiderans totam, cui praeesse coepit, gentem fidei Christianae gratia inbui, cuius experimenta permaxima in expugnandis barbaris iam ceperat, misit ad maiores natu Scottorum, inter quos exulans ipse baptismatis sacramenta cum his, qui secum erant, militibus consecutus erat;

petens, ut sibi mitteretur antistes, cuius doctrina ac ministerio gens, quam regebat, Anglorum, dominicae fidei et dona disceret, et susciperet sacramenta. Neque aliquanto tardius, quod petiit, inpetravit; accepit namque pontificem Aedanum summae mansuetudinis, et pietatis, ac moderaminis virum, habentemque zelum Dei, quamvis non plene secundum scientiam. Namque diem paschae dominicum more suae gentis, cuius saepius mentionem fecimus, a XIIIIa luna usque ad XXam observare solebat. Hoc etenim ordine septentrionalis Scottorum provincia, et omnis natio Pictorum illo adhuc tempore pascha dominicum celebrabat, aestimans se in hac observantia sancti ac laude digni patris Anatolii scripta secutam. Quod an verum sit, peritus quisque facillime cognoscit. Porro gentes Scottorum, quae in australibus Hiberniae insulae partibus morabantur, iamdudum ad admonitionem apostolicae sedis antistitis, pascha canonico ritu observare didicerunt.

Venienti igitur ad se episcopo, rex locum sedis episcopalis in insula Lindisfarnensi, ubi ipse petebat, tribuit. Qui videlicet locus accedente ac recedente reumate, bis cotidie instar insulae maris circumluitur undis, bis renudato littore contiguus terrae redditur; atque eius admonitionibus humiliter ac libenter in omnibus auscultans, ecclesiam Christi in regno suo multum diligenter aedificare ac dilatare curavit. Ubi pulcherrimo saepe spectaculo contigit, ut evangelizante antistite, qui Anglorum linguam perfecte non noverat, ipse rex suis ducibus ac ministris interpres verbi existeret caelestis; quia nimirum tam longo exilii sui tempore linguam Scottorum iam plene didicerat. Exin coepere plures per dies de Scottorum regione venire Brittaniam atque illis Anglorum provinciis, quibus regnavit Osuald, magna devotione verbum fidei praedicare et credentibus gratiam baptismi, quicumque sacerdotali erant gradu praediti, ministrare. Construebantur ergo ecclesiae per loca, confluebant ad audiendum verbum populi gaudentes, donabantur munere regio possessiones et territoria ad instituenda monasteria, inbuebantur praeceptoribus Scottis parvuli Anglorum una cum maioribus studiis et observatione disciplinae regularis.

Nam monachi erant maxime, qui ad praedicandum venerant. Monachus ipse episcopus Aedan, utpote de insula, quae vocatur Hii, destinatus, cuius monasterium in cunctis pene septentrionalium Scottorum, et omnium Pictorum monasteriis non parvo tempore arcem tenebat, regendisque eorum populis praeerat;

quae videlicet insula ad ius quidem Brittaniae pertinet, non magno ab ea freto discreta, sed donatione Pictorum, qui illas Brittaniae plagas incolunt, iamdudum monachis Scottorum tradita, eo quod illis praedicantibus fidem Christi perceperint.

CAPUT IV.

Quando gens Pictorum fidem Christi perceperit.

Siquidem anno incarnationis dominicae DoLXoVo, quo tempore gubernaculum Romani imperii post Iustinianum Iustinus minor accepit, venit de Hibernia presbyter et abbas habitu et vita monachi insignis, nomine Columba Brittaniam, praedicaturus verbum Dei provinciis septentrionalium Pictorum, hoc est eis quae arduis atque horrentibus montium iugis ab australibus eorum sunt regionibus sequestratae. Namque ipsi australes Picti, qui intra eosdem montes habent sedes, multo ante tempore, ut perhibent, relicto errore idolatriae, fidem veritatis acceperant, praedicante eis verbum Nynia episcopo reverentissimo et sanctissimo viro de natione Brettonum, qui erat Romae regulariter fidem et mysteria veritatis edoctus;

cuius sedem episcopatus, sancti Martini episcopi nomine et ecclesia insignem, ubi ipse etiam corpore una cum pluribus sanctis requiescit, iam nunc Anglorum gens obtinet. Qui locus, ad provinciam Berniciorum pertinens, vulgo vocatur Ad Candidam Casam, eo quod ibi ecclesiam de lapide, insolito Brettonibus more fecerit.

Venit autem Brittaniam Columba, regnante Pictis Bridio filio Meilochon, rege potentissimo, nono anno regni eius, gentemque illam verbo et exemplo ad fidem Christi convertit; unde et praefatam insulam ab eis in possessionem monasterii faciendi accepit. Neque enim magna est, sed quasi familiarum quinque, iuxta aestimationem Anglorum; quam successores eius usque hodie tenent, ubi et ipse sepultus est, cum esset annorum LXXVII, post annos circiter XXX et duos, ex quo ipse Brittaniam praedicaturus adiit. Fecerat autem, priusquam Brittaniam veniret, monasterium nobile in Hibernia, quod a copia roborum Dearmach lingua Scottorum, hoc est campus roborum, cognominatur. Ex quo utroque monasterio plurima exinde monasteria per discipulos eius et in Brittania et in Hibernia propagata sunt, in quibus omnibus idem monasterium insulanum, in quo ipse requiescit corpore, principatum teneret.

Habere autem solet ipsa insula rectorem semper abbatem presbyterum, cuius iuri et omnis provincia, et ipsi etiam episcopi ordine inusitato debeant esse subiecti, iuxta exemplum primi doctoris illius, qui non episcopus, sed presbyter extitit et monachus; de cuius vita et verbis nonnulla a discipulis eius feruntur scripta haberi. Verum qualiscumque fuerit ipse, nos hoc de illo certum tenemus, quia reliquit successores magna continentia ac divino amore regularique institutione insignes; in tempore quidem summae festivitatis dubios circulos sequentes, utpote quibus longe ultra orbem positis nemo synodalia paschalis observantiae decreta porrexerat; tantum ea, quae in propheticis, evangelicis, et apostolicis litteris discere poterant, pietatis et castitatis opera diligenter observantes. Permansit autem huiusmodi observantia paschalis apud eos tempore non pauco, hoc est usque ad annum dominicae incarnationis DCCXV per annos CL.

At tunc veniente ad eos reverentissimo et sanctissimo patre et sacerdote Ecgbercto, de natione Anglorum, qui in Hibernia diutius exulaverat pro Christo, eratque et doctissimus in scripturis, et longaeva vitae perfectione eximius, correcti sunt per eum, et ad verum canonicumque paschae diem translati; quem tamen et antea non semper in luna XIIIIa cum Iudaeis, ut quidam rebantur, sed in die quidem dominica, alia tamen, quam decebat, ebdomada celebrabant.

Sciebant enim, ut Christiani, resurrectionem dominicam, quae prima sabbati facta est, prima sabbati semper esse celebrandam; sed ut barbari et rustici, quando eadem prima sabbati, quae nunc dominica dies cognominatur, veniret, minime didicerant. Verum quia gratia caritatis fervere non omiserunt, et huius quoque rei notitiam ad perfectum percipere meruerunt, iuxta promissum apostoli dicentis: «Et siquid aliter sapitis, et hoc quoque vobis Deus revelabit.» De quo plenius in sequentibus suo loco dicendum est.

CAPUT V.

De vita Aedani episcopi.

Ab hac ergo insula, ab horum collegio monachorum, ad provinciam Anglorum instituendam in Christo, missus est Aedan, accepto gradu episcopatus. Quo tempore eidem monasterio Segeni abbas et presbyter praefuit. Unde inter alia vivendi documenta saluberrimum abstinentiae vel continentiae clericis exemplum reliquit; cuius doctrinam id maxime commendabat omnibus, quod non aliter, quam vivebat cum suis, ipse docebat. Nil enim huius mundi quaerere, nil amare curabat. Cuncta, quae sibi a regibus vel divitibus saeculi donabantur, mox pauperibus, qui occurrerent, erogare gaudebat.

Discurrere per cuncta et urbana et rustica loca, non equorum dorso, sed pedum incessu vectus, nisi si maior forte necessitas conpulisset, solebat; quatinus ubicumque aliquos vel divites vel pauperes incedens aspexisset, confestim ad hos divertens, vel ad fidei suscipiendae sacramentum, si infideles essent, invitaret; vel si fideles, in ipsa eos fide confortaret, atque ad elimosynas operumque bonorum exsecutionem, et verbis excitaret et factis.

In tantum autem vita illius a nostri temporis segnitia distabat, ut omnes, qui cum eo incedebant, sive adtonsi, seu laici, meditari deberent, id est, aut legendis scripturis, aut psalmis discendis operam dare. Hoc erat cotidianum opus illius et omnium, qui cum eo erant, ubicumque locorum devenissent. Et si forte evenisset, quod tamen raro evenit, ut ad regis convivium vocaretur, intrabat cum uno clerico aut duobus; et, ubi paululum reficiebatur, adceleravit ocius ad legendum cum suis, sive ad orandum egredi. Cuius exemplis informati tempore illo religiosi quique viri ac feminae consuetudinem fecerunt per totum annum, excepta remissione quinquagesimae paschalis, IIIIa et VIa sabbati ieiunium ad nonam usque horam protelare. Numquam divitibus honoris sive timoris gratia, siqua delinquissent, reticebat; sed aspera illos invectione corrigebat. Nullam potentibus saeculi pecuniam, excepta solum esca, siquos hospitio suscepisset, umquam dare solebat, sed ea potius, quae sibi a divitibus donaria pecuniarum largiebantur, vel in usus pauperum, ut diximus, dispergebat, vel ad redemtionem eorum, qui iniuste fuerant venditi, dispensabat. Denique multos, quos pretio dato redemerat, redemtos postmodum suos discipulos fecit, atque ad sacerdotalem usque gradum erudiendo atque instituendo provexit.

Ferunt autem, quia, cum de provincia Scottorum rex Osuald postulasset antistitem, qui sibi suaeque genti verbum fidei ministraret, missus fuerit primo alius austerioris animi vir, qui, cum aliquandiu genti Anglorum praedicans nihil proficeret, nec libenter a populo audiretur, redierit patriam, atque in conventu seniorum rettulerit, quia nil prodesse docendo genti, ad quam missus erat, potuisset, eo quod essent homines indomabiles, et durae ac barbarae mentis. At illi, ut perhibent, tractatum magnum in concilio, quid esset agendum, habere coeperunt; desiderantes quidem genti, quam petebantur, saluti esse, sed de non recepto, quem miserant, praedicatore dolentes. Tum ait Aedan, nam et ipse concilio intererat, ad eum, de quo agebatur, sacerdotem: «Videtur mihi, frater, quia durior iusto indoctis auditoribus fuisti, et non eis iuxta apostolicam disciplinam primo lac doctrinae mollioris porrexisti, donec paulatim enutriti verbo Dei, ad capienda perfectiora, et ad facienda sublimiora Dei praecepta sufficerent.»

Quo audito omnium, qui considebant, ad ipsum ora et oculi conversi, diligenter, quid diceret, discutiebant, et ipsum esse dignum episcopatu, ipsum ad erudiendos incredulos et indoctos mitti debere decernunt, qui gratia discretionis, quae virtutum mater est, ante omnia probabatur inbutus; sicque illum ordinantes ad praedicandum miserunt. Qui ubi tempus accepit, sicut prius moderamine discretionis, ita postmodum et ceteris virtutibus ornatus apparuit.

CAPUT VI.

De religione ac pietate miranda Osualdi regis.

Huius igitur antistitis doctrina rex Osuald cum ea, cui praeerat, gente Anglorum institutus, non solum incognita progenitoribus suis regna caelorum sperare didicit; sed et regna terrarum plus quam ulli maiorum suorum, ab eodem uno Deo, qui fecit caelum et terram, consecutus est. Denique omnes nationes et provincias Brittaniae, quae in IIII linguas, id est Brettonum, Pictorum, Scottorum, et Anglorum, divisae sunt, in dicione accepit.

Quo regni culmine sublimatus, nihilominus, quod mirum dictu est, pauperibus et peregrinis semper humilis, benignus, et largus fuit.

Denique fertur, quia tempore quodam, cum die sancto paschae cum praefato episcopo consedisset ad prandium, positusque esset in mensa coram eo discus argenteus regalibus epulis refertus, et iamiamque essent manus ad panem benedicendum missuri, intrasse subito ministrum ipsius, cui suscipiendorum inopum erat cura delegata, et indicasse regi, quia multitudo pauperum undecumque adveniens maxima per plateas sederet, postulans aliquid elimosynae a rege. Qui mox dapes sibimet adpositas deferri pauperibus, sed et discum confringi, atque eisdem minutatim dividi praecepit. Quo viso pontifex, qui adsidebat, delectatus tali facto pietatis, adprehendit dexteram eius, et ait: «Numquam inveterescat haec manus.» Quod et ita iuxta votum benedictionis eius provenit. Nam cum interfecto illo in pugna, manus cum brachio a cetero essent corpore resectae, contigit, ut hactenus incorruptae perdurent. Denique in urbe regia, quae a regina quondam vocabulo Bebba cognominatur, loculo inclusae argenteo in ecclesia sancti Petri servantur, ac digno a cunctis honore venerantur.

Huius industria regis Derorum et Berniciorum provinciae, quae eatenus ab invicem discordabant, in unam sunt pacem, et velut unum conpaginatae in populum. Erat autem nepos Aeduini regis ex sorore Acha, dignumque fuit, ut tantus praecessor talem haberet de sua consanguinitate et religionis heredem et regni.

CAPUT VII.

Ut provincia Occidentalium Saxonum

verbum Dei, praedicante Birino, susceperit; et de

successoribus eius Agilbercto et Leutherio.

Eo tempore gens Occidentalium Saxonum, qui antiquitus Gevissae vocabantur, regnante Cynigilso fidem Christi suscepit, praedicante illis verbum Birino episcopo, quicum consilio papae Honorii venerat Brittaniam, promittens quidem se illo praesente in intimis ultra Anglorum partibus, quo nullus doctor praecessisset, sanctae fidei semina esse sparsurum. Unde et iussu eiusdem pontificis per Asterium Genuensem episcopum in episcopatus consecratus est gradum. Sed Brittaniam perveniens, ac primum Gevissorum gentem ingrediens, cum omnes ibidem paganissimos inveniret, utilius esse ratus est ibi potius verbum praedicare, quam ultra progrediens eos, quibus praedicare deberet, inquirere.

Itaque evangelizante illo in praefata provincia, cum rex ipse cathecizatus, fonte baptismi cum sua gente ablueretur, contigit tunc temporis sanctissimum ac victoriosissimum regem Nordanhymbrorum Osualdum adfuisse, eumque de lavacro exeuntem suscepisse, ac pulcherrimo prorsus et Deo digno consortio, cuius erat filiam accepturus in coniugem, ipsum prius secunda generatione Deo dedicatum sibi accepit in filium. Donaverunt autem ambo reges eidem episcopo civitatem, quae vocatur Dorcic, ad faciendum inibi sedem episcopalem; ubi factis dedicatisque ecclesiis, multisque ad Dominum pio eius labore populis advocatis, migravit ad Dominum, sepultusque est in eadem civitate, et post annos multos, Haedde episcopatum agente, translatus inde in Ventam civitatem, atque in ecclesia beatorum apostolorum Petri et Pauli positus est.

