Elagabalus

(204 - 222, C. 218 - 222)

___________________________________________________

Aelii Lampridii

ANTONINUS HELIOGABALUS

[1 1] Vitam Heliogabali Antonini, qui Varius etiam dictus est, numquam in litteras misissem, ne quis fuisse Romanorum principem sciret, nisi ante Caligulas et Nerones et Vitellios hoc idem habuisset imperium. [2] sed cum eadem terra et venena ferat et frumentum atque alia salutaria, eadem serpentes et cicures, conpensationem sibi lector diligens faciet, cum legerit Augustum, Traianum, Vespasianum, Hadrianum, Pium, Titum, Marcum contra hos prodigiosos tyrannos. [3] simul intelleg[er]et Romanorum iudicia, quod illi et diu imperarunt et exitu naturali functi sunt, hi vero interfecti, tracti, tyranni etiam appellati, quorum nec nomina libet dicere.

[4] Igitur occiso Macrino eiusque filio Diadumeno, qui pari potestate imperii Antonini etiam nomen accepera[n]t, in Varium Heliogabalum imperium conlatum est, idcirco quod Bassiani filius diceretur. [5] fuit autem Heliogabali vel Iovis vel Solis sacerdos atque Antonini sibi nomen adsciverat vel in argumentum generis vel quod id nomen usque adeo carum esse cognoverat gentibus, ut etiam parricida Bassianus causa nominis amaretur. [6] et hic quidem prius dictus est Varius, post Heliogabalus a sacerdotio dei Heliogabali, cui templum Romae in eo loco constituit, in quo prius aedes Orci fuit, quem e Suria secum advexit. [7] postremo cum accepit imperium, Antoninus appellatus est atque ipse in Romano imperio <u>lti[ssi]mus Antoninorum fuit. [2 1] hic tantum Symiamirae matri deditus fuit, ut sine illius voluntate nihil in re p. faceret, cum ipsa meretricio more vivens in aula omnia turpia exerceret, Antonino autem Caracallo stupro cognita, ita ut hic vel Varius vel Heliogabalus vulgo conceptus putaretur; [2] et aiunt quid<a>m Varii etiam nomen idcirco e<i>dem inditum a condiscipulis, quod vario semine, de meretrice utpote, conceptus videretur. [3] hic fertur occiso Macrini factione patre, ut dicebatur, Antonino in templum dei Heliogabali confugisse, velut in asylum, ne interficeretur a Macrino, qui saevissime cum filio luxurioso et crudeli exercuit imperium. [4] sed de nomine hactenus, quamvis sanctum illud Antoninorum nomen polluerit, quod tu, Constantine sacratissime, ita veneraris, ut Marcum et Pium inter Constantios Claudiosque, velut maiores tuos, aureos formaveris adoptans virtutes veterum tuis moribus congruentes et tibi amicas caras.

[3 1] Sed ut ad Antoninum Varium revertamur, nanctus imperium Romam nuntios misit; excitatisque omnibus ordinibus, omni etiam populo ad nomen Antoninum, quod non solum titulo, ut in Diadumeno fuerat, sed etiam in sanguine redditum videbatur, cum se Antonini Bassiani filium scripsisset, ingens eius desiderium factum est. [2] erat praeterea etiam rumor, qui no<v>is post tyrannos solet d<o>nari principibus, qui nisi ex summis virtutibus non permanet et quem multi mediocres principes amiserunt. [3] denique ubi in senatu lectae sunt litterae Heliogabali, statim [in]fausta in Antoninum et dira in Macrinum eiusque filium dicta sunt, appellatusque Antoninus princeps volentibus cunctis et studiose credentibus, ut sese habent vota hominum ad credulitatem festinantium, cum, quod optant, verum esse desiderant. [4] sed ubi primum ingressus est urbem, omissis, quae in provincia gerebantur, Heliogabalum in Palatino monte iuxta <a>edes imperatorias consecravit eique templum fecit, studens et Matris typum et Vest<a>e ignem et Palladium et anc[h]ilia et omnia Romanis veneranda in illud transferre templum et id agens, ne quis Romae deus nisi Heliogabalus coleretur. [5] dicebat praeterea Iudaeorum et Samaritanorum religiones et Christianam devotionem illuc transferendam, ut omnium culturarum secretum Heliogabali sacerdotium teneret.

[4 1] Deinde ubi primum diem senatus habuit, matrem suam in senatum rogari iussit. [2] quae cum venisset, vocata ad consul<u>m subsellia[m] [a]scribendo adfuit, id est senatus consulti conficiendi testis, solusque omnium imperatorum fuit, sub quo mulier quasi clarissima loco viri senatum ingressa est. [3] fecit et in colle Quirinali senaculum, id est mulierum senatum, in quo ante fuerat conventus matronalis, solemnibus dumtaxat diebus et si umquam aliqua matrona consularis coniugii ornamentis esset donata, quod veteres imperatores adfinibus detulerunt et his maxime, quae nobilitatos maritos non habuerant, ne innobilitat<a>e remanerent. [4] s<ub> Symiamira facta sunt senatus consulta ridicula de legibus matronalibus: quae quo vestitu incederet, quae cui cederet, quae ad cuius osculum veniret, quae pilento, quae <e>quo, qu<a>e sagmario, quae asino veheretur, quae carpento mulari, quae bovum, quae sella veheretur et utrum pellicia <a>n osse<a> an eborata an argentata, et quae aurum vel gemmas in calciamentis haberent.

