Thebaidos libri XII

Liber quartus

_______________________________________________________

Tertius horrentem zephyris laxaverat annum

Phoebus et angusto cogebat limite vernum

longius ire diem, cum fracta impulsaque fatis

consilia et tandem miseri data copia belli.

5

prima manu rutilam de vertice Larisaeo

ostendit Bellona facem dextraque trabalem

hastam intorsit agens, liquido quae stridula caelo

fugit et Aoniae celso stetit aggere Dirces.

mox et castra subit ferroque auroque coruscis

10

mixta viris turmale fremit; dat euntibus enses,

plaudit equos, vocat ad portas; hortamina fortes

praeveniunt, timidisque etiam brevis addita virtus.

Dicta dies aderat. cadit ingens rite Tonanti

Gradivoque pecus, nullisque secundus in extis

15

pallet et armatis simulat sperare sacerdos.

iamque suos circum pueri nuptaeque patresque

funduntur mixti summisque a postibus obstant.

nec modus est lacrimis: rorant clipeique iubaeque

triste salutantum, et cunctis dependet ab armis

20

suspiranda domus; galeis iuvat oscula clausis

inserere amplexuque truces deducere conos.

illi, quis ferrum modo, quis mors ipsa placebat,

dant gemitus fractaeque labant singultibus irae.

sic ubi forte viris longum super aequor ituris,

25

cum iam ad vela noti et scisso redit ancora fundo,

haeret amica manus: certant innectere collo

bracchia, manantesque oculos hinc oscula turbant,

hinc magni caligo maris, tandemque relicti

stant in rupe tamen; fugientia carbasa visu

30

dulce sequi, patriosque dolent crebrescere ventos.

[stant tamen et nota puppim de rupe salutant.]

Nunc mihi, Fama prior mundique arcana Vetustas,

cui meminisse ducum vitasque extendere curae,

pande viros, tuque, o nemoris regina sonori,

35

Calliope, quas ille manus, quae moverit arma

Gradivus, quantas populis solaverit urbes,

sublata molire lyra: neque enim altior ulli

mens hausto de fonte venit. rex tristis et aeger

pondere curarum propiorque abeuntibus annis

40

inter adhortantes vix sponte incedit Adrastus,

contentus ferro cingi latus; arma manipli

pone ferunt, volucres portis auriga sub ipsis

comit equos, et iam inde iugo luctatur Arion.

huic armat Larisa viros, huic celsa Prosymna,

45

aptior armentis Midea pecorosaque Phlius,

quaeque pavet longa spumantem valle Charadron

Neris, et ingenti turritae mole Cleonae

et Lacedaemonium Thyrea lectura cruorem.

iunguntur memores transmissi ab origine regis,

50

qui Drepani scopulos et oliviferae Sicyonis

culta serunt, quos pigra vado Langia tacenti

lambit et anfractu riparum incurvus Elisson.

saevus honos fluvio: Stygias lustrare severis

Eumenidas perhibetur aquis; huc mergere suetae

55

ora et anhelantes poto Phlegethonte cerastas,

seu Thracum vertere domos, seu tecta Mycenes

impia Cadmeumve larem; fugit ipse natantes

amnis, et innumeris livescunt stagna venenis.

it comes Inoas Ephyre solata querelas

60

Cenchreaeque manus, vatum qua conscius amnis

Gorgoneo percussus equo, quaque obiacet alto

Isthmos et a terris maria inclinata repellit.

haec manus Adrastum numero ter mille secuti

exultant; pars gaesa manu, pars robora flammis

65

indurata diu (non unus namque maniplis

mos neque sanguis) habent, teretes pars vertere fundas

adsueti vacuoque diem praecingere gyro.

ipse annis sceptrisque subit venerabilis aeque:

ut possessa diu taurus meat arduus inter

70

pascua iam laxa cervice et inanibus armis,

dux tamen: haud illum bello attemptare iuvencis

sunt animi; nam trunca vident de vulnere multo

cornua et ingentes plagarum in pectore nodos.