Defuncto autem et rege, successit in regnum filius eius Coinualch, qui et fidem ac sacramenta regni caelestis suscipere rennuit, et non multo post etiam regni terrestris potentiam perdidit. Repudiata enim sorore Pendan regis Merciorum, quam duxerat, aliam accepit uxorem;

ideoque bello petitus, ac regno privatus ab illo, secessit ad regem Orientalium Anglorum, cui nomen erat Anna; apud quem triennio exulans fidem cognovit ac suscepit veritatis. Nam et ipse, apud quem exulabat, rex erat vir bonus, et bona ac sancta sobole felix, ut in sequentibus docebimus.

Cum vero restitutus esset in regnum Coinualch, venit in provinciam de Hibernia pontifex quidam nomine Agilberctus, natione quidem Gallus, sed tunc legendarum gratia scripturarum in Hibernia non parvo tempore demoratus, coniunxitque se regi, sponte ministerium praedicandi assumens. Cuius eruditionem atque industriam videns rex, rogavit eum, accepta ibi sede episcopali, suae gentis manere pontificem; qui precibus eius adnuens, multis annis eidem genti sacerdotali iure praefuit. Tandem rex, qui Saxonum tantum linguam noverat, pertaesus barbarae loquellae, subintroduxit in provinciam alium suae linguae episcopum, vocabulo Vini, et ipsum in Gallia ordinatum; dividensque in duas parrochias provinciam, huic in civitate Venta, quae a gente Saxonum Vintancaestir appellatur, sedem episcopatus tribuit; unde offensus graviter Agilberctus, quod haec ipso inconsulto ageret rex, rediit Galliam, et accepto episcopatu Parisiacae civitatis, ibidem senex ac plenus dierum obiit. Non multis autem annis post abscessum eius a Brittania transactis, pulsus est et Vini ab eodem rege de episcopatu; qui secedens ad regem Merciorum vocabulo Vulfheri, emit pretio ab eo sedem Lundoniae civitatis, eiusque episcopus usque ad vitae suae terminum mansit.

Sicque provincia Occidentalium Saxonum tempore non pauco absque praesule fuit.

Quo etiam tempore rex praefatus ipsius gentis, gravissimis regni sui damnis saepissime ab hostibus adflictus, tandem ad memoriam reduxit, quod eum pridem perfidia regno pulerit, fides agnita Christi in regnum revocaverit; intellexitque, quod etiam tunc destituta pontifice provincia recte pariter divino fuerit destituta praesidio.

Misit ergo legatarios in Galliam ad Agilberctum, summissa illum satisfactione deprecans ad episcopatum suae gentis redire. At ille se excusans, et venire non posse contestans, quia episcopatu propriae civitatis ac parrochiae teneretur adstrictus, ne tamen obnixe petenti nil ferret auxilii, misit pro se illo presbyterum Leutherium nepotem suum, qui ei, si vellet, ordinaretur episcopus;

dicens, quod ipse eum dignum esse episcopatu iudicaret. Quo honorifice a populo et a rege suscepto, rogaverunt Theodorum, tunc archiepiscopum Doruvernensis ecclesiae, ipsum sibi antistitem consecrari; qui consecratus in ipsa civitate, multis annis episcopatum Gevissorum ex synodica sanctione solus sedulo moderamine gessit.

CAPUT VIII.

Ut rex Cantuariorum Earconberct idola

destrui praeceperit; et de filia eius Ercongota, et

propinqua Aedilbergae, sacratis Deo virginibus.

Anno dominicae incarnationis DCXL, Eadbald rex Cantuariorum transiens ex hac vita, Earconbercto filio regni gubernacula reliquit; quae ille suscepta XXIIII annis et aliquot mensibus nobilissime tenuit. Hic primus regum Anglorum in toto regno suo idola relinqui ac destrui, simul et ieiunium XL dierum observari principali auctoritate praecepit. Quae ne facile a quopiam posset contemni, in transgressores dignas et conpetentes punitiones proposuit. Cuius filia Earcongotae, ut condigna parenti suboles, magnarum fuit virgo virtutum, serviens Domino in monasterio, quod in regione Francorum constructum est ab abbatissa nobilissima vocabulo Fara, in loco, qui dicitur in Brige. Nam eo tempore necdum multis in regione Anglorum monasteriis constructis, multi de Brittania monachicae conversationis gratia Francorum vel Galliarum monasteria adire solebant; sed et filias suas eisdem erudiendas, ac sponso caelesti copulandas mittebant; maxime in Brige, et in Cale, et in Andilegum monasterio; inter quas erat Saethryd, filia uxoris Annae regis Orientalium Anglorum, cuius supra meminimus, et filia naturalis eiusdem regis Aedilberg; quae utraque cum esset peregrina, prae merito virtutum eiusdem monasterii Brigensis est abbatissa constituta. Cuius regis filia maior Sexburg, uxor Earconbercti regis Cantuariorum, habuit filiam Earcongotam, de qua sumus dicturi.

Huius autem virginis Deo dicatae multa quidem ab incolis loci illius solent opera virtutum et signa miraculorum usque hodie narrari.

Verum nos de transitu tantum illius, quo caelestia regna petiit, aliquid breviter dicere sufficiat.

Inminente ergo die suae vocationis, coepit circuire in monasterio casulas infirmarum Christi famularum, earumque vel maxime, quae vel aetate provectae, vel probitate erant morum insigniores. Quarum se omnium precibus humiliter commendans, obitum proxime suum, quem revelatione didicerat, non celavit esse futurum. Quam videlicet revelationem huiusmodi esse perhibebat: vidisse se albatorum catervam hominum idem monasterium intrare; hosque a se interrogatos, quid quaererent, aut quid ibi vellent, respondisse, quod ob hoc illo fuerint destinati, ut aureum illud nomisma, quod eo de Cantia venerat, secum adsumerent. Ipsa autem nocte, in cuius ultima parte, id est incipiente aurora, praesentis mundi tenebras transiens supernam migravit ad lucem, multi de fratribus eiusdem monasterii, qui aliis erant in aedibus, iam manifeste se concentus angelorum psallentium audisse referebant, sed et sonitum quasi plurimae multitudinis monasterium ingredientis; unde mox egressi dignoscere quid esset, viderunt lucem caelitus emissam fuisse permaximam, quae sanctam illam animam carnis vinculis absolutam ad aeterna patriae caelestis gaudia ducebat. Addunt et alia, quae ipsa nocte in monasterio eodem divinitus fuerint ostensa miracula; sed haec nos ad alia tendentes, suis narrare permittimus. Sepultum est autem corpus venerabile virginis et sponsae Christi in ecclesia beati protomartyris Stephani; placuitque post diem tertium, ut lapis, quo monumentum tegebatur, amoveretur, et altius ipso in loco reponeretur; quod dum fieret, tantae flagrantia suavitatis ab imis ebullivit, ut cunctis, qui adstabant, fratribus ac sororibus, quasi opobalsami cellaria esse viderentur aperta.

Sed et matertera eius, de qua diximus, Aedilberg, et ipsa Deo dilectam perpetuae virginitatis gloriam in magna corporis continentia servavit; quae cuius esset virtutis, magis post mortem claruit. Cum enim esset abbatissa, coepit facere in monasterio suo ecclesiam in honorem omnium apostolorum, in qua suum corpus sepelliri cupiebat. Sed cum opus idem ad medium ferme esset perductum, illa ne hoc perficeret, morte praerepta est, et in ipso ecclesiae loco, ubi desiderabat, condita. Post cuius mortem, fratribus alia magis curantibus, intermissum est hoc aedificium annis VII, quibus conpletis statuerunt ob nimietatem laboris, huius structuram ecclesiae funditus relinquere, ossa vero abbatissae illo de loco elevata, in aliam ecclesiam, quae esset perfecta ac dedicata, transferre. Et aperientes sepulchrum eius, ita intemeratum corpus invenere, ut a corruptione concupiscentiae carnalis erat inmune; et ita denuo lotum, atque aliis vestibus indutum transtulerunt illud in ecclesiam beati Stephani martyris. Cuius videlicet natalis ibi solet in magna gloria celebrari die Nonarum Iuliarum.

CAPUT IX.

Ut in loco in quo occisus est rex Osuald,

crebra sanitatum miracula facta; utque ibi primo iumentum cuiusdam

viantis, ac deinde puella paralytica sit curata.

Regnavit autem Osuald christianissimus rex Nordanhymbrorum VIIII annos, adnumerato etiam illo, quem et feralis impietas regis Brettonum, et apostasia demens regum Anglorum detestabilem fecerat.

Siquidem, ut supra docuimus, unanimo omnium consensu firmatum est, ut nomen et memoria apostatarum de catalogo regum Christianorum prorsus aboleri deberet, neque aliquis regno eorum annus adnotari.

Quo conpleto annorum curriculo occisus est, commisso gravi proelio, ab eadem pagana gente paganoque rege Merciorum, a quo et prodecessor eius Aeduini peremtus fuerat, in loco, qui lingua Anglorum nuncupatur Maserfelth, anno aetatis suae XXXVIII., die quinto mensis Augusti.

Cuius quanta fides in Deum, quae devotio mentis fuerit, etiam post mortem virtutum miraculis claruit. Namque in loco, ubi pro patria dimicans a paganis interfectus est, usque hodie sanitates infirmorum et hominum et pecorum celebrari non desinunt. Unde contigit, ut pulverem ipsum, ubi corpus eius in terram conruit, multi auferentes et in aquam mittentes suis per haec infirmis multum commodi adferrent. Qui videlicet mos adeo increbruit, ut paulatim ablata exinde terra fossam ad mensuram staturae virilis altam reddiderit.

Nec mirandum in loco mortis illius infirmos sanari, qui semper, dum viveret, infirmis et pauperibus consulere, elimosynas dare, opem ferre non cessabat. Et multa quidem in loco illo vel de pulvere loci illius facta virtutum miracula narrantur; sed nos duo tantum, quae a maioribus audivimus, referre satis duximus.

Non multo post interfectionem eius exacto tempore, contigit, ut quidam equo sedens iter iuxta locum ageret illum; cuius equus subito lassescere, consistere, caput in terram declinare, spumas ex ore demittere, et, augescente dolore nimio, in terram coepit ruere.

Desiluit eques, et stramime subtracto coepit expectare horam, qua aut melioratum reciperet iumentum, aut relinqueret mortuum. At ipsum diu gravi dolore vexatum, cum diversas in partes se torqueret, repente volutando devenit in illud loci, ubi rex memorabilis occubuit. Nec mora, quiescente dolore cessabat ab insanis membrorum motibus, et consueto equorum more, quasi post lassitudinem in diversum latus vicissim sese volvere, statimque exsurgens quasi sanum per omnia, virecta herbarum avidius carpere coepit.

Quo ille viso, ut vir sagacis ingenii, intellexit aliquid mirae sanctitatis huic loco, quo equus est curatus, inesse; et posito ibi signo, non multo post ascendit equum, atque ad hospitium, quo proposuerat, accessit; quo dum adveniret, invenit puellam ibi neptem patris familias longo paralysis morbo gravatam; et cum familiares domus illius de acerba puellae infirmitate ipso praesente quererentur, coepit dicere ille de loco, ubi caballus suus esset curatus. Quid multa? inponentes eam carro, duxerunt ad locum, ibidemque deposuerunt. At illa posita in loco obdormivit parumper;

et ubi evigilavit, sanatam se ab illa corporis dissolutione sentiens, postulata aqua, ipsa lavit faciem, crines conposuit, caput linteo cooperuit, et cum his, qui se adduxerant, sana pedibus incedendo reversa est.

CAPUT X.

Ut pulvis loci illius contra ignem valuerit.

Eodem tempore venit alius quidam de natione Brettonum, ut ferunt, iter faciens iuxta ipsum locum, in quo praefata erat pugna conpleta; et vidit unius loci spatium cetero campo viridius ac venustius; coepitque sagaci animo conicere, quod nulla esset alia causa insolitae illo in loco viriditatis, nisi quia ibidem sanctior cetero exercitu vir aliquis fuisset interfectus. Tulit itaque de pulvere terrae illius secum inligans in linteo, cogitans, quod futurum erat, quia ad medellam infirmantium idem pulvis proficeret;

et pergens itinere suo pervenit ad vicum quendam vespere, intravitque in domum, in qua vicani caenantes epulabantur; et susceptus a dominis domus, resedit et ipse cum eis ad convivium, adpendens linteolum cum pulvere, quem adtulerat, in una posta parietis. Cumque diutius epulis atque ebrietati vacarent, accenso grandi igne in medio, contigit volantibus in altum scintillis culmen domus, quod erat virgis contextum, ac foeno tectum, subitaneis flammis impleri. Quod cum repente convivae terrore confusi conspicerent, fugerunt foras nil ardenti domui et iamiamque periturae prodesse valentes. Consumpta ergo domu flammis, posta solummodo, in qua pulvis ille inclusus pendebat, tuta ab ignibus et intacta remansit. Qua visa virtute mirati sunt valde; et perquirentes subtilius, invenerunt, quia de illo loco adsumptus erat pulvis, ubi regis Osualdi sanguis fuerat effusus. Quibus patefactis ac diffamatis longe lateque miraculis, multi per dies locum frequentare illum, et sanitatum ibi gratiam capere sibi suisque coeperunt.

CAPUT XI.

Ut super reliquias eius lux coelestis tota nocte

steterit; et ut per eas sint daemoniaci curati.

Inter quae nequaquam silentio praetereundum reor, quid virtutis ac miraculi caelestis fuerit ostensum, cum ossa eius inventa, atque ad ecclesiam, in qua nunc servantur, translata sunt.

Factum est autem hoc per industriam reginae Merciorum Osthrydae, quae erat filia fratris eius, id est Osuiu, qui post illum regni apicem tenebat, ut in sequentibus dicemus.

Est monasterium nobile in provincia Lindissi, nomine Beardaneu, quod eadem regina cum viro suo Aedilredo multum diligebat, venerabatur, excolebat, in quo desiderabat honoranda patrui sui ossa recondere.

Cumque venisset carrum, in quo eadem ossa ducebantur, incumbente vespera, in monasterium praefatum, noluerunt ea, qui erant in monasterio, libenter excipere; quia etsi sanctum eum noverant, tamen, quia de alia provincia ortus fuerat, et super eos regnum acceperat, veteranis eum odiis etiam mortuum insequebantur. Unde factum est, ut ipsa nocte reliquiae adlatae foris permanerent, tentorio tantum maiore supra carrum, in quo inerant, extenso. Sed miraculi caelestis ostensio, quam reverenter eae suscipiendae a cunctis fidelibus essent, patefecit. Nam tota ea nocte columna lucis a carro illo ad caelum usque porrecta, omnibus pene eiusdem Lindissa provinciae locis conspicua stabat. Unde mane facto fratres monasterii illius, qui pridie abnuerant, diligenter ipsi petere coeperunt, ut apud se eaedem sanctae ac Deo dilectae reliquiae conderentur. Lota igitur ossa intulerunt in thecam, quam in hoc praeparaverant, atque in ecclesia iuxta honorem congruum posuerunt;

et ut regia viri sancti persona memoriam haberet aeternam, vexillum eius super tumbam auro et purpura conpositum adposuerunt, ipsamque aquam, in qua laverant ossa, in angulo sacrarii fuderunt. Ex quo tempore factum est, ut ipsa terra, quae lavacrum venerabile suscepit, ad abigendos ex obsessis corporibus daemones gratiae salutaris haberet effectum.