[5 1] Ergo cum hibernasset Nicomediae atque omnia sordide ageret inireturque a viris et subaret, statim milites facti sui paenituit, quod in Macrinum conspiraverant, ut hunc principem facerent, atque in consobrinum eiusdem Heliogabali Alexandrum, quem Caesarem senatus Macrino interempto appellaverat, inclinavere animos. [2] quis enim ferre posset principem [qui] per cuncta cava corporis libidinem recipientem, cum ne beluam qui<dem> talem quisquam ferat? [3] Romae denique nihil egit aliud, nisi ut emissarios haberet, qui ei bene vasatos perquirerent eosque ad aulam perducerent, ut eorum conditionibus frui posset. [4] agebat praeterea domi fabulam Paridis ipse Veneris personam subiens, ita ut subito vestes ad pedes defluerent, nudusque una manu ad mammam altera pudendis adhibita ingenicularet posterioribus eminentibus in subactorem reiectis et oppositis. [5] vultum praeterea eodem, quo Venus pingitur, schemate figurabat corpore toto expolitus eum fructum vitae praecipuum existimans, si dignus atque aptus libidini plurimorum videretur. [6 1] vendidit et honores et dignitates et potestates tam per se quam per omnes servos ac libidinum ministros. [2] in senatum legit sine discrimine aetatis, census, generis pecuniae merito, militaribus etiam praeposituris et tribunatibus et legationibus et ducatibus venditis, etiam procurationibus et Palatinis officiis. [3] aurigas Protogenen et Cordium primo in certamine curruli socios, post in omni vita et actu participes habuit. [4] multos, quorum corpora placuerant, de scena et circo et harena in aulam traduxit. [5] H<i>eroclen vero sic amavit, ut eidem inguina oscularetur, quod dictu etiam inverecundum est, Floralia sacra se adserens celebrare. in virginem Vestalem incestum admisit. [6] sacra p. R. sublatis penetralibus profanavit. [7] ignem perpetuum extinguere voluit. nec Romanas tantum extinguere voluit religiones, sed per orbem terrae, unum studens, ut Heliogabalus deus ubique coleretur, et in penum Vestae, quod solae virgines solique pontifices adeunt, inrupit pollutus ipse omni contagione morum cum his, qui se polluerant. [8] et penetrale sacrum est auferre conatus cumque seriam quasi veram rapuisset, quam[q] vi<r>go maxima fals<o>[m] monstraverat atque in ea nihil repperisset, adpl[a]osam <f>regit; nec tamen quicquam religioni dempsit, quia plures similes factae dicuntur esse, ne quis veram umquam possit auferre. [9] haec cum ita essent, signum tamen, quod Palladium esse credebat, abstulit et auro vinctum in sui dei templo locavit. [7 1] Matris etiam deum sacra accepit et tauroboliatus est, ut ty<p>um eriperet et alia sacra, quae penitus habentur condita. [2] iactavit autem caput inter praecisos fanaticos et genitalia sibi devi<n>xit et omnia fecit, quae Galli facere solent, ablatumque sanctum in penetrale dei sui transtulit. [3] Salambonem etiam omni planctu et iactatione Syriaci cultus exhibuit omen sibi faciens inminentis exitii. [4] omnes sane deos sui dei ministros esse aiebat, cum alios eius cubicularios appellaret, alios servos, alios diversarum rerum ministros. [5] lapides, qui divi[di] dicuntur, ex proprio templo, <simulacrum> Dianae Laodiciae ex adyto suo, in quo id Orestes posuerat, adferre voluit. [6] et Orestem quidem ferunt non unum simulacrum Dianae nec uno in loco posuisse, sed multa in multis; [7] posteaquam se apud Tria flumina circa Hebrum ex responso purificavit, etiam Orestam condidit civitatem, quam saepe cruentari hominum sanguine necesse est. – [8] et Orestam quidem urbem Hadrianus suo nomin<i> vindicari iussit eo tempore, quo furore coeperat laborare, ex responso, cum ei dictum esset, ut in f<u>riosi alicuius domum vel nomen inreperet; [9] nam ex eo emollitam insaniam ferunt, per quam multos senatores occidi iusserat, quibus servatis Antoninus Pii nomen meruit, [10] quod eos post ad senatum adduxit, quos omnes iussu principis interfectos credebant. – [8 1] caedit et humanas hostias lectis ad hoc pueris nobilibus et decoris per omnem Italiam patrimis et matrimis, credo ut maior esset utrique parenti dolor. [2] omne denique magorum genus aderat illi operabaturque cottidie hortante illo et gratias dis agente, quos amicos eorum invenisset, cum inspiceret exta puerilia et excru<c>iaret hostias ad ritum gentilem suum.

[3] Cum con<su>latum inisset, in populum non nummos vel argenteos vel aureos <vel> bellaria vel minuta animalia, sed boves op[t]imos et camelos et asinos et cervos populo dirip<i>endos abiecit, imperatorium id esse dictitans.

[4] Insecutus es<t> famam Macrini crudeliter, sed multo magis Diadumeni, quod Antoninus dictus est, Pseudoantoninum ut Pseudophilippum eum appellans, simul quod ex lux<u>riosissimo extitisse vir fortissimus, optimus, gravissimus, severissimus diceretur. [5] coegit denique scriptores nonnullos nefanda, immo potius <im>p<i>a[ce] de eiusdem <v>ictu <et> luxuria disputare, ut in vita eius.  . . .

[6] Lavacrum publicum in aedibus aulicis fecit, simul et Plauti<a>ni populo exhibuit, ut ex eo condiciones bene <v>asatorum hominum colligeret. [7] idque diligenter curatum est, ut ex tota penitus urbe atque ex nauticis [m]onob<e>l<i>[s] quaererentur; sic eos appellabant, qui viriliores videbantur. [9 1] cum Marcomannis bellum inferre vellet, quod Antoninus pulcherrime proflig<a>rat, dictum est a quibusdam per Chald<a>eos et magos Antoninum Marcum id egisse, ut Marcomanni p. R. semper devoti essent atque amici, idque factu<m> carminibus et consecratione[m]. cum quaereret, quae illa esset vel ubi esset, suppressum est. [2] constabat enim illum o<b> hoc consecrationem quaerere, ut eam dissiparet spe belli concitandi, et idcirco maxime quod audierat responsum fuisse ab Antonino bellum Marcomannicum finiendum, cum hic Varius et Heliogabalus et ludibrium publicum diceretur, nomen autem Antonini pollueret, in quod invaserat. [3] prodebatur autem per eos maxime, qu<i> dolebant sibi homines ad exercendas libidines bene vasatos et maioris peculii opponi. unde etiam de nece eius cogitari coepit. et haec quidem domi.