Proxima longaevo profert Dircaeus Adrasto

75

signa gener, cui bella favent, cui commodat iras

cuncta cohors: huic et patria de sede volentes

advenere viri, seu quos movet exul (et haesit

tristibus aucta fides), seu quis mutare potentes

praecipuum, multi, melior quos causa querenti

80

conciliat; dederat nec non socer ipse regendas

Aegion Arenenque, et quas Theseia Troezen

addit opes, ne rara movens inglorius iret

agmina, neu raptos patriae sentiret honores.

idem habitus, eadem arma viro, quae debitus hospes

85

hiberna sub nocte tulit: Teumesius implet

terga leo et gemino lucent hastilia ferro,

aspera vulnifico subter latus ense riget Sphinx.

iam regnum matrisque sinus fidasque sorores

spe votisque tenet, tamen et de turre suprema

90

attonitam totoque extantem corpore longe

respicit Argian; haec mentem oculosque reducit

coniugis et dulces avertit pectore Thebas.

Ecce inter medios patriae ciet agmina gentis

fulmineus Tydeus, iam laetus et integer artus,

95

ut primae strepuere tubae: ceu lubricus alta

anguis humo verni blanda ad spiramina solis

erigitur liber senio et squalentibus annis

exutus laetisque minax interviret herbis:

a miser, agrestum si quis per gramina hianti

100

obvius et primo fraudaverit ora veneno.

huic quoque praesentes Aetolis urbibus adfert

belli fama viros: sensit scopulosa Pylene

fletaque cognatis avibus Meleagria Pleuron

et praeceps Calydon et quae Iove provocat Iden

105

Olenos Ioniis et fluctibus hospita portu

Chalcis et Herculea turpatus gymnade vultus

amnis; adhuc imis vix truncam attollere frontem

ausus aquis glaucoque caput summersus in antro

maeret, anhelantes aegrescunt pulvere ripae.

110

omnibus aeratae propugnant pectora crates,

pilaque saeva manu; patrius stat casside Mavors.

undique magnanimum pubes delecta coronant

Oeniden, hilarem bello notisque decorum

vulneribus; non ille minis Polynicis et ira

115

inferior, dubiumque adeo cui bella gerantur.

Maior at inde novis it Doricus ordo sub armis,

qui ripas, Lyrcee, tuas, tua litora multo

vomere suspendunt, fluviorum ductor Achivum,

Inache (Persea neque enim violentior exit

120

amnis humo, cum Taurum aut Pliadas hausit aquosas

spumeus et genero tumuit Iove), quos celer ambit

Asterion Dryopumque trahens Erasinus aristas,

et qui rura domant Epidauria (dexter Iaccho

collis at Hennaeae Cereri negat); avia Dyme

125

mittit opem densasque Pylos Neleia turmas;

nondum nota pylos iuvenisque aetate secunda

Nestor, et ire tamen peritura in castra negavit.

hos agitat pulchraeque docet virtutis amorem

arduus Hippomedon; capiti tremit aerea cassis

130

ter niveum scandente iuba, latus omne sub armis

ferrea suta terunt, umeros ac pectora late

flammeus orbis habet, perfectaque vivit in auro

nox Danai: sontes Furiarum lampade nigra

quinquaginta ardent thalami; pater ipse cruentis

135

in foribus laudatque nefas atque inspicit enses.

illum Palladia sonipes Nemeaeus ab arce

devehit arma pavens umbraque inmane volanti

implet agros longoque attollit pulvere campum.

non aliter silvas umeris et utroque refringens

140

pectore montano duplex Hylaeus ab antro

praecipitat: pavet Ossa vias, pecudesque feraeque

procubuere metu; non ipsis fratribus horror

afuit, ingenti donec Peneia saltu

stagna subit magnumque obiectus detinet amnem.

145

Quis numerum ferri gentesque et robora dictu

aequarit mortale sonans? suus excit in arma

antiquam Tiryntha deus; non fortibus illa

infecunda viris famave inmanis alumni

degenerat, sed lapsa situ fortuna, neque addunt

150

robur opes; rarus vacuis habitator in arvis

monstrat Cyclopum ductas sudoribus arces.

dat tamen haec iuvenum tercentum pectora, vulgus

innumerum bello, quibus haud ammenta nec enses

triste micant: flavae capiti tergoque leonum

155

exuviae, gentilis honos; et pineus armat

stipes, inexhaustis artantur tela pharetris.

Herculeum paeana canunt vastataque monstris

omnia; frondosa longum deus audit ab Oeta.

dat Nemea comites, et quas in proelia vires

160

sacra Cleonaei cogunt vineta Molorchi.

gloria nota casae, foribus simulata salignis

hospitis arma dei, parvoque ostenditur arvo,

robur ubi et laxos qua reclinaverit arcus

ilice, qua cubiti sedeant vestigia terra.