Denique tempore sequente, cum praefata regina in eodem monasterio moraretur, venit ad salutandam eam abbatissa quaedam venerabilis, quae usque hodie superest, vocabulo Aedilhild, soror virorum sanctorum Aediluini et Alduini, quorum prior episcopus in Lindissi provincia, secundus erat abbas in monasterio, quod vocatur Peartaneu, a quo non longe et illa monasterium habebat. Cum ergo veniens illo loqueretur cum regina, atque inter alia, sermone de Osualdo exorto, diceret, quod et ipsa lucem nocte illa supra reliquias eius ad caelum usque altam vidisset, adiecit regina, quia de pulvere pavimenti, in quo aqua lavacri illius effusa est, multi iam sanati essent infirmi. At illa petiit sibi portionem pulveris salutiferi dari; et accipiens inligatum panno condidit in capsella, et rediit. Transacto autem tempore aliquanto, cum esset in suo monasterio, venit illic quidam hospes, qui solebat nocturnis saepius horis repente ab inmundo spiritu gravissime vexari. Qui cum benigne susceptus post caenam in lecto membra posuisset, subito a diabolo arreptus, clamare, dentibus frendere, spumare, et diversis motibus coepit membra torquere. Cumque a nullo vel teneri vel ligari potuisset, cucurrit minister, et pulsans ad ostium nuntiavit abbatissae. At illa aperiens ianuam monasterii, exivit ipsa cum una sanctimonialium feminarum ad locum virorum, et evocans presbyterum, rogavit secum venire ad patientem. Ubi cum venientes viderent multos adfuisse, qui vexatum tenere, et motus eius insanos conprimere conati nequaquam valebant, dicebat presbyter exorcismos, et quaeque poterat, pro sedando miseri furore agebat. Sed nec ipse, quamvis multum laborans, proficere aliquid valebat. Cumque nil salutis furenti superesse videretur, repente venit in mentem abbatissae pulvis ille praefatus; statimque iussit ire ministram, et capsellam, in qua erat, adducere. Et cum illa adferens, quae iussa est, intraret atrium domus, in cuius interioribus daemoniosus torquebatur, conticuit ille subito, et quasi in somnum laxatus deposuit caput, membra in quietem omnia conposuit.

«Conticuere omnes, intentique ora tenebant,»

quem res exitum haberet, solliciti exspectantes. Et post aliquantum horae spatium resedit qui vexabatur, et graviter suspirans: «Modo,»

inquit, «sanum sapio, recepi enim sensum animi mei.» At illi sedulo sciscitabantur, quomodo hoc contigisset. Qui ait: «Mox ut virgo haec cum capsella, quam portabat, adpropinquavit atrio domus huius, discessere omnes, qui me premebant, spiritus maligni, et me relicto nusquam conparuerunt.» Tunc dedit ei abbatissa portiunculam de pulvere illo, et sic data oratione a presbytero, noctein illam quietissimam duxit; neque aliquid ex eo tempore nocturni timoris aut vexationis ab antiquo hoste pertulit.

CAPUT XII.

Ut ad tumbam eius sit puerulus e febre curatus.

Sequente dehinc tempore fuit in eodem monasterio puerulus quidam, longo febrium incommodo graviter vexatus. Qui cum die quadam sollicitus horam accessionis exspectaret, ingressus ad eum quidam de fratribus: «Vis,» inquit, «mi nate, doceam te, quomodo cureris ab huius molestia langoris? Surge, ingredere ecclesiam, et accedens ad sepulchrum Osualdi, ibi reside, et quietus manens adhere tumbae.

Vide, ne exeas inde, nec de loco movearis, donec hora recessionis febrium transierit. Tunc ipse intrabo, et educam te inde.» Fecit, ut ille suaserat; sedentemque ad tumbam sancti infirmitas tangere nequaquam praesumsit; quin in tantum timens aufugit, ut nec secunda die, nec tertia, neque umquam exinde eum auderet contingere. Quod ita esse gestum, qui referebat mihi, frater inde adveniens adiecit, quod eo adhuc tempore, quo mecum loquebatur, superesset in eodem monasterio iam iuvenis ille, in quo tunc puero factum erat hoc miraculum sanitatis. Nec mirandum preces regis illius iam cum Domino regnantis multum valere apud eum, qui temporalis regni quondam gubernacula tenens, magis pro aeterno regno semper laborare ac deprecari solebat.

Denique ferunt, quia a tempore matutinae laudis saepius ad diem usque in orationibus persteterit, atque ob crebrum morem orandi, sive gratias agendi Domino semper ubicumque sedens, supinas super genua sua manus habere solitus sit. Vulgatum est autem, et in consuetudinem proverbii versum, quod etiam inter verba orationis vitam finierit. Nam cum armis et hostibus circumseptus iamiamque videret se esse perimendum, oravit pro animabus exercitus sui. Unde dicunt in proverbio: «Deus miserere animabus, dixit Osuald cadens in terram.»

Ossa igitur illius translata et condita sunt in monasterio, quo diximus. Porro caput et manus cum brachiis a corpore praecisas iussit rex, qui occiderat, in stipitibus suspendi. Quo post annum deveniens cum exercitu successor regni eius Osuiu abstulit ea, et caput quidem in cymiterio Lindisfarnensis ecclesiae, in regia vero civitate manus cum brachiis condidit.

CAPUT XIII.

Ut in Hibernia sit quidam per reliquias

eius a mortis articulo revocatus.

Nec solum inclyti fama viri Brittaniae fines lustravit universos, sed etiam trans oceanum longe radios salutiferae lucis spargens, Germaniae simul et Hiberniae partes attigit. Denique reverentissimus antistes Acca solet referre, quia, cum Romam vadens, apud sanctissimum Fresonum gentis archiepiscopum Vilbrordum cum suo antistite Vilfrido moraretur, crebro eum audierit de mirandis, quae ad reliquias eiusdem reverentissimi regis in illa provincia gesta fuerint, narrare. Sed et in Hibernia cum presbyter adhuc peregrinam pro aeterna patria duceret vitam, rumorem sanctitatis illius in ea quoque insula longe lateque iam percrebruisse ferebat; e quibus unum, quod inter alia rettulit, miraculum praesenti nostrae historiae inserendum credidimus.

«Tempore,» inquit, «mortalitatis, quae Brittaniam Hiberniamque lata strage vastavit, percussus est eiusdem clade pestis inter alios scolasticus quidam de genere Scottorum, doctus quidem vir studio litterarum, sed erga curam perpetuae suae salvationis nihil omnino studii et industriae gerens. Qui cum se morti proximum videret, timere coepit et pavere, ne mox mortuus ob merita scelerum ad inferni claustra raperetur, clamavitque me, cum essem in vicinia positus, et inter egra tremens suspiria, flebili voce talia mecum querebatur: "Vides," inquit, "quia iamiamque crescente corporis molestia ad articulum subeundae mortis conpellor; nec dubito me post mortem corporis statim ad perpetuam animae mortem rapiendum, ac infernalibus subdendum esse tormentis; quia tempore non pauco inter studia divinae lectionis, vitiorum potius inplicamentis, quam divinis solebam servire mandatis. Inest autem animo, si mihi pietas superna aliqua vivendi spatia donaverit, vitiosos mores corrigere, atque ad imperium divinae voluntatis totam ex integro mentem vitamque transferre. Verum novi non hoc esse meriti mei, ut indutias vivendi vel accipiam, vel me accepturum esse confidam, nisi forte misero mihi et indigno venia, per auxilium eorum, qui illi fideliter servierunt, propitiari dignatus fuerit. Audivimus autem, et fama est creberrima, quia fuerit in gente vestra rex mirandae sanctitatis, vocabulo Osuald, cuius excellentia fidei et virtutis, etiam post mortem, virtutum frequentium operatione claruerit; precorque, si aliquid reliquiarum illius penes te habes, adferas mihi, si forte mihi Dominus per eius meritum misereri voluerit." At ego respondi: "Habeo quidem de ligno, in quo caput eius occisi a paganis infixum est; et, si firmo corde credideris, potest divina pietas per tanti meritum viri et huius vitae spatia longiora concedere, et ingressu te vitae perennis dignum reddere." Nec moratus ille integram se in hoc habere fidem respondebat.

«Tum benedixi aquam, et astulam roboris praefati inmittens obtuli egro potandum. Nec mora, melius habere coepit, et convalescens ab infirmitate, multo deinceps tempore vixit; totoque ad Deum corde et opere conversus, omnibus, ubicumque perveniebat, clementiam pii Conditoris et fidelis eius famuli gloriam praedicabat.»

CAPUT XIV.

Ut, defuncto Paulino, Ithamar pro eo

Hrofensis Ecclesiae praesulatum susceperit; et de humilitate mirabili

regis Osuini, qui ab Osuiu crudeli caede peremptus est.

Translato ergo ad caelestia regna Osualdo, suscepit regni terrestris sedem pro eo frater eius Osuiu, iuvenis XXX circiter annorum, et per annos XXVIII laboriosissime tenuit, inpugnatus videlicet et ab ea, quae fratrem eius occiderat, pagana gente Merciorum, et a filio quoque suo Alchfrido, nec non et a fratruo, id est fratris sui, qui ante eum regnavit, filio Oidilualdo.

Cuius anno secundo, hoc est ab incarnatione dominica anno DCXLIIII, reverentissimus pater Paulinus, quondam quidem Eburacensis, sed tunc Hrofensis episcopus civitatis, transivit ad Dominum sexto Iduum Octobrium die; qui X et VIIII annos, menses duos, dies XXI episcopatum tenuit; sepultusque est in secretario beati apostoli Andreae, quod rex Aedilberct a fundamentis in eadem Hrofi civitate construxit. In cuius locum Honorius archiepiscopus ordinavit Ithamar, oriundum quidem de gente Cantuariorum, sed vita et eruditione antecessoribus suis aequandum. Habuit autem Osuiu primis regni sui temporibus consortem regiae dignitatis, vocabulo Osuini, de stirpe regis Aeduini, hoc est filium Osrici, de quo supra rettulimus, virum eximiae pietatis et religionis; qui provinciae Derorum septem annis in maxima omnium rerum affluentia, et ipse amabilis omnibus praefuit. Sed nec cum eo ille, qui ceteram Transhumbranae gentis partem ab Aquilone, id est Berniciorum provinciam, regebat, habere pacem potuit; quin potius, ingravescentibus causis dissensionum, miserrima hunc caede peremit.

Siquidem congregato contra invicem exercitu, cum videret se Osuini cum illo, qui plures habebat auxiliarios, non posse bello confligere, ratus est utilius tunc demissa intentione bellandi, servare se ad tempora meliora. Remisit ergo exercitum, quem congregaverat, ac singulos domum redire praecepit a loco, qui vocatur Vilfarasdun, id est mons Vilfari, et est a vico Cataractone X ferme milibus passuum contra solstitialem occasum secretus;

divertitque ipse cum uno tantum milite sibi fidissimo, nomine Tondheri, celandus in domum comitis Hunualdi, quem etiam ipsum sibi amicissimum autumabat. Sed heu, pro dolor! longe aliter erat; nam ab eodem comite proditum eum Osuiu cum praefato ipsius milite per praefectum suum Ediluinum detestanda omnibus morte interfecit. Quod factum est die XIIIa Kalendarum Septembrium, anno regni eius nono, in loco, qui dicitur Ingetlingum; ubi postmodum, castigandi huius facinoris gratia, monasterium constructum est; in quo pro utriusque regis, et occisi videlicet, et eius, qui occidere iussit, animae redemtione cotidie Domino preces offerri deberent.

Erat autem rex Osuini et aspectu venustus, et statura sublimis, et affatu iucundus, et moribus civilis, et manu omnibus, id est nobilibus simul atque ignobilibus, largus; unde contigit, ut ob regiam eius et animi, et vultus, et meritorum dignitatem ab omnibus diligeretur, et undique ad eius ministerium de cunctis prope provinciis viri etiam nobilissimi concurrerent. Cuius inter ceteras virtutis et modestiae, et, ut ita dicam, specialis benedictionis glorias etiam maxima fuisse fertur humilitas, ut uno probare sat erit exemplo.

Donaverat equum optimum antistiti Aidano, in quo ille, quamvis ambulare solitus, vel amnium fluenta transire, vel si alia quaelibet necessitas insisteret, viam peragere posset. Cui cum parvo interiecto tempore pauper quidam occurreret elimosynam petens, desiliens ille praecepit equum, ita ut erat stratus regaliter, pauperi dari; erat enim multum misericors, et cultor pauperum, ac velut pater miserorum. Hoc cum regi esset relatum, dicebat episcopo, cum forte ingressuri essent ad prandium: «Quid voluisti, domine antistes, equum regium, quem te conveniebat proprium habere, pauperi dare? Numquid non habuimus equos viliores plurimos, vel alias species, quae ad pauperum dona sufficerent, quamvis illum eis equum non dares, quem tibi specialiter possidendum elegi?» Cui statim episcopus: «Quid loqueris,» inquit, «rex? Numquid tibi carior est ille filius equae, quam ille filius Dei?» Quibus dictis intrabant ad prandendum. Et episcopus quidem residebat in suo loco. Porro rex, venerat enim de venatu, coepit consistens ad focum calefieri cum ministris; et repente inter calefaciendum recordans verbum, quod dixerat illi antistes, discinxit se gladio suo, et dedit illum ministro, festinusque accedens ante pedes episcopi conruit, postulans, ut sibi placatus esset, «quia numquam,» inquit, «deinceps aliquid loquar de hoc aut iudicabo, quid vel quantum de pecunia nostra filiis Dei tribuas.» Quod videns episcopus, multum pertimuit, ac statim exsurgens levavit eum, promittens se multum illi esse placatum, dum modo ille residens ad epulas tristitiam deponeret.

Dumque rex, iubente ac postulante episeopo, laetitiam reciperet, coepit e contra episcopus tristis usque ad lacrimarum profusionem effici. Quem dum presbyter suus lingua patria, quam rex et domestici eius non noverant, quare lacrimaretur, interrogasset: «Scio,»

inquit, «quia non multo tempore victurus est rex; numquam enim ante haec vidi humilem regem. Unde animadverto illum citius ex hac vita rapiendum; non enim digna est haec gens talem habere rectorem.» Nec multo post dira antistitis praesagia tristi regis funere, de quo supra diximus, impleta sunt.

Sed et ipse antistes Aidan non plus quam XIIo post occisionem regis, quem amabat, die, id est pridie Kalendas Septembres, de saeculo ablatus, perpetua laborum suorum a Domino praemia recepit.

CAPUT XV.

Ut episcopus Aidan nautis et tempestatem

futuram praedixerit, et oleum sanctum quo

hanc sedarent, dederit.

Qui cuius meriti fuerit, etiam miraculorum signis internus arbiter edocuit, e quibus tria memoriae causa ponere satis sit.