[10 1] Sed milites pestem illam imperatoris velari nomine pati nequierunt ac primum inter sese dein per coronas iecere sermones, in Alexandrum omnes inclinantes, qui iam Caesar erat a senatu eo tempore, <consob>rinus huius Antonini, nam Varia una is erat avia, unde Heliogabalus Varius dicebatur.

[2] Zoticus sub eo tantum valuit, ut ab omnibus officiorum principibus sic haberetur quasi domini maritus. [3] erat praeterea idem Zoticus, qui hoc familiaritatis genere abutens omnia Heliogabali dicta et facta venderet f<u>mis quam maxime divitias enormes p<a>rans, cum aliis minaretur, aliis polliceretur, omnes falleret egrediensque ab illo singulos a[u]diret dicens: «de te hoc locutus sum, de te hoc audivi, de te hoc futurum est.» [4] ut sunt homines huius modi, qui, si admissi fuerint ad nimiam familiaritatem principum, famam non solum malorum sed et bonorum principum vendunt et qui stulti<ti>a vel innocentia imperatorum, qui hoc non perspiciunt, infami rumigeratione pascuntur. [5] nubsit et coit <cum illo it>a, ut et pronubam haberet clamaretque «concide Magire», et eo quidem tempore quo Zoticus aegrotabat. [6] quaerebat deinde a philosophis et gravissimis viris, an et ipsi in adul<e>scentia perpessi essent, quae ipse pateretur, <et> quidem inpudentissime; [7] neque enim umquam verbis pepercit infamibus, cum et digitis inpudicitiam ostentaret, nec ullus in conventu et audiente populo esset pudor. [11 1] fecit libertos praesides, legatos, consules, duces omnesque dignitates polluit ignobilitate hominum perditorum. [2] cum ad vindemias vocasset amicos nobiles et ad corbes sedisset, gravissimum quemque percontari coepit, an promtus esset in venerem, erubescentibusque senibus exclamabat: «erubuit, salva res est» <Terent. Adelph. 643>, silentium ac ruborem pro consensu ducens. [3] addidit praeterea ipse, quae faceret, sine ullius pudoris velamento. [4] postquam senes vidit erubescere ac tacere, vel quia aetas vel quia dignitas talia refutabat, contulit se ad iuvenes et ab his coepit omnia exquirere. [5] a quibus cum audiret aetati congrua, gaudere coepit, dice<ns> vere liberam vindemiam esse, quam sic celebraret. [6] ferunt multi ab ipso primum repertum, ut in vindemiarum festivo multa in dominos iocularia et audientibus dominis dicere<n>tur, quae ipse conposuerat, et Graeca maxime. horum pleraque Marius Maximus dicit in vita ipsius Heliogabali. [7] erant amici inprobi et senes quidam et specie philosophi, qui caput reticulo componerent, qui inproba quaedam pati se dicerent, qui maritos se habere iactarent. quos quidam finxisse dicunt, ut illi fierent vitiorum imitatione cariores. [12 1] ad praefecturam praetorii saltatorem, qui histrionicam Romae fecerat, <ad>scivit, praefectum vigilum Cordium aurigam fecit, praefectum annonae Claudium <to>nsorem. [2] ad honores reliquos promovit commendatos sibi pudibilium inormitate membrorum. ad vicensim<a>m hereditatium mulionem curare iussit, iussit et cursorem, iussit et cocum et claustrarium artificem. [3] cum ingressus est vel castra vel curiam aviam suam Variam nomine, de qua superius dictum est, secum induxit, ut eius auctoritate honestior fieret, quia per se non poterat; nec ante eum, quod iam diximus, senatu<m> mulier ingressa est ita, ut ad scribendum rogaretur et sententiam diceret. [4] in conviviis exsoletos maxime iuxta se ponebat eorumque adtrectatione[s] et tactu praecipue gaudebat, nec quisquam ei magis poculum, cum bibisset, dabat.

[13 1] Inter haec mala vitae inpudicissim<a>e Alexandrum, quem sibi adoptaverat, a se amoveri iussit, dicens se p<a>enitere adoptionis, mandavitque ad senatum, ut Caesaris ei nomen abrogaretur. [2] sed in senatu hoc prodito ingens silentium fuit; si quidem erat optimus iuvenis Alexand<e>r, u<t> postea conprobatum genere imperii eius, cum ideo displiceret patri, quod inpu<d>[l]ic<u>s non esset. [3] erat autem eidem consobrinus, ut quidam dicunt; a militibus et<iam> amabatur et senatui acceptus erat et equestri ordini. [4] nec defuit tamen furor usque ad exitium voti pessimi. nam ei percussores inmisit, et hoc quidem modo: [5] ipse secessit ad hortos Spei veteris, quasi contra nocuum iuvenem vota concipiens, relicta in Palatio matre et avia et consobrino suo iussitque, ut trucidaretur iuvenis optimus et rei p. necessarius; [6] misit et ad milites litteras, quibus iussit, ut abrogaretur nomen Caesaris Alexandro; [7] misit qui et in castris statuarum eius titulos luto tegeret, ut fieri solet de tyrannis; [8] misit et ad nutritores eius, quibus imperavit sub pr<a>emiorum spe atque ho<no>rum, ut eum occiderent quo vellent modo, vel in balneis vel veneno vel ferro. [14 1] sed nihil agunt improbi contra innocentes. nam nulla vi quis adduci potuit, ut tantum facinus impleret, cum in ipsum magis conversa sint tela, quae parabat aliis, ab hisque <sit> interfectus, quibus alios adpetebat.