165

At pedes et toto despectans vertice bellum

quattuor indomitis Capaneus erepta iuvencis

terga superque rigens iniectu molis aenae

versat onus; squalet triplici ramosa corona

Hydra recens obitu: pars anguibus aspera vivis

170

argento caelata micat, pars arte reperta

conditur et fulvo moriens nigrescit in auro;

circum amnis torpens et ferro caerula Lerna.

at laterum tractus spatiosaque pectora servat

nexilis innumero Chalybum subtemine thorax,

175

horrendum, non matris, opus; galeaeque corusca

prominet arce Gigans; atque uni missilis illi

cuspide praefixa stat frondibus orba cupressus.

huic parere dati, quos fertilis Amphigenia

planaque Messene montosaque nutrit Ithome,

180

quos Thryon et summis ingestum montibus Aepy,

quos Helos et Pteleon, Getico quos flebile vati

Dorion; hic fretus doctas anteire canendo

Aonidas mutos Thamyris damnatus in annos

ore simul citharaque (quis obvia numina temnat?)

185

conticuit praeceps, qui non certamina Phoebi

nosset et inlustres Satyro pendente Celaenas.

Iamque et fatidici mens expugnata fatiscit

auguris; ille quidem casus et dira videbat

signa, sed ipsa manu cunctanti iniecerat arma

190

Atropos obrueratque deum, nec coniugis absunt

insidiae, vetitoque domus iam fulgurat auro.

hoc aurum vati fata exitiale monebant

Argolico; scit et ipsa (nefas!), sed perfida coniunx

dona viro mutare velit, spoliisque potentis

195

inminet Argiae raptoque excellere cultu.

illa libens (nam regum animos et pondera belli

hac nutare videt, pariter si providus heros

militet) ipsa sacros gremio Polynicis amati

exuerat cultus haud maesta atque insuper addit:

200

‹non haec apta mihi nitidis ornatibus› inquit

‹tempora, nec miserae placeant insignia formae

te sine: sat dubium coetu solante timorem

fallere et incultos aris adverrere crines.

scilicet (infandum!), cum tu claudare minanti

205

casside ferratusque sones, ego divitis aurum

Harmoniae dotale geram? dabit aptius isto

fors decus, Argolicasque habitu praestabo maritas,

cum regis coniunx, cum te mihi sospite templa

votivis implenda choris; nunc induat illa

210

quae petit et bellante potest gaudere marito.›

sic Eriphylaeos aurum fatale penates

inrupit scelerumque ingentia semina movit,

et grave Tisiphone risit gavisa futuris.

Taenariis hic celsus equis, quam dispare coetu

215

Cyllarus ignaro generarat Castore prolem,

quassat humum; vatem cultu Parnasia monstrant

vellera: frondenti crinitur cassis oliva,

albaque puniceas interplicat infula cristas.

arma simul pressasque iugo moderatur habenas.

220

hinc atque inde morae iaculis, et ferrea curru

silva tremit; procul ipse gravi metuendus in hasta

eminet et clipeo victum Pythona coruscat.

huius Apollineae currum comitantur Amyclae,

quos Pylos et dubiis Malea vitata carinis

225

plaudentique habiles Caryae resonare Dianae,

quos Pharis volucrumque parens Cythereia Messe,

Taygetique phalanx et oloriferi Eurotae

dura manus. deus ipse viros in pulvere crudo

Arcas alit nudaeque modos virtutis et iras

230

ingenerat; vigor inde animis et mortis honorae

dulce sacrum. gaudent natorum fata parentes

hortanturque mori, deflent iamque omnis ephebum

turba, coronato contenta est funere mater.

frena tenent duplexque inserto missile nodo,

235

exerti ingentes umeros, chlamys horrida pendet,

et cono Ledaeus apex. non hi tibi solum,

Amphiarae, merent: auget resupina maniplos

Elis, depressae populus subit incola Pisae,

qui te, flave, natant, terris Alphee Sicanis

240

advena tam longo non umquam infecte profundo.

curribus innumeris late putria arva lacessunt

et bellis armenta domant: ea gloria genti

infando de more et fractis durat ab usque

axibus Oenomai; strident spumantia morsu

245

vincula, et effossas niveus rigat imber harenas.