Presbyter quidam, nomine Utta, multae gravitatis ac veritatis vir, et ob id omnibus, etiam ipsis principibus saeculi honorabilis, cum mitteretur Cantiam ob adducendam inde coniugem regi Osuio, filiam videlicet Aduini regis Eanfledam, quae occiso patre illuc fuerat adducta; qui terrestri quidem itinere illo venire, sed navigio cum virgine redire disponebat, accessit ad episcopum Aidanum, obsecrans eum pro se suisque, qui tantum iter erant adgressuri, Domino supplicare. Qui benedicens illos ac Domino commendans, dedit etiam oleum sanctificatum: «Scio,» inquiens, «quia, ubi navem ascenderitis, tempestas vobis, et ventus contrarius superveniet; sed tu memento, ut hoc oleum, quod tibi do, mittas in mare; et statim quiescentibus ventis, serenitas maris vos laeta prosequetur, ac cupito itinere domum remittet.» Quae cuncta, ut praedixerat antistes, ex ordine conpleta sunt; et quidem inprimis furentibus undis pelagi, temtabant nautae anchoris in mare missis navem retinere, neque hoc agentes aliquid proficiebant. Cumque verrentibus undique et inplere incipientibus navem fluctibus, mortem sibi omnes inminere, et iamiamque adesse viderent, tandem presbyter reminiscens verba antistitis, adsumta ampulla misit de oleo in pontum, et statim, ut praedictum erat, suo quievit a fervore. Sicque factum est, ut vir Dei et per prophetiae spiritum tempestatem praedixerit futuram, et per virtutem eiusdem spiritus hanc exortam, quamvis corporaliter absens, sopiverit. Cuius ordinem miraculi non quilibet dubius relator, sed fidelissimus mihi nostrae ecclesiae presbyter, Cynimund vocabulo, narravit, qui se hoc ab ipso Utta presbytero, in quo et per quem conpletum est, audisse perhibebat.

CAPUT XVI.

Ut idem admotum ab hostibus urbi

regiae ignem orando amoverit.

Aliud eiusdem patris memorabile miraculum ferunt multi, qui nosse potuerunt. Nam tempore episcopatus eius, hostilis Merciorum exercitus Penda duce Nordanhymbrorum regiones impia clade longe lateque devastans pervenit ad urbem usque regiam, quae ex Bebbae quondam reginae vocabulo cognominatur, eamque, quia neque armis neque obsidione capere poterat, flammis absumere conatus est;

discissisque viculis, quos in vicinia urbis invenit, advexit illo plurimam congeriem trabium, tignorum, parietum, virgeorum, et tecti fenei, et his urbem in magna altitudine circumdedit a parte, quae terrae est contigua, et dum ventum oportunum cerneret, inlato igne conburere urbem nisus est. Quo tempore reverentissimus antistes Aidan in insula Farne, quae duobus ferme milibus passuum ab urbe procul abest, morabatur. Illo enim saepius secretae orationis et silentii causa secedere consuerat; denique usque hodie locum sedis illius solitariae in eadem insula solent ostendere. Qui cum ventis ferentibus globos ignis ac fumum supra muros urbis exaltari conspiceret, fertur elevatis ad caelum oculis manibusque cum lacrimis dixisse: «Vide, Domine, quanta mala facit Penda.» Quo dicto statim mutati ab urbe venti in eos, qui accenderant, flammarum incendia retorserunt, ita ut aliquot laesi, omnes territi, inpugnare ultra urbem cessarent, quam divinitus iuvari cognoverant.

CAPUT XVII.

Ut apposta ecclesiae cui idem accumbens

obierat, ardente caetera domo, flammis absumi

nequiverit; et de interna vita eius.

Hunc cum dies mortis egredi e corpore cogeret, conpletis annis episcopatus sui XVII erat in villa regia non longe ab urbe, de qua praefati sumus. In hac enim habens ecclesiam et cubiculum, saepius ibidem diverti ac manere, atque inde ad praedicandum circumquaque exire consueverat; quod ipsum et in aliis villis regiis facere solebat, utpote nil propriae possessionis, excepta ecclesia sua et adiacentibus agellis habens. Tetenderunt ergo ei egrotanti tentorium ad occidentalem ecclesiae partem, ita ut ipsum tentorium parieti hereret ecclesiae. Unde factum est, ut adclinis destinae, quae extrinsecus ecclesiae pro munimine erat adposita, spiritum vitae exhalaret ultimum. Obiit autem septimo decimo episcopatus sui anno, pridie Kalendarum Septembrium. Cuius corpus mox inde translatum ad insulam Lindisfarnensium, atque in cymiterio fratrum sepultum est. At interiecto tempore aliquanto, cum fabricata esset ibi basilica maior, atque in honorem beatissimi apostolorum principis dedicata, illo ossa eius translata, atque ad dexteram altaris iuxta venerationem tanto pontifice dignam condita sunt.

Successit vero ei in episcopatum Finan, et ipse illo ab Hii Scottorum insula ac monasterio destinatus, ac tempore non pauco in episcopatu permansit. Contigit autem post aliquot annos, ut Penda Merciorum rex cum hostili exercitu haec in loca perveniens, cum cuncta, quae poterat, ferro flammaque perderet, vicus quoque ille, in quo antistes obiit, una cum ecclesia memorata flammis absumeretur. Sed mirum in modum sola illa destina, cui incumbens obiit, ab ignibus circum cuncta vorantibus absumi non potuit. Quo clarescente miraculo, mox ibidem ecclesia restaurata, et haec eadem destina in munimentum est parietis, ut ante fuerat, forinsecus adposita. Rursumque peracto tempore aliquanto, evenit per culpam incuriae vicum eundem et ipsam pariter ecclesiam ignibus consumi.

Sed ne tunc quidem eandem tangere flamma destinam valebat; et cum magno utique miraculo ipsa eius foramina ingrediens, quibus aedificio erat adfixa, perederet, ipsam tamen ledere nullatenus sinebatur. Unde tertio aedificata ibi ecclesia, destinam illam non, ut antea, deforis in fulcimentum domus adposuerunt, sed intro ipsam ecclesiam in memoriam miraculi posuerunt, ubi intrantes genu flectere, ac misericordiae caelesti supplicare deberent. Constatque multos ex eo tempore gratiam sanitatis in eodem loco consecutos;

quin etiam astulis ex ipsa destina excisis, et in aquam missis, plures sibi suisque langorum remedia conquisiere.

Scripsi autem haec de persona et operibus viri praefati; nequaquam in eo laudans aut eligens hoc, quod de observatione paschae minus perfecte sapiebat; immo hoc multum detestans, sicut in libro, quem de temporibus conposui, manifestissime probavi; sed quasi verax historicus, simpliciter ea, quae de illo sive per illum sunt gesta, describens, et quae laude sunt digna in eius actibus laudans, atque ad utilitatem legentium memoriae commendans; studium videlicet pacis et caritatis, continentiae et humilitatis; animum irae et avaritiae victorem, superbiae simul et vanae gloriae contemtorem; industriam faciendi simul et docendi mandata caelestia, solertiam lectionis et vigiliarum, auctoritatem sacerdote dignam, redarguendi superbos ac potentes, pariter et infirmos consolandi, ac pauperes recreandi vel defendendi clementiam. Qui, ut breviter multa conprehendam, quantum ab eis, qui illum novere, didicimus, nil ex omnibus, quae in evangelicis vel apostolicis sive propheticis litteris facienda cognoverat, praetermittere, sed cuncta pro suis viribus operibus explere curabat. Haec in praefato antistite multum conplector et amo, quia nimirum haec Deo placuisse non ambigo. Quod autem pascha non suo tempore observabat, vel canonicum eius tempus ignorans, vel suae gentis auctoritate ne agnitum sequeretur devictus, non adprobo nec laudo. In quo tamen hoc adprobo, quia in celebratione sui paschae non aliud corde tenebat, venerabatur, et praedicabat, quam quod nos; id est, redemtionem generis humani per passionem, resurrectionem, ascensionem in caelos mediatoris Dei et hominum hominis Iesu Christi. Unde et hanc non, ut quidam falso opinantur, XIIIIa luna in qualibet feria cum Iudaeis, sed die dominica semper agebat, a luna XIIIIa usque ad XXam; propter fidem videlicet dominicae resurrectionis, quam una sabbati factam, propterque spem nostrae resurrectionis, quam eadem una sabbati, quae nunc dominica dies dicitur, veraciter futuram cum sancta ecclesia credebat.

CAPUT XVIII.

De vita vel morte religiosi regis Sigbercti.

His temporibus regno Orientalium Anglorum, post Erpualdum Redualdi successorem, Sigberct frater eius praefuit, homo bonus ac religiosus; qui dudum in Gallia, dum inimicitias Redualdi fugiens exularet, lavacrum baptismi percepit, et patriam reversus, ubi regno potitus est, mox ea, quae in Galliis bene disposita vidit, imitari cupiens, instituit scolam, in qua pueri litteris erudirentur;

iuvante se episcopo Felice, quem de Cantia acceperat, eisque pedagogos ac magistros iuxta morem Cantuariorum praebente.

Tantumque rex ille caelestis regni amator factus est, ut ad ultimum, relictis regni negotiis, et cognato suo Ecgrice commendatis, qui et antea partem eiusdem regni tenebat, intraret monasterium, quod sibi fecerat, atque accepta tonsura pro aeterno magis regno militare curaret. Quod dum multo tempore faceret, contigit gentem Merciorum duce rege Penda adversus Orientales Anglos in bellum procedere, qui, dum se inferiores in bello hostibus conspicerent, rogaverunt Sigberctum ad confirmandum militem secum venire in proelium. Illo nolente ac contradicente, invitum monasterio eruentes duxerunt in certamen, sperantes minus animos militum trepidare, minus praesente duce quondam strenuissimo et eximio posse fugam meditari. Sed ipse professionis suae non inmemor, dum opimo esset vallatus exercitu, nonnisi virgam tantum habere in manu voluit: occisusque est una cum rege Ecgrice, et cunctus eorum, insistentibus paganis, caesus sive dispersus exercitus.

Successor autem regni eorum factus est Anna filius Eni de regio genere, vir optimus, atque optimae genitor sobolis, de quibus in sequentibus suo tempore dicendum est; qui et ipse postea ab eodem pagano Merciorum duce, a quo et prodecessores eius, occisus est.

CAPUT XIX.

Ut Furseus apud Orientales Anglos monasterium

fecerit; et de visionibus vel sanctitate eius, cui etiam caro post

mortem incorrupta testimonium perhibuerit.

Verum dum adhuc Sigberct regni infulas teneret, supervenit de Hibernia vir sanctus nomine Furseus, verbo et actibus clarus, sed et egregiis insignis virtutibus, cupiens pro Domino, ubicumque sibi oportunum inveniret, peregrinam ducere vitam. Qui cum ad provinciam Orientalium pervenisset Anglorum, susceptus est honorifice a rege praefato, et solitum sibi opus evangelizandi exsequens, multos et exemplo virtutis, et incitamento sermonis, vel incredulos ad Christum convertit, vel iam credentes amplius in fide atque amore Christi confirmavit.

Ubi quadam infirmitate corporis arreptus, angelica meruit visione perfrui, in qua admonitus est coepto verbi ministerio sedulus insistere, vigiliisque consuetis et orationibus indefessus incumbere; eo quod certus sibi exitus, sed incerta eiusdem exitus esset hora futura, dicente Domino: «Vigilate itaque, quia nescitis diem neque horam.» Qua visione confirmatus, curavit locum monasterii, quem a praefato rege Sigbercto acceperat, velocissime construere, ac regularibus instituere disciplinis. Erat autum monasterium silvarum et maris vicinitate amoenum, constructum in castro quodam, quod lingua Anglorum Cnobheresburg, id est urbs Cnobheri, vocatur; quod deinde rex provinciae illius Anna ac nobiles quique augustioribus aedificiis ac donariis adornarunt.

Erat autem vir iste de nobilissimo genere Scottorum, sed longe animo quam carne nobilior. Ab ipso tempore pueritiae suae curam non modicam lectionibus sacris simul et monasticis exhibebat disciplinis, et, quod maxime sanctos decet, cuncta, quae agenda didicerat, sollicitus agere curabat.

Quid multa? Procedente tempore et ipse sibi monasterium, in quo liberius caelestibus studiis vacaret, construxit; ubi correptus infirmitate, sicut libellus de vita eius conscriptus sufficienter edocet, raptus est e corpore; et a vespera usque ad galli cantum corpore exutus, angelicorum agminum et aspectus intueri, et laudes beatas meruit audire. Referre autem erat solitus, quod aperte eos inter alia resonare audiret: «Ibunt sancti de virtute in virtutem»;

et iterum: «Videbitur Deus deorum in Sion.» Qui reductus in corpore, et die tertia rursum eductus, vidit non solum maiora beatorum gaudia, sed et maxima malignorum spirituum certamina, qui crebris accusationibus inprobi iter illi caeleste intercludere contendebant;

nec tamen, protegentibus eum angelis, quicquam proficiebant. De quibus omnibus siqui plenius scire vult (id est, quanta fraudis solertia daemones et actus eius, et verba superflua, et ipsas etiam cogitationes quasi in libro descriptas replicaverint; quae ab angelis sanctis, quae a viris iustis sibi inter angelos apparentibus laeta vel tristia cognoverit), legat ipsum, de quo dixi, libellum vitae eius, et multum ex illo, ut reor, profectus spiritalis accipiet.

In quibus tamen unum est, quod et nos in hac historia ponere multis commodum duximus. Cum ergo in altum esset elatus, iussus est ab angelis, qui eum ducebant, respicere, in mundum. At ille oculos in inferiora deflectens, vidit quasi vallem tenebrosam subtus se in imo positam. Vidit et quattuor ignes in aere non multo ab invicem spatio distantes. Et interrogans angelos, qui essent hi ignes, audivit hos esse ignes, qui mundum succendentes essent consumturi. Unum mendacii, cum hoc, quod in baptismo abrenuntiare nos Satanae et omnibus operibus eius promisimus, minime inplemus; alterum cupiditatis, cum mundi divitias amori caelestium praeponimus;

tertium dissensionis, cum animos proximorum etiam in supervacuis rebus offendere non formidamus; quartum impietatis, cum infirmiores spoliare et eis fraudem facere pro nihilo ducimus. Crescentes vero paulatim ignes usque ad invicem sese extenderunt, atque in inmensam adunati sunt flammam. Cumque adpropinquassent, pertimescens ille dicit angelo: «Domine, ecce ignis mihi adpropinquat.» At ille: «Quod non incendisti,» inquit, «non ardebit in te; nam etsi terribilis iste ac grandis esse rogus videtur, tamen iuxta merita operum singulos examinat; quia uniuscuiusque cupiditas in hoc igni ardebit.

Sicut enim quis ardet in corpore per inlicitam voluptatem, ita solutus corpore ardebit per debitam poenam.» Tunc vidit unum de tribus angelis, qui sibi in tota utraque visione ductores adfuerunt, praecedentem ignes flammae dividere, et duos ab utroque latere circumvolantes ab ignium se periculo defendere. Vidit autem et daemones per ignem volantes incendia bellorum contra iustos struere.