[2] Sed ubi primum lutati sunt tituli statuarum, milites omnes exarserunt, et pars in Palatium, pars in hortos, in quibus erat Varius, ire tendunt, ut Alexandrum vindicare<n>t hominemque inpurum eundemque parricidalis animi tandem a re p. depellerent. [3] et cum in Palatium venissent, Alexandrum cum matre atque avia custoditum diligentissime postea in castra duxerunt. [4] secuta autem erat illos Symiamira mater Heliogabali pedibus, sollicita filio. [5] inde itum est in hortos, ubi Varius invenitur certamen au<rig>andi parans, exspectans tamen intentissime, quando eidem nuntiaretur consobrinus occisus. [6] qui subito militum strepitu exterritus in angulum se condit obiectuque veli cubicularis, quod in introitu erat cubiculi, se texit, [7] mis<s>i<s> praefectis alio ad conpescendos milites in castra, alio vero ad eos placandos, qui iam in hortos venissent. [8] Ant[h]iochianus igitur e praefectis unus milites, qui in hortos venerant, sacramenti admonitione exoravit, ne illum occiderent, quia nec multi venerant et plerique cum <v>exillo, quod Aristomac<h>us tribunus retinuerat, remanserant. haec in hortis. [15 1] in castris vero milites precanti praefecto dixerunt se pa<r>suros esse Heliogabalo, si et inpuros homines et aurigas et histriones a se dimoveret atque ad bonam frugem rediret his maxime summotis, qui <c>um omnium dolore apud eum plurimum poterant et qui omnia eius vendebant vel veritate vel fumis. [2] remoti sunt denique ab eo H<i>erocles, Cord<i>us et Myris[si]mus et duo improbi familiares, qui eum ex stulto stultiorem faciebant. [3] mandatum praeterea a militi<bu>s praefectis, ne paterentur illum ita diutius vivere et ut Alexander custodiretur nevel illi aliqua vis adferretur, simul ne Caesar quempiam amicum Augusti videret, ne ulla fieret imitatio turpitudinis. [4] sed Heliogabalus et ingenti pr[a]ece Hieroclem reposcebat inpudicissimum hominem et insidias in dies Caesaris propagabat. [5] denique kal. Ianuariis, cum simul tum designati essent consules, noluit cum consobrino procedere. [6] ad extremum cum ei avia et mater dicerent inminere milites ad eius exitium, nisi concordiam viderent inter se consobrinorum, sumpta praetexta hora diei sexta processit ad senatum avia sua ad senatum vocata et ad sellam perducta. [7] deinde in Capitolium ad vo[ca]ta concipienda et perficienda solemnia ire noluit, omniaque per pr(aetorem) urbanum facta sunt, quasi consules illic non essent.

[16 1] Nec distulit caedem consobrini, sed timens, ne se<na>tus ad ali<um> qu<empi>am se inclinaret, si ille consobrinum occidisset, iussit subito senatum urbe decedere. omnesque, quibus aut vehicula aut servi deerant, subito proficisci iussi[t] sunt, cum alii per baiulos, alii per fortuita animalia et mercede conducta veherentur. [2] Sabinum consularem virum, ad quem libros Ulpi[ci]anus scripsit, quod in urbe remansisset, vocato centurione mollioribus verbis iussit occidi. [3] sed centurio aure surdiori imperari sibi credidit, ut urbe pelleretur, itaque fecit. sic vitium centurionis Sabino saluti fuit. [4] removit et Ulpi[ci]anum iuris consultum ut bonum virum et Silvinum r<h>et[h]orem, quem magistrum Caesaris fecerat. et Silvinus quidem occisus est, Ulpi[ci]anus vero reservatus. [5] sed milites et maxime praetorianus, vel scientes, qu<od> mala in <Alexandrum> Heliogabalu<s> parara[n]t, vel quod sibi viderent invidiam <fore ex Alexandri amore, inter se congressi sunt> factaque conspiratione ad liberandam rem p. primum conscii <libidinum eius occisi sunt vario> genere mortis, cum alios vitalibus exemptis necarent, alios ab ima parte perfoderent, ut mors esset vitae consentiens; [17 1] post hoc in eum impetus factus est atque in latrina, ad quam confugerat, occisus. tractus deinde per publicum. addita iniuria cadaveri est, ut id in cloacam milites mitterent. [2] sed cum non c[a]episset cloaca fortuito, per pontem Aemilium adnexo pondere, ne fluitaret, in Tiberim abiectum est, ne umquam sepeliri posset. [3] tractum est cadaver eius etiam per circi spatia, priusquam in Tiberim praecipitaretur. [4] nomen eius, id est Antonini, erasum est senatu iubente remansitque Varii Heliogabali, si quidem illud adfectato retinuerat, cum vult videri filius Antonini. [5] appellatus est post mortem Tiberinus et Tractatitius et Inpurus et multa, si quando ea erant designanda, quae sub eo facta videbantur. [6] solusque omnium principum et tractus est et in cloacam missus et in Tiberim praecipitatus. [7] quod odio communi omnium contigit, a quo speciatim cavere debent imperatores, si quidem nec sepulchra mereantur, qui amorem senatus populi ac militum non merentur.

[8] Opera publica ipsius praeter aedem Heliogabali dei, quem Solem alii, alii Iovem dicunt, et amphitheatri instauratio<nem> post exustionem et lavacrum in vico Sulpicio, quod Antoninus Severi filius coeperat, nulla extant. [9] et lavacrum quidem Antonin<us> Caracallus dedicaverat et lavando et populum admittendo, sed porticus defuerant, quae postea <a>b hoc subd<it>i<v>o Antonino extructae sunt, ab Alexandro perfectae.

[18 1] Hic ultimus Antoninorum fuit (quamvis cognomine postea Gordianos multi Antoninos putent, qui Antonii dicti sunt, non Antonini) vita, moribus, improbitate ita odibilis, ut eius senatus et nomen eraserit. [2] quem nec ego Antoninum vocassem nisi causa cognitionis, quae cogit plerumque dici ea etiam nomina, quae sunt abolita.

Occisa est cum eo et mater Symiamira, probrosissima mulier et digna filio. [3] cautumque ante omnia post Antoninum Heliogabalum, ne umquam mulier senatum ingrederetur utique inferis eius caput dicaretur devovereturque, per quem id esset factum.