Tu quoque Parrhasias ignara matre catervas

(a rudis annorum, tantum nova gloria suadet!),

Parthenopaee, rapis; saltus tunc forte remotos

torva parens (neque enim haec iuveni foret ire potestas)

250

pacabat cornu gelidique aversa Lycaei.

pulchrior haud ulli triste ad discrimen ituro

vultus et egregiae tanta indulgentia formae;

nec desunt animi, veniat modo fortior aetas.

quas non ille duces nemorum fluviisque dicata

255

numina, quas magno non abstulit igne Napaeas?

ipsam, Maenalia puerum cum vidit in umbra,

Dianam, tenero signantem gramina passu,

ignovisse ferunt comiti, Dictaeaque tela

ipsam et Amyclaeas umeris aptasse pharetras.

260

prosilit audaci Martis percussus amore,

arma, tubas audire calens et pulvere belli

flaventem sordere comam captoque referri

hostis equo: taedet nemorum, titulumque nocentem

sanguinis humani pudor est nescire sagittas.

265

igneus ante omnes auro micat, igneus ostro,

undantemque sinum nodis inrugat Hiberis,

imbelli parma pictus Calydonia matris

proelia; trux laeva sonat arcus, et aspera plumis

terga Cydonea gorytos harundine pulsat

270

electro pallens et iaspide clarus Eoa.

cornipedem trepidos suetum praevertere cervos,

velatum geminae deiectu lyncis et arma

mirantem gravioris heri, sublimis agebat,

dulce rubens viridique genas spectabilis aevo.

275

Arcades huic veteres astris lunaque priores

agmina fida datis, nemorum quos stirpe rigenti

fama satos, cum prima pedum vestigia tellus

admirata tulit; nondum arva domusque nec urbes,

conubiisve modus; quercus laurique ferebant

280

cruda puerperia, ac populos umbrosa creavit

fraxinus, et feta viridis puer excidit orno.

hi lucis stupuisse vices noctisque feruntur

nubila et occiduum longe Titana secuti

desperasse diem. rarescunt alta colonis

285

Maenala, Parthenium fugitur nemus, agmina bello

Rhipeque et Stratie ventosaque donat Enispe.

non Tegea, non ipsa deo vacat alite felix

Cyllene templumque Aleae nemorale Minervae

et rapidus Clitor et qui tibi, Pythie, Ladon

290

paene socer candensque iugis Lampia nivosis

et Pheneos nigro Styga mittere credita Diti.

venit et Idaeis ululatibus aemulus Azan

Parrhasiique duces, et quae risistis, Amores,

grata pharetrato Nonacria rura Tonanti,

295

dives et Orchomenos pecorum et Cynosura ferarum

Aepytios idem ardor agros Psophidaque celsam

vastat et Herculeo vulgatos robore montes,

monstriferumque Erymanthon et aerisonum Stymphalon.

Arcades hi, gens una viris, sed dissona cultu

300

scinditur: hi Paphias myrtos a stirpe recurvant

et pastorali meditantur proelia trunco,

his arcus, his tela sudes, his cassida crines

integit, Arcadii morem tenet ille galeri,

ille Lycaoniae rictu caput asperat ursae.

305

hos belli coetus iurataque pectora Marti

milite vicinae nullo iuvere Mycenae;

funereae tunc namque dapes mediique recursus

solis, et hic alii miscebant proelia fratres.

Iamque Atalantaeas implerat nuntius aures

310

ire ducem bello totamque impellere natum

Arcadiam: tremuere gradus, elapsaque iuxta

tela; fugit silvas pernicior alite vento

saxa per et plenis obstantia flumina ripis,

qualis erat, correpta sinus et vertice flavum

315

crinem sparsa Noto; raptis velut aspera natis

praedatoris equi sequitur vestigia tigris.

ut stetit adversisque impegit pectora frenis

(ille ad humum pallens): ‹unde haec furibunda cupido,

nate, tibi? teneroque unde improba pectore virtus?

320

tu bellis aptare viros, tu pondera ferre

Martis et ensiferas inter potes ire catervas?

quamquam utinam quires! nuper te pallida vidi,

dum premis obnixo venabula comminus apro,

poplite succiduo resupinum ac paene ruentem;

325

et ni curvato torsissem spicula cornu,

nunc ubi bella tibi? nil te mea tela iuvabunt

nec teretes arcus maculis nec discolor atris

hic, cui fidis, equus; magnis conatibus instas,

vix Dryadum thalamis Erymanthiadumque furori

330

Nympharum mature puer. sunt omina vera:

mirabar cur templa mihi tremuisse Dianae

nuper et inferior vultu dea visa, sacrisque

exuviae cecidere tholis; hoc segnior arcus

difficilesque manus et nullo in vulnere certae.