Sequuntur adversus ipsum accusationes malignorum, defensiones spirituum bonorum, copiosior caelestium agminum visio; sed et virorum de sua natione sanctorum, quos olim sacerdotii gradu non ignobiliter potitos, fama iam vulgante, conpererat; a quibus non pauca, quae vel ipsi, vel omnibus, qui audire vellent, multum salubria essent, audivit. Qui cum verba finissent, et cum angelicis spiritibus ipsi quoque ad caelos redirent, remanserunt cum beato Furseo tres angeli, de quibus diximus, qui eum ad corpus referrent.

Cumque praefato igni maximo adpropiarent, divisit quidem angelus, sicut prius, ignem flammae. Sed vir Dei ubi ad patefactam usque inter flammas ianuam pervenit, arripientes inmundi spiritus unum de eis, quos in ignibus torrebant, iactaverunt in eum, et contingentes humerum maxillamque eius incenderunt; cognovitque hominem, et, quia vestimentum eius morientis acceperit, ad memoriam reduxit. Quem angelus sanctus statim adprehendens in ignem reiecit. Dicebatque hostis malignus: «Nolite repellere, quem ante suscepistis; nam sicut bona eius peccatoris suscepistis, ita et de poenis eius participes esse debetis.» Contradicens angelus: «Non,»inquit, «propter avaritiam, sed propter salvandam eius animam suscepit»; cessavitque ignis. Et conversus ad eum angelus: «Quod incendisti,» inquit, «hoc arsit in te. Si enim huius viri in peccatis suis mortui pecuniam non accepisses, nec poena eius in te arderet.» Et plura locutus, quid erga salutem eorum, qui ad mortem poeniterent, esset agendum, salubri sermone docuit. Qui postmodum in corpore restitutus, omni vitae suae tempore signum incendii, quod in anima pertulit, visibile cunctis in humero maxillaque portavit; mirumque in modum, quid anima in occulto passa sit, caro palam praemonstrabat. Curabat autem semper, sicut et antea facere consuerat, omnibus opus virtutum et exemplis ostendere, et praedicare sermonibus. Ordinem autem visionum suarum illis solummodo, qui propter desiderium conpunctionis interrogabant, exponere volebat. Superest adhuc frater quidam senior monasterii nostri, qui narrare solet dixisse sibi quendam multum veracem ac religiosum hominem, quod ipsum Furseum viderit in provincia Orientalium Anglorum, illasque visiones ex ipsius ore audierit; adiciens, quia tempus hiemis fuerit acerrimum et glacie constrictum, cum sedens in tenui veste vir ita inter dicendum, propter magnitudinem memorati timoris vel suavitatis, quasi in mediae aestatis caumate sudaverit.

Cum ergo, ut ad superiora redeamus, multis annis in Scottia verbum Dei omnibus adnuntians, tumultus inruentium turbarum non facile ferret, relictis omnibus, quae habere videbatur, ab ipsa quoque insula patria discessit; et paucis cum fratribus per Brettones in provinciam Anglorum devenit, ibique praedicans verbum, ut diximus, monasterium nobile construxit. Quibus rite gestis, cupiens se ab omnibus saeculi huius. et ipsius quoque monasterii negotiis alienare, reliquit monasterii et animarum curam fratri suo Fullano, et presbyteris Gobbano et Dicullo, et ipse ab omnibus mundi rebus liber in anchoretica conversatione vitam finire disposuit. Habuit alterum fratrem vocabulo Ultanum, qui de monasterii probatione diuturna ad heremiticam pervenerat vitam. Hunc ergo solus petens, annum totum cum eo in continentia et orationibus, in cotidianis manuum vixit laboribus.

Dein turbatam incursione gentilium provinciam videns, et monasteriis quoque periculum inminere praevidens, dimissis ordinate omnibus navigavit Galliam, ibique a rege Francorum Hloduio vel patricio Ercunualdo honorifice susceptus, monasterium construxit in loco Latineaco nominato, ac non multo post infirmitate correptus diem clausit ultimum. Cuius corpus idem Ercunualdus patricius accipiens, servavit in porticu quodam ecclesiae, quam in villa sua, cui nomen est Perrona, faciebat, donec ipsa ecclesia dedicaretur. Quod dum post dies XXVII esset factum, et corpus ipsum de porticu ablatum prope altare esset recondendum, inventum est ita inlesum, ac si eadem hora de hac luce fuisset egressus. Sed et post annos IIII, constructa domuncula cultiore receptui corporis eiusdem, ad orientem altaris, adhuc sine macula corruptionis inventum, ibidem digno cum honore translatum est; ubi merita illius multis saepe constat Deo operante claruisse virtutibus. Haec et de corporis eius incorruptione breviter attigimus, ut, quanta esset viri sublimitas, legentibus notius existeret. Quae cuncta in libello eius sufficientius, sed et de aliis conmilitonibus ipsius, quisque legerit, inveniet.

CAPUT XX.

Ut, defuncto Honorio, pontificatu sit functus Deus

dedit; et qui in tempore illo Orientalium Anglorum,

qui Hrofensis Ecclesiae fuerint antistites.

Interea, defuncto Felice Orientalium Anglorum episcopo post X et VII annos accepti episcopatus, Honorius loco eius ordinavit Thomam diaconum eius de provincia Gyruiorum; et hoc post quinque annos sui episcopatus de hac vita subtracto, Berctgilsum, cognomine Bonifatium, de provincia Cantuariorum, loco eius substituit. Et ipse quoque Honorius, postquam metas sui cursus inplevit, ex hac luce migravit anno ab incarnatione Domini DCLIII, pridie Kalendarum Octobrium; et cessante episcopatu per annum et sex menses, electus est archiepiscopus cathedrae Doruvernensis sextus Deusdedit de gente Occidentalium Saxonum; quem ordinaturus venit illuc Ithamar, antistes ecclesiae Hrofensis. Ordinatus est autem die VIImo Kalendarum Aprilium, et rexit ecclesiam annos VIIII, menses IIII et duos dies; et ipse, defuncto Ithamar, consecravit pro eo Damianum, qui de genere Australium Saxonum erat oriundus.

CAPUT XXI

Ut provincia Mediterraneorum Anglorum

sub rege Peada Christiana sit facta.

His temporibus Middilangli, id est Mediterranei Angli, sub principe Peada filio Pendan regis fidem et sacramenta veritatis perceperunt, Qui cum esset iuvenis optimus, ac regis nomine ac persona dignissimus, praelatus est a patre regno gentis illius;

venitque ad regem Nordanhymbrorum Osuiu, postulans filiam eius Alchfledam sibi coniugem dari. Neque aliter, quod petebat, inpetrare potuit, nisi fidem Christi ac baptisma cum gente, cui praeerat, acciperet. At ille audita praedicatione veritatis, et promissione regni caelestis, speque resurrectionis ac futurae inmortalitatis, libenter se Christianum fieri velle confessus est, etiamsi virginem non acciperet; persuasus maxime ad percipiendam fidem a filio regis Osuiu, nomine Alchfrido, qui erat cognatus et amicus eius, habens sororem ipsius coniugem, vocabulo Cyniburgam, filiam Pendan regis. Baptizatus est ergo a Finano episcopo cum omnibus, qui secum venerant, comitibus ac militibus, eorumque famulis universis in vico regis inlustri, qui vocatur Ad Murum. Et acceptis IIII presbyteris, qui ad docendam baptizandamque gentem illius et eruditione et vita videbantur idonei, multo cum gaudio reversus est. Erant autem presbyteri, Cedd, et Adda, et Betti, et Diuma, quorum ultimus natione Scottus, ceteri fuere de Anglis. Adda autem erat frater Uttan presbyteri inlustris, et abbatis monasterii, quod vocatur Ad Caprae Caput, cuius supra meminimus. Venientes ergo in provinciam memorati sacerdotes cum principe, praedicabant verbum, et libenter auditi sunt, multique cotidie, et nobilium, et infirmorum, abrenuntiata sorde idolatriae, fidei sunt fonte abluti.

Nec prohibuit Penda rex, quin etiam in sua, hoc est Merciorum, natione verbum, siqui vellent audire, praedicaretur. Quin potius odio habebat, et dispiciebat eos, quos fide Christi inbutos opera fidei non habere deprehendit, dicens contemnendos esse eos et miseros, qui Deo suo, in quem crederent, oboedire contemnerent.

Coepta sunt haec biennio ante mortem Pendan regis. Ipso autem occiso, cum Osuiu rex Christianus regnum eius acciperet, ut in sequentibus dicemus, factus est Diuma unus ex praefatis IIII sacerdotibus episcopus Mediterraneorum Anglorum simul et Merciorum, ordinatus a Finano episcopo. Paucitas enim sacerdotum cogebat unum antistitem duobus populis praefici. Qui cum pauco sub tempore non paucam Domino plebem adquisisset, defunctus est apud Mediterraneos Anglos in regione, quae vocatur Infeppingum. Suscepitque pro illo episcopatum Ceollach, et ipse de natione Scottorum, qui non multo post, relicto episcopatu, reversus est ad insulam Hii, ubi plurimorum caput et arcem Scotti habuere coenobiorum; succedente illi in episcopatum Trumheri, viro religioso et monachica vita instituto, natione quidem Anglorum, sed a Scottis ordinato episcopo.

Quod temporibus Vulfheri regis, de quo in sequentibus dicemus, factum est.

CAPUT XXII.

Ut Orientales Saxones fidem quam

dudum abiecerant, sub rege Sigbercto,

praedicante Ceddo, receperint.

Eo tempore etiam Orientales Saxones fidem, quam olim, expulso Mellito antistite, abiecerant, instantia regis Osuiu receperunt.

Erat enim rex eiusdem gentis Sigberct, qui post Sigberctum cognomento Parvum regnavit, amicus eiusdem Osuiu regis, qui, cum frequenter ad eum in provinciam Nordanhymbrorum veniret, solebat eum hortari ad intellegendum deos esse non posse, qui hominum manibus facti essent; dei creandi materiam lignum vel lapidem esse non posse, quorum recisurae vel igni absumerentur, vel in vasa quaelibet humani usus formarentur, vel certe dispectui habita foras proicerentur, et pedibus conculcata in terram verterentur. Deum potius intellegendum maiestate inconprehensibilem, humanis oculis invisibilem, omnipotentem, aeternum, qui caelum et terram et humanum genus creasset, regeret, et iudicaturus esset orbem in aequitate;

cuius sedes aeterna non in vili et caduco metallo, sed in caelis esset credenda; meritoque intellegendum, quia omnes, qui voluntatem eius, a quo creati sunt, discerent et facerent, aeterna ab illo praemia essent percepturi. Haec et huiusmodi multa cum rex Osuiu regi Sigbercto amicali et quasi fraterno consilio saepe inculcaret, tandem iuvante amicorum consensu credidit, et, facto cum suis consilio, cum exhortatione, faventibus cunctis et adnuentibus fidei, baptizatus est cum eis a Finano episcopo in villa regia, cuius supra meminimus, quae cognominatur Ad Murum. Est enim iuxta murum, quo olim Romani Brittaniam insulam praecinxere, XII milibus passuum a mari orientali secreta.

Igitur rex Sigberct aeterni regni iam civis effectus, temporalis sui regni sedem repetiit, postulans ab Osuiu rege, ut aliquos sibi doctores daret, qui gentem suam ad fidem Christi converterent, ac fonte salutari abluerent. At ille mittens ad provinciam Mediterraneorum Anglorum clamavit ad se virum Dei Cedd, et dato illi socio altero quodam presbytero, misit praedicare verbum genti Orientalium Saxonum. Ubi cum omnia perambulantes multam Domino ecclesiam congregassent, contigit tempore quodam eundem Cedd redire domum, ac pervenire ad ecclesiam Lindisfaronensem propter conloquium Finani episcopi. Qui ubi prosperatum ei opus evangelii conperit, fecit eum episcopum in gentem Orientalium Saxonum, vocatis ad se in ministerium ordinationis aliis duobus episcopis. Qui accepto gradu episcopatus rediit ad provinciam, et maiore auctoritate coeptum opus explens, fecit per loca ecclesias, presbyteros et diaconos ordinavit, qui se in verbo fidei et ministerio baptizandi adiuvarent, maxime in civitate, quae lingua Saxonum Ythancaestir appellatur, sed et in illa, quae Tilaburg cognominatur; quorum prior locus est in ripa Penta amnis, secundus in ripa Tamensis. In quibus, collecto examine famulorum Christi, disciplinam vitae regularis, in quantum rudes adhuc capere poterant, custodiri docuit.

Cumque tempore non pauco in praefata provincia, gaudente rege, congaudente universo populo, vitae caelestis institutio cotidianum sumeret augmentum, contigit ipsum regem instigante omnium bonorum inimico, propinquorum suorum manu interfici. Erant autem duo germani fratres, qui hoc facinus patrarunt; qui cum interrogarentur, quare hoc facerent, nil aliud respondere potuerunt, nisi ob hoc se iratos fuisse et inimicos regi, quod ille nimium suis parcere soleret inimicis, et factas ab eis iniurias mox obsecrantibus placida mente dimitteret. Talis erat culpa regis, pro qua occideretur, quod evangelica praecepta devoto corde servaret. In qua tamen eius morte innoxia, iuxta praedictum viri Dei, vera est eius culpa punita. Habuerat enim unus ex his, qui eum occiderunt, comitibus inlicitum coniugium; quod cum episcopus prohibere et corrigere non posset, excommunicavit eum atque omnibus, qui se audire vellent, praecepit, ne domum eius intrarent, neque de cibis illius acciperent. Contemsit autem rex praeceptum, et rogatus a comite, intravit epulaturus domum eius. Qui cum abisset, obviavit ei antistes. At rex intuens eum, mox tremefactus desiluit equo, ceciditque ante pedes eius, veniam reatus postulans. Nam et episcopus pariter desiluit; sederat enim et ipse in equo. Iratus autem tetigit regem iacentem virga, quam tenebat manu, et pontificali auctoritate protestatus: «Dico tibi,»

inquit, «quia noluisti te continere a domu perditi et damnati illius, tu in ipsa domu mori habes.» Sed credendum est, quia talis mors viri religiosi non solum talem culpam diluerit, sed etiam meritum eius auxerit; quia nimirum ob causam pietatis, quia propter observantiam mandatorum Christi contigit.

Successit autem Sigbercto in regnum Suidhelm, filius Sexbaldi, qui baptizatus est ab ipso Cedde in provincia Orientalium Anglorum, in vico regio, qui dicitur Rendlasham, id est mansio Rendili;

suscepitque eum ascendentem de fonto sancto Aediluald rex ipsius gentis Orientalium Anglorum, frater Anna regis eorundem.

CAPUT XXIII.

Ut idem episcopus Cedd locum monasterii

construendi ab Oidilvaldo rege accipiens, orationibus ac

ieiuniis Domino consecraverit; et de obitu ipsius.

Solebat autem idem vir Domini, cum apud Orientales Saxones episcopatus officio fungeretur, saepius etiam suam, id est Nordanhymbrorum, provinciam exhortandi gratia revisere: quem cum Oidiluald, filius Osualdi regis, qui in Derorum partibus regnum habebat, virum sanctum et sapientem, probumque moribus videret, postulavit eum possessionem terrae aliquam a se ad construendum monasterium accipere, in quo ipse rex et frequentius ad deprecandum Dominum verbumque audiendum advenire, et defunctus sepeliri deberet.