[4] De huius vita multa in litteras missa sunt obscaena, quae quia digna memoratu non sunt, ea prodenda censui, quae ad luxuriam pertinebant, quorum aliqua privatus, aliqua iam imperator fecisse perhibetur, cum ipse privatus diceret se Apicium, imperatorem vero <Neronem>, Othonem et Vitellium imitari. [19 1] nam primus omnium privatorum t[h]oros aureis toralibus texit, quia tunc ex Antonini Marci auctoritate id fieri licebat, qui omnem apparatum imperatorium publice vendiderat. [2] deinde aestiva convivia coloribus exhibuit, ut hodie prasinum, vitreum alia, <alia> die venetum et deinceps exhiberet, semper vari[a]e per dies omnes aestivos. [3] primus deinde aut<h>epsas argenteas habuit, primus etiam caccabos, vasa deinde centenaria argentea scalpta et nonnulla schematibus libidinosissimis inquinata. [4] et mastichatum et puleiatum et omnia haec, quae nunc luxuria retinet, primus invenit. [5] nam rosatum ab aliis acceptum pinearum etiam adtritione [m]od<o>ratius reddidit. denique haec genera poculorum ante Heliogabalum non leguntur. [6] nec erat ei ulla vita nisi exquirere novas voluptates. primus fecit de piscibus isicia, primus de ostreis et lithostreis et aliis huiusmodi marinis conc<h>is et lucustis et cammaris et sc<i>llis. [7] stravit et triclinia de rosa et lectos et porticus ac sic ea de<a>mbulavit, idque omni florum genere, li<li>is, violis, h<y>ac<i>nthis et narcissis. [8] hic non nisi unguento nobili aut croco piscinis infectis natavit. [9] nec cubuit in accubitis facile nisi his, quae pilum leporinum haberent aut plumas perdicum subalares, saepe culcitas mutans.

[20 1] Senatum nonnumquam ita contempsit, ut mancipia togata appellaret, p. R. unius fundi cultorem, [s]equestrem ordinem in nullo loco habens. [2] praefectum urbicum saepe post c[a]enam ad potandum vocabat adhibitis et praefectis praetorio, ita ut, si recusarent, magistri [h]<offici>orum eos cogerent. [3] voluit et per singulas urb<i>s <regi>ones praefectos urbi facere [et], ut essent in urbe quattuordecim. et fecisset, si vixisset, promoturus omnes turpissimos et ultim<a>e professionis homines.

[4] Hic solido argento factos habuit lectos et tricliniares et cubiculares. [5] comedit saepius ad imitationem Apicii calcanea camelorum et cristas vivis gallinaceis demptas, linguas pavonum et lusciniarum, quod qui ederet <a> pestilentia tutus diceretur. [6] exhibuit et Palatinis <patinas> ingentes extis mullorum refertas et cerebellis foenicopterum et perdicum ovis et cerebellis turdorum et capitibus psittacorum et fasianorum et pavonum. [7] barbas sane mullorum tantas iubebat exhiberi, ut pro nas<tur>ti<i>s, apiasteris et fa<s>elaribus et f[o]eno Graeco exhiberet plenis fabatariis et discis. quod praecipue stupendum est. [21 1] canes iecineribus anserum pavit. habuit leones et leopardos exarmat<o>s in deliciis, quos edoctos per mansuetarios subito ad secundam et tertiam mensam iubebat accumbere ignorantibus cunctis, quod exarmati essent, ad pavorem ridiculum excitandum. [2] misit et uvas Apamenas in praesepia equis suis et psittacis atque fasianis leones pavit et alia animalia. [3] exhibuit et sumina apruna per dies decem tricena cottidie cum suis <v>ul<v>is, pisum cum aureis, lentem cum cerauniis, fabam cum electris, orizam cum albis exhibens. [4] albas praeterea in vicem piperis piscibus et tuberibus conspersit. [5] oppressit in tricliniis versatilibus parasitos suos violis et floribus, sic ut animam aliqui efflaverint, cum er<e>pere ad summum non possent. [6] condito piscinas et solia temperavit et rosato atque absentato. vulgum ad bibendum invitavit et ipse cum populo tantum <b>i<b>it, ut in piscina eum bibisse intellegeretur, viso quod unus bibisset. [7] eunuchos pro ap<op>h<or>e[i]tis dedit, dedit quadrigas, equos stratos, mulos, basternas et redas, dedit et aureos millenos et centena pondo argenti. [22 1] sortes sane convivales scriptas in coclearibus habuit tales, ut alius exiret «decem camelos», alius «decem muscas», alius «decem libr<a>s auri», alius «decem plumbi», alius «decem strutiones», alius «decem ova pullina», ut vere sortes essent et fata temptarentur.

[2] Quod quidem et ludis suis exhibuit, cum et ursos decem et decem g<l>i<r>es et decem lactucas et decem auri libras in sorte habuit. [3] primusque hunc morem sortis instituit, quem nunc videmus. sed vere ad sortem scaenicos vocavit, cum et canes mortuos et libram bub<u>lae carnis haberet in sorte et item centum aureos et mille argenteos et centum folles aeris et alia talia. [4] quae populus tam libenter accepit, ut eum postea imperare gratularentur. [23 1] fertur in euripis vino plenis navales circenses exhibuisse, pallia de oenanthio fudisse et elefantorum quattuor quadrigas in Vaticano agitasse dirutis sepulchris, quae obsistebant, iunxisse etiam camelos quaternos ad currus in circo privato spectaculo. [2] serpentes per Marsicae gentis sacerdotes collegisse fertur eosque subito ante lucem, ut solet populus ad ludos celebres convenire, effudisse, multosque adflictos morsu et fuga. [3] usus est aurea omni tunica, usus et purpurea, usus et de gemmis Persica, cum gravari se diceret onere voluptatis. [4] habuit et in cal<c>iamentis gemmas, et quidem scalptas. quod risum omnibus movit, quasi possent scalpturae nobilium artificum videri in gemmis, quae pedibus adhaerebant. [5] voluit uti et diademate gemmato, qui pulchrior fieret et magis ad feminarum vultum aptus. qu<o> et usus est domi. [6] fertur et promi<si>sse foenice<m> convivi[i]s vel pro e<o> libras auri mille, ut i<m>p<e>ra[e]tori<e> eos dim<i>tteret. [7] marinae aquae colymbos exhibuit, in mediterraneis locis maxime, eosdemque singulis amicis natantibus dimisit et iterum cum piscibus implevit. [8] montem nivium in virdiario domus aestate fecit advectis <ni>vibus. ad mare piscem numquam comedit, in longissimis a mari locis omnia marina semper exhibuit. murenarum lactibus et luporum in locis mediterraneis rusticos pavit.