Nam et se ipsum fideliter credidit multum iuvari eorum orationibus cotidianis, qui illo in loco Domino servirent. Habuerat autem idem rex secum fratrem germanum eiusdem episcopi, vocabulo Caelin, virum aeque Deo devotum, qui ipsi ac familiae ipsius verbum et sacramenta fidei, erat enim presbyter, ministrare solebat, per cuius notitiam maxime ad diligendum noscendumque episcopum pervenit. Favens ergo votis regis antistes elegit sibi locum monasterii construendi in montibus arduis ac remotis, in quibus latronum magis latibula, ac lustra ferarum, quam habitacula fuisse videbantur hominum; ut, iuxta prophetiam Isaiae, «in cubilibus, in quibus prius dracones habitabant, oriretur viror calami et iunci,» id est fructus bonorum operum ibi nascerentur, ubi prius vel bestiae commorari, vel homines bestialiter vivere consuerant.

Studens autem vir Domini acceptum monasterii locum primo precibus ac ieiuniis a pristina flagitiorum sorde purgare, et sic in eo monasterii fundamenta iacere, postulavit a rege, ut sibi totum XLmae tempus, quod instabat, facultatem ac licentiam ibidem orationis causa demorandi concederet. Quibus diebus cunctis, excepta dominica, ieiunium ad vesperam usque iuxta morem protelans, ne tunc quidem nisi panis permodicum, et unum ovum gallinaceum cum parvo lacte aqua mixto percipiebat. Dicebat enim hanc esse consuetudinem eorum, a quibus normam disciplinae regularis didicerat, ut accepta nuper loca ad faciendum monasterium vel ecclesiam, prius orationibus ac ieiuniis Domino consecrent. Cumque X dies XLmae restarent, venit qui clamaret eum ad regem. At ille, ne opus religiosum negotiorum regalium causa intermitteretur, petiit presbyterum suum Cynibillum, qui etiam frater germanus erat ipsius, pia coepta conplere. Cui cum ille libenter adquiesceret, expleto studio ieiuniorum et orationis, fecit ibi monasterium, quod nunc Laestingaeu vocatur, et religiosis moribus iuxta ritus Lindisfarnensium, ubi educatus erat, instituit.

Qui cum annis multis et in praefata provincia episcopatum administraret, et huius quoque monasterii statutis propositis curam gereret, casu contigit, ut ad ipsum monasterium tempore mortalitatis adveniens, tactus ibidem infirmitate corporis obiret. Qui primo quidem foris sepultus est; tempore autem procedente, in eodem monasterio ecclesia est in honorem beatae Dei genetricis de lapide facta, et in illa corpus ipsius ad dexteram altaris reconditum.

Dedit autem episcopus regendum post se monasterium fratri suo Ceadda, qui postea episcopus factus est, ut in sequentibus dicemus. IIII siquidem hi, quos diximus, germani fratres, Cedd, et Cynibill, et Caelin, et Ceadda, quod raro invenitur, omnes sacerdotes Domini fuere praeclari, et duo ex eis etiam summi sacerdotii gradu functi sunt. Cum ergo episcopum defunctum ac sepultum in provincia Nordanhymbrorum audirent fratres, qui in monasterio eius erant in provincia Orientalium Saxonum, venerunt illo de suo monasterio homines circiter XXX, cupientes ad corpus sui patris, aut vivere, si sic Deo placeret, aut morientes ibi sepeliri. Qui libenter a suis fratribus et conmilitonibus suscepti, omnes ibidem superveniente praefatae pestilentiae clade defuncti sunt, excepto uno puerulo, quem orationibus patris sui a morte constat esse servatum. Nam cum multo post haec tempore viveret, et scripturis legendis operam daret, tandem didicit se aqua baptismatis non esse regeneratum, et mox fonte lavacri salutaris ablutus, etiam postmodum ad ordinem presbyterii promotus est, multisque in ecclesia utilis fuit; de quo dubitandum non crediderim, quin intercessionibus, ut dixi, sui patris, ad cuius corpus dilectionis ipsius gratia venerat, sit ab articulo mortis retentus, ut et ipse sic mortem evaderet aeternam, et aliis quoque fratribus ministerium vitae ac salutis docendo exhiberet.

CAPUT XXIV.

Ut provincia Merciorum, occiso rege

Penda, fidem Christi susceperit: et Osuiu, pro adepta victoria,

possessiones et territoria ad construenda monasteria dederit.

His temporibus rex Osuiu, cum acerbas atque intolerabiles pateretur inruptiones saepe dicti regis Merciorum, qui fratrem eius occiderat, ad ultimum necessitate cogente promisit se ei innumera et maiora, quam credi potest, ornamenta regia vel donaria in pretium pacis largiturum, dummodo ille domum rediret, et provincias regni eius usque ad internicionem vastare desineret. Cumque rex perfidus nullatenus precibus illius assensum praeberet, qui totam eius gentem a parvo usque ad magnum delere atque exterminare decreverat, respexit ille ad divinae auxilium pietatis, quo ab impietate barbarica posset eripi; votoque se obligans: «Si paganus,»

inquit, «nescit accipere nostra donaria, offeramus ei, qui novit, Domino Deo nostro.» Vovit ergo, quia, si victor existeret, filiam suam Domino sacra virginitate dicandam offerret, simul et XII possessiones praediorum ad construenda monasteria donaret; et sic cum paucissimo exercitu se certamini dedit. Denique fertur, quia tricies maiorem pagani habuerint exercitum; siquidem ipsi XXX legiones ducibus nobilissimis instructas in bello habuere, quibus Osuiu rex cum Alchfrido filio, perparvum, ut dixi, habens exercitum, sed Christo duce confisus, occurrit. Nam alius filius eius Ecgfrid eo tempore in provincia Merciorum apud reginam Cynuise obses tenebatur; filius autem Osualdi regis Oidiluald, qui eis auxilio esse debuerat, in parte erat adversariorum, eisdemque contra patriam et patruum suum pugnaturis ductor exstiterat, quamvis ipso tempore pugnandi sese pugnae subtraxerat, eventumque discriminis tuto in loco exspectabat. Inito ergo certamine fugati sunt et caesi pagani, duces regii XXX, qui ad auxilium venerant, pene omnes interfecti; in quibus Aedilheri, frater Anna regis Orientalium Anglorum, qui post eum regnavit, auctor ipse belli, perditis militibus sive auxiliis interemtus est. Et quia prope fluvium Vinuaed pugnatum est, qui tunc prae inundantia pluviarum late alveum suum immo omnes ripas suas transierat, contigit, ut multo plures aqua fugientes, quam bellantes perderet ensis.

Tum rex Osuiu, iuxta quod Domino voverat, pro conlata sibi victoria gratias Deo referens dedit filiam suam Aelffledam, quae vixdum unius anni aetatem inpleverat, perpetua ei virginitate consecrandam; donatis insuper XII possessiunculis terrarum, in quibus ablato studio militiae terrestris, ad exercendam militiam caelestem, supplicandumque pro pace gentis eius aeterna, devotioni sedulae monachorum locus facultasque suppeteret. E quibus videlicet possessiunculis sex in provincia Derorum, sex in Berniciorum dedit.

Singulae vero possessiones X erant familiarum, id est simul omnes CXX. Intravit autem praefata regis Osuiu filia Deo dedicanda monasterium, quod nuncupatur Heruteu, id est insula cervi, cui tunc Hild abbatissa praefuit. Quae post biennium conparata possessione X familiarum in loco, qui dicitur Streanaeshalch, ibi monasterium construxit;

in quo memorata regis filia primo discipula vitae regularis, deinde etiam magistra extitit, donec conpleto undeLX annorum numero, ad conplexum et nuptias sponsi caelestis virgo beata intraret. In quo monasterio et ipsa, et pater eius Osuiu, et mater eius Aeanfled, et pater matris eius Aeduini, et multi alii nobiles in ecclesia sancti apostoli Petri sepulti sunt. Hoc autem bellum rex Osuiu in regione Loidis tertio decimo regni sui anno, XVIIa die Kalendarum Decembrium cum magna utriusque populi utilitate confecit. Nam et suam gentem ab hostili paganorum depopulatione liberavit, et ipsam gentem Merciorum finitimarumque provinciarum, desecto capite perfido, ad fidei Christianae gratiam convertit.

Primus autem in provincia Merciorum, simul et Lindisfarorum ac Mediterraneorum Anglorum, factus est episcopus Diuma, ut supra diximus, qui apud Mediterraneos Anglos defunctus ac sepultus est;

secundus Cellach, qui relicto episcopatus officio vivens ad Scottiam rediit, uterque de genere Scottorum; tertius Trumheri, de natione quidem Anglorum, sed edoctus et ordinatus a Scottis, qui erat abbas in monasterio, quod dicitur Ingetlingum. Ipse est locus, ubi occisus est rex Osuini, ut supra meminimus. Nam regina Aeanfled propinqua illius, ob castigationem necis eius iniustae, postulavit a rege Osuio, ut donaret ibi locum monasterio construendo praefato Dei famulo Trumhera, quia propinquus et ipse erat regis occisi; in quo videlicet monasterio orationes assiduae pro utriusque regis, id est et occisi, et eius, qui occidere iussit, salute aeterna fierent.

Idem autem rex Osuiu tribus annis post occisionem Pendan regis, Merciorum genti necnon et ceteris australium provinciarum populis praefuit; qui etiam gentem Pictorum maxima ex parte regno Anglorum subiecit.

Quo tempore donavit praefato Peada filio regis Pendan, eo quod esset cognatus suus, regnum Australium Merciorum, qui sunt, ut dicunt, familiarum quinque milium, discreti fluvio Treanta, ab Aquilonaribus Merciis, quorum terra est familiarum VII milium. Sed idem Peada proximo vere multum nefarie peremtus est, proditione, ut dicunt, coniugis suae in ipso tempore festi paschalis.

Conpletis autem tribus annis post interfectionem Pendan regis, rebellarunt adversus regem Osuiu duces gentis Merciorum, Immin, et Eafa, et Eadberct, levato in regem Vulfhere filio eiusdem Pendan adulescente, quem occultum servaverant, et eiectis principibus regis non proprii, fines suos fortiter simul et libertatem receperunt;

sicque cum suo rege liberi, Christo vero regi pro sempiterno in caelis regno servire gaudebant. Praefuit autem rex idem genti Merciorum annis X et VII, habuitque primum episcopum Trumheri, de quo supra diximus, secundum Iaruman, tertium Ceaddan, quartum Uynfridum. Omnes hi per ordinem sibimet succedentes sub rege Vulfhere, gentis Merciorum episcopatu sunt functi.

CAPUT XXV.

Ut quaestio sit mota de tempore Paschae,

adversus eos qui de Scottia venerant.

Interea Aidano episcopo de hac vita sublato, Finan pro illo gradum episcopatus a Scottis ordinatus ac missus acceperat. Qui in insula Lindisfarnensi fecit ecclesiam episcopali sedi congruam; quam tamen more Scottorum non de lapide, sed de robore secto totam conposuit, atque harundine texit; quam tempore sequente reverentissimus archiepiscopus Theodorus in honore beati apostoli Petri dedicavit. Sed et episcopus loci ipsius Eadberct ablata harundine, plumbi lamminis eam totam, hoc est et tectum, et ipsos quoque parietes eius, cooperire curavit.

His temporibus quaestio facta est frequens et magna de observatione paschae, confirmantibus eis, qui de Cantia vel de Galliis advenerant, quod Scotti dominicum paschae diem contra universalis ecclesiae morem celebrarent. Erat in his acerrimus veri paschae defensor nomine Ronan, natione quidem Scottus, sed in Galliae vel Italiae partibus regulam ecclesiasticae veritatis edoctus. Qui cum Finano confligens, multos quidem correxit, vel ad solertiorem veritatis inquisitionem accendit, nequaquam tamen Finanum emendare potuit; quin potius, quod esset homo ferocis animi, acerbiorem castigando et apertum veritatis adversarium reddidit. Observabat autem Iacob diaconus quondam, ut supra docuimus, venerabilis archiepiscopi Paulini, verum et catholicum pascha cum omnibus, quos ad correctiorem viam erudire poterat. Observabat et regina Eanfled cum suis, iuxta quod in Cantia fieri viderat, habens secum de Cantia presbyterum catholicae observationis, nomine Romanum. Unde nonnumquam contigisse fertur illis temporibus, ut bis in anno uno pascha celebraretur, et cum rex pascha dominicum solutis ieiuniis faceret, tum regina cum suis persistens adhuc in ieiunio diem palmarum celebraret. Haec autem dissonantia paschalis observantiae vivente Aidano patienter ab omnibus tolerabatur, qui patenter intellexerant, quia, etsi pascha contra morem eorum, qui ipsum miserant, facere non potuit, opera tamen fidei, pietatis, et dilectionis, iuxta morem omnibus sanctis consuetum, diligenter exsequi curavit. Unde ab omnibus, etiam his, qui de pascha aliter sentiebant, merito diligebatur; nec solum a mediocribus, verum ab ipsis quoque episcopis, Honorio Cantuariorum, et Felice Orientalium Anglorum, venerationi habitus est.

Defuncto autem Finano, qui post illum fuit, cum Colmanus in episcopatum succederet, et ipse missus a Scottia, gravior de observatione paschae, necnon et de aliis ecclesiasticae vitae disciplinis controversia nata est. Unde merito movit haec quaestio sensus et corda multorum, timentium, ne forte accepto Christianitatis vocabulo, in vacuum currerent aut cucurrissent.

Pervenit et ad ipsas principum aures, Osuiu videlicet regis, et filii eius Alchfridi. Quia nimirum Osuiu a Scottis edoctus ac baptizatus, illorum etiam lingua optime inbutus, nil melius, quam quod illi docuissent, autumabat; porro Alchfrid magistrum habens eruditionis Christianae Vilfridum virum doctissimum (nam et Romam prius propter doctrinam ecclesiasticam adierat, et apud Dalfinum archiepiscopum Galliarum Lugdoni multum temporis egerat, a quo etiam tonsurae ecclesiasticae coronam susceperat), huius doctrinam omnibus Scottorum traditionibus iure praeferendam sciebat; unde ei etiam donaverat monasterium XL familiarum in loco, qui dicitur Inhrypum.

Quem videlicet locum paulo ante eis, qui Scottos sequebantur, in possessionem monasterii dederat. Sed quia illi postmodum data sibi optione magis loco cedere, quam suam mutare consuetudinem volebant, dedit eum illi, qui dignam loco et doctrinam haberet, et vitam.

Venerat eo tempore Agilberctus Occidentalium Saxonum episcopus, cuius supra meminimus, amicus Alchfridi regis et Vilfridi abbatis, ad provinciam Nordanhymbrorum, et apud eos aliquandiu demorabatur;

qui etiam Vilfridum rogatu Alchfridi in praefato suo monasterio presbyterum fecit. Habebat autem secum ipse presbyterum nomine Agathonem. Mota ergo ibi quaestione de pascha, vel tonsura, vel aliis rebus ecclesiasticis, dispositum est, ut in monasterio, quod dicitur Strenashalc, quod interpretatur sinus Fari, cui tunc Hild abbatissa Deo devota femina praefuit, synodus fieri, et haec quaestio terminari deberet. Veneruntque illo reges ambo, pater scilicet et filius; episcopi, Colman cum clericis suis de Scottia, Agilberctus cum Agathone et Vilfrido presbyteris. Iacobus et Romanus in horum parte erant; Hild abbatissa cum suis in parte Scottorum, in qua erat etiam venerabilis episcopus Cedd, iamdudum ordinatus a Scottis, ut supra docuimus, qui et interpres in eo concilio vigilantissimus utriusque partis extitit.

Primusque rex Osuiu praemissa praefatione, quod oporteret eos, qui uni Deo servirent, unam vivendi regulam tenere, nec discrepare in celebratione sacramentorum caelestium, qui unum omnes in caelis regnum expectarent; inquirendum potius, quae esset verior traditio, et hanc ab omnibus communiter esse sequendam; iussit primo dicere episcopum suum Colmanum, qui esset ritus et unde originem ducens ille, quem ipse sequeretur. Tum Colmanus: «Pascha,» inquit, «hoc, quod agere soleo, a maioribus meis accepi, qui me huc episcopum miserunt, quod omnes patres nostri, viri Deo dilecti, eodem modo celebrasse noscuntur. Quod ne cui contemnendum et reprobandum esse videatur, ipsum est, quod beatus evangelista Iohannes, discipulus specialiter Domino dilectus, cum omnibus, quibus praeerat, ecclesiis celebrasse legitur.» Quo haec et his similia dicente, iussit rex et Agilberctum proferre in medium morem suae observationis, unde initium haberet, vel qua hunc auctoritate sequeretur. Respondit Agilberctus: «Loquatur, obsecro, vice mea discipulus meus Vilfrid presbyter, quia unum ambo sapimus cum ceteris, qui hic adsident, ecclesiasticae traditionis cultoribus; et ille melius ac manifestius ipsa lingua Anglorum, quam ego per interpretem, potest explanare, quae sentimus.» Tum Vilfrid, iubente rege, ut diceret, ita exorsus est: «Pasca, quod facimus,»

inquit, «vidimus Romae, ubi beati apostoli Petrus et Paulus vixere, docuere, passi sunt, et sepulti, ab omnibus celebrari; hoc in Italia, hoc in Gallia, quas discendi vel orandi studio pertransivimus, ab omnibus agi conspeximus; hoc Africam, Asiam, Aegyptum, Greciam, et omnem orbem, quacumque Christi ecclesia diffusa est, per diversas nationes et linguas, uno ac non diverso temporis ordine geri conperimus; praeter hos tantum et obstinationis eorum conplices, Pictos dico et Brettones, cum quibus de duabus ultimis oceani insulis, et his non totis, contra totum orbem stulto labore pugnant.» Cui haec dicenti respondit Colmanus: «Mirum quare stultum appellare velitis laborem nostrum, in quo tanti apostoli, qui super pectus Domini recumbere dignus fuit, exempla sectamur; cum ipsum sapientissime vixisse omnis mundus noverit.» At Vilfridus: «Absit,» inquit, «ut Iohannem stultitiae reprehendamus, cum scita legis Mosaicae iuxta litteram servaret, iudaizante adhuc in multis ecclesia, nec subito valentibus apostolis omnem legis observantiam, quae a Deo instituta est, abdicare (quomodo simulacra, quae a daemonibus inventa sunt, repudiare omnes, qui ad fidem veniunt, necesse est), videlicet ne scandalum facerent eis, qui inter gentes erant Iudaeis. Hinc est enim, quod Paulus Timotheum circumcidit, quod hostias in templo immolavit, quod cum Aquila et Priscilla caput Chorinti totondit; ad nihil videlicet utile, nisi ad scandalum vitandum Iudaeorum. Hinc quod eidem Paulo Iacobus ait: "Vides, frater, quot milia sunt in Iudaeis, qui crediderunt; et omnes hi aemulatores sunt legis." Nec tamen hodie clarescente per mundum evangelio necesse est, immo nec licitum fidelibus vel circumcidi, vel hostias Deo victimarum offerre carnalium. Itaque Iohannes secundum legis consuetudinem XIIIIa die mensis primi ad vesperam incipiebat celebrationem festi paschalis, nil curans, utrum haec sabbato, an alia qualibet feria proveniret. At vero Petrus cum Romae praedicaret, memor, quia Dominus prima sabbati resurrexit a mortuis, ac mundo spem resurrectionis contulit, ita pascha faciendum intellexit, ut secundum consuetudinem ac praecepta legis XIIIIam lunam primi mensis, aeque sicut Iohannes, orientem ad vesperam semper exspectaret; et hac exorta, si dominica dies, quae tunc prima sabbati vocabatur, erat mane ventura, in ipsa vespera pascha dominicum celebrare incipiebat, quomodo et nos omnes hodie facere solemus. Sin autem dominica non proximo mane post lunam XIIIIam, sed XVIa aut XVIIa aut alia qualibet luna usque ad XXIam esset ventura, exspectabat eam, et praecedente sabbato, vespere, sacrosancta paschae sollemnia inchoabat; sicque fiebat, ut dominica paschae dies nonnisi a XVa luna usque ad XXIam servaretur. Neque haec evangelica et apostolica traditio legem solvit, sed potius adimplet, in qua observandum pascha a XIIIIa luna primi mensis ad vesperam usque ad XXIam lunam eiusdem mensis ad vesperam praeceptum est; in quam observantiam imitandam omnes beati Iohannis successores in Asia post obitum eius, et omnis per orbem ecclesia conversa est. Et hoc esse verum pascha, hoc solum fidelibus celebrandum, Niceno concilio non statutum noviter, sed confirmatum est, ut ecclesiastica docet historia. Unde constat vos, Colmane, neque Iohannis, ut autumatis, exempla sectari, neque Petri, cuius traditioni scientes contradicitis, neque legi, neque evangelio in observatione vestri paschae congruere. Iohannes enim ad legis Mosaicae decreta tempus paschale custodiens, nil de prima sabbati curabat; quod vos non facitis, qui nonnisi prima sabbati pascha celebratis. Petrus a XVa luna usque ad XXIam diem paschae dominicum celebrabat; quod vos non facitis, qui a XIIIIa usque ad XXam lunam diem dominicum paschae observatis; ita ut XIIIa luna ad vesperam saepius pascha incipiatis, cuius neque lex ullam fecit mentionem, neque auctor ac dator evangelii Dominus in ea, sed in XIIIIa vel vetus pascha manducavit ad vesperam, vel novi testamenti sacramenta in commemorationem suae passionis ecclesiae celebranda tradidit. Item lunam XXIam, quam lex maxime celebrandam commendavit, a celebratione vestri paschae funditus eliminatis; sicque, ut dixi, in celebratione summae festivitatis neque Iohanni, neque Petro, neque legi, neque evangelio concordatis.»

His contra Colmanus: «Numquid,» ait, «Anatolius vir sanctus, et in praefata historia ecclesiastica multum laudatus, legi vel evangelio contraria sapuit, qui a XIIIIa usque ad XXam pascha celebrandum scripsit? Numquid reverentissimum patrem nostrum Columbam et successores eius viros Deo dilectos, qui eodem modo pascha fecerunt, divinis paginis contraria sapuisse vel egisse credendum est? cum plurimi fuerint in eis, quorum sanctitati caelestia signa, et virtutum quae fecerunt miracula testimonium praebuerunt; quos ipse sanctos esse non dubitans, semper eorum vitam, mores, et disciplinam sequi non desisto.»

At Vilfridus: «Constat,» inquit, «Anatolium virum sanctissimum, doctissimum, ac laude esse dignissimum; sed quid vobis cum illo, cum nec eius decreta servetis? Ille enim in pascha suo regulam utique veritatis sequens, circulum X et VIIII annorum posuit, quem vos aut ignoratis, aut agnitum et a tota Christi ecclesia custoditum pro nihilo contemnitis. Ille sic in pascha dominico XIIIIam lunam conputavit, ut hanc eadem ipsa die more Aegyptiorum XVam lunam ad vesperam esse fateretur. Sic item XXam die dominico paschae adnotavit, ut hanc declinata eadem die esse XXIam crederet. Cuius regulam distinctionis vos ignorasse probat, quod aliquoties pascha manifestissime ante plenilunium, id est in XIIIa luna, facitis. De patre autem vestro Columba et sequacibus eius, quorum sanctitatem vos imitari, et regulam ac praecepta caelestibus signis confirmata sequi perhibetis, possem respondere; quia multis in iudicio dicentibus Domino, quod in nomine eius prophetaverint, et daemonia eiecerint, et virtutes multas fecerint, responsurus sit Dominus, quia numquam eos noverit. Sed absit, ut hoc de patribus vestris dicam, quia iustius multo est de incognitis bonum credere quam malum. Unde et illos Dei famulos ac Deo dilectos esse non nego, qui simplicitate rustica, sed intentione pia Deum dilexerunt. Neque illis multum obesse reor talem paschae observantiam, quamdiu nullus advenerat, qui eis instituti perfectioris decreta, quae sequerentur, ostenderet; quos utique credo, siqui tunc ad eos catholicus calculator adveniret, sic eius monita fuisse secuturos, quomodo ea, quae noverant ac didicerant, Dei mandata probantur fuisse secuti. Tu autem et socii tui, si audita decreta sedis apostolicae, immo universalis ecclesiae, et haec litteris sacris confirmata sequi contemnitis, absque ulla dubietate peccatis. Etsi enim patres tui sancti fuerunt, numquid universali, quae per orbem est, ecclesiae Christi eorum est paucitas uno de angulo extremae insulae praeferenda? Et si sanctus erat, ac potens virtutibus ille Columba vester, immo et noster, si Christi erat, num praeferri potuit beatissimo apostolorum principi, cui Dominus ait: "Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam, et tibi dabo claves regni caelorum"?

Haec perorante Vilfrido, dixit rex: «Verene, Colmane, haec illi Petro dicta sunt a Domino?» Qui ait: «Vere, rex.» At ille: «Habetis,» inquit, «vos proferre aliquid tantae potestatis vestro Columbae datum?» At ille ait: «Nihil.» Rursum rex: «Si utrique vestrum,» inquit, «in hoc sine ulla controversia consentiunt, quod haec principaliter Petro dicta, et ei claves regni caelorum sint datae a Domino?» Responderunt: «Etiam,» utrique. At ille ita conclusit: «Et ego vobis dico, quia hic est ostiarius ille, cui ego contradicere nolo; sed, in quantum novi vel valeo, huius cupio in omnibus oboedire statutis; ne forte, me adveniente ad fores regni caelorum, non sit qui reserat, averso illo, qui claves tenere probatur.»

Haec dicente rege, faverunt adsidentes quique sive adstantes maiores una cum mediocribus, et abdicata minus perfecta institutione, ad ea, quae meliora cognoverant, sese transferre festinabant.

CAPUT XXVI.

Ut Colman victus domum redierit;

et Tuda pro illo episcopatu sit functus; qualisque

illis doctoribus fuerit habitus Ecclesiae.

Finitoque conflictu, ac soluta contione, Agilberctus domum rediit. Colman videns spretam suam doctrinam, sectamque esse dispectam, adsumtis his, qui se sequi voluerunt, id est qui pascha catholicum et tonsuram coronae (nam et de hoc quaestio non minima erat) recipere nolebant, Scottiam regressus est, tractaturus cum suis, quid de his facere deberet. Cedd, relictis Scottorum vestigiis, ad suam sedem rediit, utpote agnita observatione catholici paschae. Facta est autem haec quaestio anno dominicae incarnationis DCLXIIIIo, qui fuit annus Osuiu regis XXIIus, episcopatus autem Scottorum, quem gesserunt in provincia Anglorum, annus XXXus; siquidem Aidan X et VII annis, Finan decem, Colman tribus episcopatum tenuere.

Reverso autem patriam Colmano, suscepit pro illo pontificatum Nordanhymbrorum famulus Christi Tuda, qui erat apud Scottos austrinos eruditus, atque ordinatus episcopus, habens iuxta morem provinciae illius coronam tonsurae ecclesiasticae, et catholicam temporis paschalis regulam observans; vir quidem bonus ac religiosus, sed permodico tempore ecclesiam regens. Venerat autem de Scottia, tenente adhuc pontificatum Colmano, et diligenter ea, quae ad fidem ac veritatem pertinent, et verbo cunctos docebat, et opere.

Porro fratribus, qui in Lindisfarnensi ecclesia, Scottis abeuntibus, remanere maluerunt, praepositus est abbatis iure vir reverentissimus ac mansuetissimus Eata, qui erat abbas in monasterio, quod dicitur Mailros; quod aiunt Colmanum abiturum petisse et inpetrasse a rege Osuiu, eo quod esset idem Eata unus de XII pueris Aidani, quos primo episcopatus sui tempore de natione Anglorum erudiendos in Christo accepit. Multum namque eundem episcopum Colmanum rex pro insita illi prudentia diligebat. Ipse est Eata, qui non multo post eidem ecclesiae Lindisfarnensi episcopus factus est. Abiens autem domum Colman adsumsit secum partem ossuum reverentissimi patris Aidani; partem vero in ecclesia, cui praeerat, reliquit, et in secretario eius condi praecepit.

Quantae autem parsimoniae, cuius continentiae fuerit ipse cum prodecessoribus suis, testabatur etiam locus ille, quem regebant, ubi abeuntihus eis, excepta ecclesia, paucissimae domus repertae sunt, hoc est illae solummodo, sine quibus conversatio civilis esse nullatenus poterat. Nil pecuniarum absque pecoribus habebant. Siquid enim pecuniae a divitibus accipiebant, mox pauperibus dabant. Nam neque ad susceptionem potentium saeculi, vel pecunias colligi, vel domus praevideri necesse fuit, qui numquam ad ecclesiam nisi orationis tantum et audiendi verbi Dei causa veniebant.

Rex ipse, cum oportunitas exegisset, cum V tantum aut VI ministris veniebat, et expleta in ecclesia oratione discedebat. Quod si forte eos ibi refici contingeret, simplici tantum et cotidiano fratrum cibo contenti, nil ultra quaerebant. Tota enim fuit tunc sollicitudo doctoribus illis Deo serviendi, non saeculo; tota cura cordis excolendi, non ventris. Unde et in magna erat veneratione tempore illo religionis habitus; ita ut, ubicumque clericus aliqui aut monachus adveniret, gaudenter ab omnibus tamquam Dei famulus exciperetur. Etiam si in itinere pergens inveniretur, adcurrebant, et flexa cervice vel manu signari, vel ore illius se benedici gaudebant; verbis quoque horum exhortatoriis diligenter auditum praebebant. Sed et diebus dominicis ad ecclesiam sive ad monasteria certatim, non reficiendi corporis, sed audiendi sermonis Dei gratia confluebant; et siquis sacerdotum in vicum forte deveniret, mox congregati in unum vicani verbum vitae ab illo expetere curabant.

Nam neque alia ipsis sacerdotibus aut clericis vicos adeundi, quam praedicandi, baptizandi, infirmos visitandi, et, ut breviter dicam, animas curandi causa fuit; qui in tantum erant ab omni avaritiae peste castigati, ut nemo territoria ac possessiones ad construenda monasteria, nisi a potestatibus saeculi coactus, acciperet. Quae consuetudo per omnia aliquanto post haec tempore in ecclesiis Nordanhymbrorum servata est. Sed de his satis dictum.