[24 1] Pisces semper quasi in marina aqua cum col<o>re suo coctos conditura veneta comedit. momentarias de rosato et rosis piscinas exhibuit et <la>vit cum omnibus suis caldarias de nardo exhibens. idem in lucernis balsamum exhibuit. [2] idem mulieres numquam iteravit praeter uxorem. lupanaria domi amicis, clientibus et servis exhibuit. [3] idem numquam minus centum sestertiis c[a]enavit, hoc est argenti libris triginta; aliquando autem tribus milibus sesterti<um> c[a]enavit omnibus supputatis, quae inpendit. [4] c[a]enas vero et Vitellii et Apicii vi<c>it. pisces [s]e vivari<is> suis bubus traxit. per macellum transiens mendicitatem publicam flevit. [5] parasitos ad rotam aquariam ligabat et cum vertigine sub aquas mittebat rursusque in summum revolvebat eosque Ixionios amicos vocavit. [6] stravit et saxis Laced<a>emoniis ac porphyreticis plateas in Palatio, quas Antoninianas vocavit. quae saxa usque ad nostram memoriam manserunt, sed nuper eru[di]t<a et> exsecta sunt. [7] constituerat et columnam unam c<ol>l<oc>are ingentem, ad quam ascenderetur intrinsecus, ita ut in summo Heliogabalum deum collocaret, sed tantum saxum non invenit, cum id de Thebaide adferre cogitaret.

[25 1] Ebrios amicos plerumque claudebat et subito nocte leones et leopardos et ursos exarmatos immittebat, ita ut expergefacti in cubiculo eodem leones, ursos, pardos cum luce vel, quod est gravius, nocte invenirent, ex quo plerique exanimati sunt. [2] multi<s> vilioribus amicis folles pro accubitis sternebat eosque refla<b>at prandentibus illis, ita ut plerumque subito sub mensis invenirentur prandentes; [3] primus denique invenit simma in terra sternere, non in lectulis, ut a pedibus utres per pueros ad reflandum spiritum solverentur. [4] in <m>imicis adulteriis ea, quae solent simulato[s] fieri, effici ad verum iussit. [5] meretrices a l[a]enonibus cunctis redemit saepe et manumisit. [6] cum inter fabulas privatas sermo esset ortus, quanti h<e>rn<i>osi esse possent in urbe Roma, iussit omnes notari eosque ad balneas suas exhiber<i> et cum [h]isdem lavit, nonnullis etiam honestis. [7] gladiatores ante convivium pugnantes sibi et p<y>ctas frequenter {exhibuit}. [8] stravit sibi triclinium in summo lusorio et, dum pranderet, noxios et venationes sibi exhibuit. [9] parasitis in secunda mensa saepe ceream c[a]enam, saepe ligneam, saepe eburneam, aliquando fictilem, nonnumquam vel marmoream vel lapideam exhibuit, ita ut omnia illis exhiberentur videnda de diversa materia, quae ipse c[a]enabat, cum tantum biberent per singula fercula et manus, quasi comedissent, lavarent.

[26 1] Primus Romanorum holoserica veste usus fertur, cum iam subsericae in usu essent. linteamen lotum numquam attigit, mendicos dicens qui lineis lotis uterentur. [2] dalmaticatus in publico post c[a]enam saepe visus est, Gurgitem Fabium et Scipionem se appellans, quod cum [cum] ea veste esset, cum qua Fabius et Cornelius a parentibus ad corrigendos mores adul<e>scentes in publicum essent producti.

[3] Omnes de circo, de theatro, de stadio et omnibus locis et balneis meretrices collegit in aedes publicas et apud eas contionem habuit qu<a>si militarem, dicens eas commilitones, disputavitque de generibus schematum et voluptatum. [4] adhibuit in tali contione postea lenones, exsoletos undique collectos et luxuriosissimos puerulos et iuvenes. [5] et cum ad meretrices muliebri ornatu processisset papilla eiecta, <ad> exole[c]tos habitu puerorum, qui prostituuntur, post contionem pronuntiavit his quasi militibus ternos aureos donativum petitque ab his, ut a dis peterent, ut alios haberet ipsis commendandos.

[6] Iocabatur sane ita cum servis, ut eos iuberet millena pondo sibi aranearum deferre proposito praemio, collegisseque dicitur decem milia pondo aranearum, dicens et hinc intellegendum, quam magna esset Roma. [7] mittebat parasitis pro cellario[s] salari<a> annua vasa cum ranis et scorpiis et cum serpentibus et huiusmodi monstris. [8] claudebat in cuiuscemodi vasis infinitum muscarum, apes mansuetas eas appellans. [27 1] quadrigas circensium in tricliniis et in porticibus sibi semper exhibuit pransitans et c[a]enitans, convivas senes agitare cogens, nonnullos honoratos. [2] iam imperator[i] iubebat sibi et decem milia murum exhiberi, mille mustelas, mille sorices. [3] dulciarios et lactarios tales habuit, ut, quaecumque coqui de diversis edulibus exhibuissent vel structores vel pomarii, illi modo de dulciis modo de lactariis exhiberent. [4] exhibuit parasitis c[a]enas et de vitreis et nonnumquam tot picta mantelia in mensam mittebat, his [s]edulibus picta quae adponerentur, quo<t> mis<s>us esset habiturus, ita ut de acu aut de textili pictura exhiberentur. [5] nonnumquam tamen et tabulae illis pictae exhibebantur, ita ut quasi omnia illis exhiberentur et tamen fame macerarentur. [6] miscuit gemmas pomis ac floribus. iecit et per fenestram cibos totidem, quo<t> exhibuit amicis. [7] iusserat et canonem p. R. unius anni meretricibus, lenonibus, exoletis intramuranis dari, extramuranis alio promisso, cum eo tempore iuxta provisionem Severi et <Bass>iani septem annorum canon frumentarius Romae esset.