CAPUT XXVII.

Ut Ecgberct, vir sanctus de natione Anglorum,

monachicam in Hibernia vitam duxerit.

Eodem autem anno dominicae incarnationis DCLXIIIIo, facta erat eclipsis solis die tertio mensis Maii, hora circiter Xa diei; quo etiam anno subita pestilentiae lues, depopulatis prius australibus Brittaniae plagis, Nordanhymbrorum quoque provinciam corripiens, atque acerba clade diutius longe lateque desaeviens, magnam hominum multitudinem stravit. Qua plaga praefatus Domini sacerdos Tuda raptus est de mundo, et in monasterio, quod vocatur Pagnalaech, honorifice sepultus.

Haec autem plaga Hiberniam quoque insulam pari clade premebat. Erant ibidem eo tempore multi nobilium simul et mediocrium de gente Anglorum, qui tempore Finani et Colmani episcoporum, relicta insula patria, vel divinae lectionis, vel continentioris vitae gratia illo secesserant. Et quidam quidem mox se monasticae conversationi fideliter mancipaverunt, alii magis circueundo per cellas magistrorum, lectioni operam dare gaudebant; quos omnes Scotti libentissime suscipientes, victum eis cotidianum sine pretio, libros quoque ad legendum, et magisterium gratuitum praebere curabant.

Erant inter hos duo iuvenes magnae indolis de nobilibus Anglorum, Edilhun et Ecgberct, quorum prior frater fuit Ediluini, viri aeque Deo dilecti, qui et ipse aevo sequente Hiberniam gratia legendi adiit, et bene instructus patriam rediit, atque episcopus in provincia Lindissi factus, multo ecclesiam tempore nobilissime rexit. Hi ergo cum essent in monasterio, quod lingua Scottorum Rathmelsigi appellatur, et omnes socii ipsorum vel mortalitate de saeculo rapti, vel per alia essent loca dispersi, correpti sunt ambo morbo eiusdem mortalitatis, et gravissime adflicti; e quibus Ecgberct, sicut mihi referebat quidam veracissimus et venerandae canitiei presbyter, qui se haec ab ipso audisse perhibebat, cum se aestimaret esse moriturum, egressus est tempore matutino de cubiculo, in quo infirmi quiescebant, et residens solus in loco oportuno, coepit sedulus cogitare de actibus suis, et conpunctus memoria peccatorum suorum faciem lacrimis abluebat, atque intimo ex corde Deum precabatur, ne adhuc mori deberet, priusquam vel praeteritas neglegentias, quas in pueritia sive infantia commiserat, perfectius ex tempore castigaret, vel in bonis se operibus habundantius exerceret. Vovit etiam votum, quia adeo peregrinus vivere vellet, ut numquam in insulam, in qua natus est, id est Brittaniam, rediret; quia praeter sollemnem canonici temporis psalmodiam, si non valetudo corporis obsisteret, cotidie psalterium totum in memoriam divinae laudis decantaret; quia in omni septimana diem cum nocte ieiunus transiret. Cumque finitis lacrimis, precibus, et votis domum rediret, invenit sodalem dormientem; et ipse quoque lectulum conscendens, coepit in quietem membra laxare. Et cum paululum quiesceret, expergefactus sodalis respexit eum, et ait: «O frater Ecgbercte, o quid fecisti? Sperabam, quia pariter ad vitam aeternam intraremus. Verumtamen scito, quia, quae postulasti, accipies.» Didicerat enim per visionem et quid ille petisset, et quia petita inpetrasset. Quid multa? Ipse Edilhun proxima nocte defunctus est; at vero Ecgberect decussa molestia egritudinis convaluit, ac multo postea tempore vivens, acceptumque sacerdotii gradum condignis ornans actibus, post multa virtutum bona, ut ipse desiderabat, nuper, id est anno dominicae incarnationis DCCXXVIIIIo, cum esset ipse annorum XC, migravit ad regna caelestia. Duxit autem vitam in magna humilitatis, mansuetudinis, continentiae, simplicitatis, et iustitiae perfectione. Unde et genti suae et illis, in quibus exulabat, nationibus Scottorum sive Pictorum, exemplo vivendi, et instantia docendi, et auctoritate corripiendi, et pietate largiendi de his, quae a divitibus acceperat, multum profuit. Addidit autem votis, quae diximus, ut semper in XLma non plus quam semel in die reficeret, non aliud quam panem ac lac tenuissimum, et hoc cum mensura gustaret; quod videlicet lac pridie novum in fiala ponere solebat, et post noctem ablata superficie crassiore, ipse residuum cum modico, ut diximus, pane bibebat. Cuius modum continentiae etiam XL diebus ante natale Domini, totidem quoque post peracta sollemnia pentecostes, hoc est Lmae, semper observare curabat.

CAPUT XXVIII.

Ut defuncto Tuda, Uilfrid in Gallia,

Ceadda apud Occidentales Saxones, in provincia

Nordanhymbrorum sint ordinati episcopi.

Interea rex Alchfrid misit Vilfridum presbyterum ad regem Galliarum, qui eum sibi suisque consecrari faceret episcopum. At ille misit eum ordinandum ad Agilberectum, de quo supra diximus, qui, relicta Brittania, Parisiacae civitatis factus erat episcopus;

et consecratus est magno cum honore ab ipso, convenientibus plurimis episcopis in vico regio, qui vocatur In Conpendio. Quo adhuc in transmarinis partibus propter ordinationem demorante, imitatus industriam filii rex Osuiu misit Cantiam virum sanctum, modestum moribus, scripturarum lectione sufficienter instructum, et ea, quae in scripturis agenda didicerat, operibus solerter exsequentem, qui Eburacensis ecclesiae ordinaretur episcopus. Erat autem presbyter vocabulo Ceadda, frater reverentissimi antistitis Ceddi, cuius saepius meminimus, et abbas monasterii illius, quod vocatur Laestingaeu. Misitque cum eo rex presbyterum suum vocabulo Eadhaedum, qui postea regnante Ecgfrido, Hrypensis ecclesiae praesul factus est. Verum illi Cantiam pervenientes, invenerunt archiepiscopum Deusdedit iam migrasse de saeculo, et necdum alium pro eo constitutum fuisse pontificem. Unde deverterunt ad provinciam Occidentalium Saxonum, ubi erat Vini episcopus; et ab illo est vir praefatus consecratus antistes, adsumtis in societatem ordinationis duobus de Brettonum gente episcopis, qui dominicum paschae diem, ut saepius dictum est, secus morem canonicum a XIIIIa usque ad XXam lunam celebrant.

Non enim erat tunc ullus, excepto illo Vine, in tota Brittania canonice ordinatus episcopus.

Consecratus ergo in episcopum Ceadda maximam mox coepit ecclesiasticae veritati et castitati curam inpendere; humilitati, continentiae, lectioni operam dare; oppida, rura, casas, vicos, castella propter evangelizandum, non equitando, sed apostolorum more pedibus incedendo peragrare. Erat enim de discipulis Aidani, eisdemque actibus ac moribus iuxta exemplum eius ac fratris sui Ceddi suos instituere curavit auditores. Veniens quoque Brittaniam Vilfrid iam episcopus factus et ipse perplura catholicae observationis moderamina ccclesiis Anglorum sua doctrina contulit.

Unde factum est, ut, crescente per dies institutione catholica, Scotti omnes, qui inter Anglos morabantur, aut his manus darent, aut suam redirent ad patriam.

CAPUT XXIX.

Ut Uighardus presbyter ordinandus in

archiepiscopum, Romam de Brittania sit missus:

quem remissa mox scripta papae apostolici,

ibidem obiisse narraverint.

His temporibus reges Anglorum nobilissimi, Osuiu provinciae Nordanhymbrorum, et Ecgberct Cantuariorum, habito inter se consilio, quid de statu ecclesiae Anglorum esset agendum, intellexerat enim veraciter Osuiu, quamvis educatus a Scottis, quia Romana esset catholica et apostolica ecclesia, adsumserunt cum electione et consensu sanctae ecclesiae gentis Anglorum, virum bonum et aptum episcopatu, presbyterum nomine Vighardum, de clero Deusdedit episcopi, et hunc antistitem ordinandum Romam miserunt; quatinus accepto ipse gradu archiepiscopatus, catholicos per omnem Brittaniam ecclesiis Anglorum ordinare posset antistites.

Verum Vighard Romam perveniens, priusquam consecrari in episcopatum posset, morte praereptus est, et huiusmodi litterae regi Osuiu Brittaniam remissae:

Domino excellenti filio Osuio regi Saxonum Vitalianus cpiscopus, servus servorum Dei.

Desiderabiles litteras excellentiae vestrae suscepimus; quas relegentes cognovimus eius piissimam devotionem, ferventissimumque amorem, quem habet propter beatam vitam; et quia dextera Domini protegente, ad veram et apostolicam fidem sit conversus, sperans, sicut in sua gente regnat, ita et cum Christo de futuro conregnare.

Benedicta igitur gens, quae talem sapientissimum et Dei cultorem promeruit habere regem; quia non solum ipse Dei cultor extitit, sed etiam omnes subiectos suos meditatur die ac nocte ad fidem catholicam atque apostolicam pro suae animae redemtione converti.

Quis enim audiens haec suavia non laetetur? Quis non exultet et gaudeat in his piis operibus? Quia et gens vestra Christo omnipotenti Deo credidit secundum divinorum prophetarum voces, sicut scriptum est in Isaia: «In die illa radix Iesse, qui stat in signum populorum, ipsum gentes deprecabuntur.» Et iterum: «Audite insulae, et adtendite populi de longe.» Et post paululum: «Parum,»

inquit, «est, ut mihi sis servus ad suscitandas tribus Iacob, et feces Israel convertendas. Dedi te in lucem gentium, ut sis salus mea usque ad extremum terrae.» Et rursum: «Reges videbunt, et consurgent principes, et adorabunt.» Et post pusillum: «Dedi te in foedus populi, ut suscitares terram, et possideres hereditates dissipatas, et diceres his, qui vincti sunt: "Exite," et his, qui in tenebris: "Revelamini."» Et rursum: «Ego Dominus vocavi te in iustitia, et adprehendi manum tuam, et servavi, et dedi te in foedus populi, in lucem gentium, ut aperires oculos caecorum, et educeres de conclusione vinctum, de domo carceris sedentes in tenebris.»

Ecce, excellentissime fili, quam luce clarius est, non solum de vobis, sed etiam de omnibus prophetatum gentibus, quod sint crediturae in Christo omnium conditore. Quamobrem oportet vestram celsitudinem, utpote membrum existens Christi, in omnibus piam regulam sequi perenniter principis apostolorum, sive in pascha celebrandum, sive in omnibus, quae tradiderunt sancti apostoli Petrus et Paulus, qui ut duo luminaria caeli inluminant mundum, sic doctrina eorum corda hominum cotidie inlustrat credentium.»

Et post nonnulla, quibus de celebrando per orbem totum uno vero pascha loquitur:

«Hominem denique,» inquit, «docibilem et in omnibus ornatum antistitem, secundum vestrorum scriptorum tenorem, minime valuimus nunc repperire pro longinquitate itineris. Profecto enim dum huiusmodi apta reppertaque persona fuerit, eum instructum ad vestram dirigemus patriam, ut ipse et viva voce, et per divina oracula omnem inimici zizaniam ex omni vestra insula cum divino nutu eradicet.

Munuscula a vestra celsitudine beato principi apostolorum directa pro aeterna eius memoria suscepimus, gratiasque ei agimus, ac pro eius incolumitate iugiter Deum deprecamur cum Christi clero. Itaque qui haec obtulit munera, de hac subtractus est lucc, situsque ad limina apostolorum, pro quo valde sumus contristati, cum hic esset defunctus. Ucrumtamen gerulis harum nostrarum litterarum vestris missis, et beneficia sanctorum, hoc est reliquias beatorum apostolorum Petri et Pauli, et sanctorum martyrum Laurentii, Iohannis, et Pauli, et Gregorii, atque Pancratii eis fecimus dari, vestrae excellentiae profecto omnes contradendas. Nam et coniugi vestrae, nostrae spiritali filiae, direximus per praefatos gerulos crucem clavem auream habentem de sacratissimis vinculis beatorum Petri et Pauli apostolorum; de cuius pio studio cognoscentes, tantum cuncta sedes apostolica una nobiscum laetatur, quantum eius pia opera coram Deo flagrant et vernant. Festinet igitur, quaesumus, vestra celsitudo, ut optamus, totam suam insulam Deo Christo dicare.

Profecto enim habet protectorem, humani generis redemtorem Dominum nostrum Iesum Christum, qui ei cuncta prospera inpertiet, uti novum Christi populum coacervet, catholicam ibi et apostolicam constituens fidem. Scriptum est enim: «Quaerite primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adicientur vobis.» Nimirum enim quaerit et inpetrabit, et ei omnes suae insulae, ut optamus, subdentur.

Paterno itaque affectu salutantes vestram excellentiam, divinam precamur iugiter clementiam, quae vos vestrosque omnes in omnibus bonis operibus auxiliari dignetur, ut cum Christo in futuro regnetis saeculo. Incolumem excellentiam vestram gratia superna custodiat.» Quis sane pro Vighardo reppertus ac dedicatus sit antistes, libro sequente oportunius dicetur.

CAPUT XXX.

Ut Orientales Saxones tempore mortalitatis

ad idololatriam reversi, sed per instantiam Iarumanni

episcopi mox sint ab errore correcti.

Eodem tempore provinciae Orientalium Saxonum post Suidhelmum, de quo supra diximus, praefuere reges Sigheri et Sebbi, quamvis ipsi regi Merciorum Vulfhera subiecti. Quae videlicet provincia cum praefatae mortalitatis clade premeretur, Sigheri cum sua parte populi, relictis Christianae fidei sacramentis, ad apostasiam conversus est. Nam et ipse rex et plurimi de plebe sive optimatibus, diligentes hanc vitam, et futuram non quaerentes, sive etiam non esse credentes, coeperunt fana, quae derelicta erant, restaurare, et adorare simulacra, quasi per haec possent a mortalitate defendi. Porro socius eius et coheres regni eiusdem, Sebbi, magna fidem perceptam cum suis omnibus devotione servavit, magna, ut in sequentibus dicemus, vitam fidelem felicitate conplevit. Quod ubi rex Vulfheri conperit, fidem videlicet provinciae ex parte profanatam, misit ad corrigendum errorem, revocandamque ad fidem veritatis provinciam Iaruman episcopum, qui successor erat Trumheri. Qui multa agens solertia, iuxta quod mihi presbyter, qui comes itineris illi et cooperator verbi extiterat, referebat, erat enim religiosus et bonus vir, longe lateque omnia pervagatus, et populum et regem praefatum ad viam iustitiae reduxit; adeo ut relictis sive destructis fanis arisque, quas fecerant, aperirent ecclesias, ac nomen Christi, cui contradixerant, confiteri gauderent, magis cum fide resurrectionis in illo mori, quam in perfidiae sordibus inter idola vivere cupientes. Quibus ita gestis, et ipsi sacerdotes doctoresque eorum domum rediere laetantes.