[28 1] Canes quaternos ingentes iunxit ad currum et sic est vectatus intra domum regiam, idque privatus in agris suis fecit. [2] processit in publicum et quattuor cervis iunctis ingentibus. iun[c]xit sibi et leones, Matrem magnam se appellans. iun[c]xit et tigres, Liberum sese vocans eodemque habitu agens, quo dii pinguntur, quos imitaba[n]tur. [3] Aegyptios dracunculos Romae habuit, quos illi agathodaemonas vocant. habuit et h<i>ppopotamos et crocodillum et rhinocero[n]tem et omnia Aegyptia, quae per naturam sui exhiberi poterant. [4] struthocamelos exhibuit in c[a]enis aliquotiens, dicens praeceptum Iudaeis, ut ederent.

[5] Illud sane mirum videtur, quod dicitur ab eo factum, ut de croco sigma straverit, cum summos viros rogasset ad prandium, pro eorum dignitate se dicens fenum exhibere. [6] transe<g>it et dierum actus noctibus et nocturnos diebus, aestimans hoc inter instrumenta luxuriae, ita ut sero de som<n>o surgeret et salutari inciperet, mane autem dormire inceptaret. amicis cottidie <largiebatur> nec quemquam facile indonatum relinquebat, nisi quem frugi quasi perditum repperisset.

[29 1] Habuit gemmata vehicula et aurata contemptis argentatis et eboratis et aeratis. [2] iun[c]xit et quaternas mulieres pulcherrimas et binas ad pa[m]<b>illum vel ternas et amplius et sic vectatus est, sed plerumque nudus, cum illum nud<a>e traherent.

[3] Habuit et hanc consuetudinem, ut octo calvos rogaret ad c[a]enam et item octo luscos et item octo podagrosos, octo surdos, octo nigros, octo longos et octo pingues, cum capi non possent uno sigmate, ut de his omnibus risus citaret. [4] donavit et argentum omne convivi[i]s, quod habuit in convivio, et omnem apparatum poculorum, idque saepius. [5] <h>ydrogarum Romanorum ducum primus publice exhibuit, cum antea militaris mensa esset, quam postea statim Alexander reddidit. [6] proponebat praeterea his quasi themata, ut iura nova dapibus condiendis invenirent, et cuius placuisset commentum, ei dabat maximum praemium, ita ut sericam vestem donaret, quae tunc et in raritate videbatur et in honore; [7] si cu<iu>s autem displicuisset, iubebat, ut semper id comesset, quamdiu tamen melius inveniret. [8] semper sane aut inter flores sedit aut inter odores pr[a]etiosos. [9] amabat sibi pr[a]etia [rerum] maiora dici earum rerum, quae mensae parabantur, orexin convivio hanc esse adserens. [30 1] pinxit se ut coppedinarium, ut seplasiarium, ut popinarium, ut tabernarium, ut lenonem, idque totum domi semper et exercuit. [2] sescentorum strutionum capita una c[a]ena multis mensis exhibuit ad edenda cerebella. [3] exhibuit aliquando et tale convivium, ut haberet viginti et duo fercula ingentium epularum, sed per singula lavarent et mulieribus uterentur et ipse et amici cum iure iurando, quod efficerent voluptatem. [4] celebravit item tale convivium, ut apud amicos singulos singuli missus appararentur et, cum alter maneret in Capitolio, alter in Palatio, alter super aggerem, alter in Caelio, alter trans Tiberim et ut quisque mansisset, tamen per ordinem in eorum domibus singula fercula ederentur ireturque ad omnium domos. [5] sic unum convivium vix toto die finitu<m> est, cum et lavarent per singula fercula et mulieribus uterentur. [6] Sybariticum missum semper exhibuit ex oleo et garo, quem quo anno Sybaritae reppererunt, et peri[ec]erunt. [7] dicitur et balneas fecisse multis locis ac semel lavisse atque statim destruxisse, ne ex usu balneas haberet. hoc idem de domibus, de praetoriis, de zetis fecisse dicitur. [8] sed et haec <et alia> nonnulla fidem transeuntia credo esse[t] ficta ab his, qui in gratiam Alexandri Heliogabalum deformare voluerunt.

[31 1] Fertur et meretricem notissimam et pulcherrimam redemisse centum sestertiis eamque intactam velut virginem coluisse. [2] huic <e>idem privato cum quid<a>m diceret «non times pauper fieri?», dixisse dicitur: «quid melius quam ut ipse mihi heres sim et uxori meae?» [3] habuerat praeterea facultates a multis dimissas gratia patris. idem filios se no<ll>e dicebat, ne quis ei frugi contingeret. [4] odores Indicos sine carbonibus ad vaporandas zetas iubebat incendi. i<ter> privatus numquam minus sexaginta vehiculis fecit avia sua Varia reclamante, quod omnia perditurus esset; [5] imperator vero etiam sescenta vehicula dicitur duxisse, adserens decem mili<bus> camelorum Persarum regem iter facere et Neronem quingentis carrucis iter inisse. [6] causa vehiculorum erat lenonum, lenarum, meretricum, exoletorum, subactorum etiam bene vas<a>torum multitudo. [7] in balneis semper cum mulieribus fuit, ita ut eas ipse psilot<h>ro curaret, ipse quoque barbam psilot<h>ro accurans, quodque pudendum dictu sit, eodem quo mulieres accurabantur et eadem hora; rasit et vi<ri>lia subactoribus suis ad<hibens> novaclum manu sua, qu<o> postea barbam fecit. [8] scobe auri porticum stravit et argenti dolens, quod non posset et electri, idque frequenter quacumque fecit i[n]ter pedibus usque ad equum vel carpentum, ut fit hodie de aurosa harena.

[32 1] Calciamentum numquam iteravit, anulos etiam negatur iterasse; pr[a]etiosas vestes saepe conscidit. <ba>ll<e>nam cepit et appendit atque ad eius aestimationem ponderis pisces amicis exhibuit. [2] naves onustas mersit in portum, magnanimitatis hoc esse dicens. onus ventris auro excepit, in myrrinis et onychis minxit. [3] idem dixisse fertur: «si habuero heredem, dabo illi tutorem, qui illum haec facere cogat, quae ipse feci facturusque sum.» [4] habuit etiam istam consuetudinem, ut c[a]enas sibi exhiberet tales, ut una die nonnisi de fasianis totum ederet omnesque miss<u>s sola fasianorum carne strueret, item alia die de pu[pi]llis, alia de pisce illo et item illo, alia de porcis, alia de strutionibus, alia de holeribus, alia de pomis, alia de dulciis, alia de opere lactario. [5] saepe amicos suos cum Aethiopibus aniculis inclusit nocturnis mansionibus et usque ad lucem detinuit, cum pulcherrimas his diceret apparatas. [6] fecit hoc idem etiam de pueris et tunc, ante Philippum utpote, licebat. [7] ridebat autem sic nonnumquam, ut publice in theatro solus audiretur. [8] ipse cantavit, saltavit, ad tibias dixit, tuba cecinit, pandurizavit, organo modulatus est. [9] fertur et una die ad omnes circi et theatri et amphitheatri et omnium urbis locorum meretrices tectus cucullione mulionico, ne agnosceretur, ingressus, cum tamen omnibus meretricibus sine effectu libidinis aureos donaret addens: «nemo sciat, Antoninus haec donat.» [33 1] libidinum genera quaedam invenit, ut spinthrias veterum <i>m<per>a<t>orum vinceret, et omnis apparatus Tiberii et Caligulae et Neronis norat.

[2] Et praedictum eidem erat a sacerdotibus Syris biothanatum se futurum. [3] paraverat igitur funes blatta et serico et cocco intortos, quibus, si necesse esset laqueo, vitam finiret. [4] paraverat et gladios aureos, quibus se occideret, si aliqua vis urgeret. [5] paraverat et in cerauneis et in <h>yacinthis et in smaragdis venena, quibus se interimeret, si quid gravius inmineret. [6] fecerat et altissimam turrem substratis aureis gemmatisque ante se tabulis, ex qua se pr<a>ecipitaret, dicens etiam mortem suam pretiosam esse debere et ad speciem luxuriae, ut diceretur nemo sic perisse. sed nihil ista valuerunt. [7] nam, ut diximus, et occisus est per scu<ta>r<io>s et per plateas tractus e[s]t sordidissime per cloacas ductus et in Tiberim submissus est.

[8] Hic finis Antoninorum nomini in re p. fuit, scientibus cunctis istum Antoninum tam vita falsum fuisse quam nomine.

[34 1] Mirum fortasse cuipiam videatur, Constantine venerabilis, quod haec clades, quam rettuli, loco principum fuerit, et quidem prope triennio: ita nemo <in> re p. tum fuit, qui istum a gubernaculis Roman<a>e maiestatis abduceret, cum Neroni, Vitellio, Caligulae ceterisque huius modi numquam tyrannicida defuerit. [2] sed primum omnium ipse veniam peto, quod haec, quae apud diversos repperi, litteris tradidi, cum multa improba reticuerim et quae ne dici quidem sine maximo pudore possunt; [3] ea vero, quae dixi, praetextu verborum adhibito, quantum potui, texi. [4] deinde illud, quod clementia tua solet dicere, credidi, <e>sse re<sp>iciendum: «imperatorem esse fortunae est.» [5] nam et minus boni reges fuerunt et pessimi. agendum vero, quod pietas tua solet dicere, ut sint imperio digni, quo<s> <a>d regendi necessitatem vis fatalis adduxerit. [6] et quoniam hic ultimus Antoninorum fuit neque postea hoc nomen in re p. loco principum frequentatum est, etiam illud addendum est, ne quis error oriatur, cum duos Gordianos narrare coepero, patrem et filium, qui se de Antoninorum genere dici volebant: non nomen in illis primum fuit sed pr<ae>nomen; [7] deinde, ut in plerisque libris invenio, Antoni dicti sunt, non Antonini.

[35 1] Haec sunt de Heliogabalo, cuius vitam me invitum et retractantem ex Graecis Latinisque collectam scribere ac tibi offerre voluisti, cum iam aliorum ante tulerimus. [2] scribere autem ordiar, qui post sequentur. quorum Alexander optimus et cum <cu>ra dicendus e<s>t annorum tredec<i>m princeps, semestres alii et vix annui et bimi, Aurelianus praecipuus et horum omnium decus auctor tui generis Claudius. [3] de quo[d] vereor ad clementiam tuam scribens vera dicere[nt], ne malivolis ad<u>lator videar esse, sed absolvar contra livorem inproborum, cum et apud alios clarum esse perspexeri<nt>. [4] hi<s> iungendi sunt Diocletianus, aurei parens saeculi, et Maximianus, ut vulgo dicitur, ferrei, ceterique ad pietatem tuam. [5] te vero, Auguste venerabilis, multis pag<i>nis [h]isdemque disertio<r>ibus illi prosequentur, quibus id felicior natura detulerit. [6] his addendi sunt Licinius, Severus, Alexander atque Maxentius, quorum omnium <ius> in dicionem tuam venit, sed ita ut nihil eorum virtut<i> derogetur. [7] non enim ego id faciam, quod plerique scriptores solent, ut de his detraham, qui victi sunt, cum intellegam gloriae tuae accedere, si omnia de illis, quae bona in se habuerint, vera praedicaro.