335

expecta dum maior honos, dum firmius aevum,

dum roseis venit umbra genis vultusque recedunt

ore mei; tunc bella tibi ferrumque, quod ardes,

ipsa dabo et nullo matris revocabere fletu.

nunc refer arma domum! vos autem hunc ire sinetis,

340

Arcades, o saxis nimirum et robore nati?›

plura cupit; fusi circum natusque ducesque

solantur minuuntque metus, et iam horrida clangunt

signa tubae. nequit illa pio dimittere natum

complexu multumque duci commendat Adrasto.

345

At parte ex alia Cadmi Mavortia plebes,

maesta ducis furiis nec molli territa fama,

quando his vulgatum descendere viribus Argos,

tardius illa quidem regis causaeque pudore,

verum bella movet. nulli destringere ferrum

350

impetus aut umeros clipeo clausisse paterno

dulce nec alipedum iuga comere, qualia belli

gaudia; deiecti trepidas sine mente, sine ira

promisere manus; hic aegra in sorte parentem

unanimum, hic dulces primaevae coniugis annos

355

ingemit et gremio miseros adcrescere natos.

bellator nulli caluit deus; ipsa vetusto

moenia lapsa situ magnaeque Amphionis arces

iam fessum senio nudant latus, et fide sacra

aequatos caelo surdum atque ignobile muros

360

firmat opus. tamen et Boeotis urbibus ultrix

adspirat ferri rabies, nec regis iniqui

subsidio quantum socia pro gente moventur.

ille velut pecoris lupus expugnator opimi,

pectora tabenti sanie gravis hirtaque saetis

365

ora cruentata deformis hiantia lana,

decedit stabulis huc illuc turbida versans

lumina, si duri comperta clade sequantur

pastores, magnique fugit non inscius ausi.

Accumulat crebros turbatrix Fama pavores:

370

hic iam dispersos errare Asopide ripa

Lernaeos equites, hic te, bacchate Cithaeron,

ille rapi Teumeson ait noctisque per umbras

nuntiat excubiis vigiles arsisse Plataeas.

nam Tyrios sudare lares et sanguine Dircen

375

inriguam fetusque novos iterumque locutam

Sphinga petris, cui non et scire licentia passim

et vidisse fuit? novus his super anxia turbat

corda metus: sparsis subito correpta canistris

silvestris regina chori decurrit in aequum

380

vertice ab Ogygio trifidamque huc tristis et illuc

lumine sanguineo pinum disiectat et ardens

erectam attonitis implet clamoribus urbem:

‹omnipotens Nysaee pater, cui gentis avitae

pridem lapsus amor, tu nunc horrente sub Arcto

385

bellica ferrato rapidus quatis Ismara thyrso

pampineumque iubes nemus inreptare Lycurgo,

aut tumidum Gangen aut claustra novissima Rubrae

Tethyos Eoasque domos flagrante triumpho

perfuris, aut Hermi de fontibus aureus exis:

390

at tua progenies, positis gentilibus armis

quae tibi festa litant, bellum lacrimasque metumque

cognatumque nefas, iniusti munera regni,

pendimus. aeternis potius me, Bacche, pruinis

trans et Amazoniis ululatum Caucason armis

395

siste ferens, quam monstra ducum stirpemque profanam

eloquar. en urgues (alium tibi, Bacche, furorem

iuravi): similes video concurrere tauros;

idem ambobus honos unusque ab origine sanguis;

ardua conlatis obnixi cornua miscent

400

frontibus alternaque truces moriuntur in ira.

tu peior, tu cede, nocens qui solus avita

gramina communemque petis defendere montem.

a miseri morum! bellastis sanguine tanto

et saltum dux alter habet.› sic fata gelatis

405

vultibus et Baccho iam demigrante quievit.

At trepidus monstro et variis terroribus impar

longaevi rex vatis opem tenebrasque sagaces

Tiresiae, qui mos incerta paventibus, aeger

consulit. ille deos non larga caede iuvencum,

410

non alacri penna aut verum salientibus extis,

nec tripode implicito numerisque sequentibus astra,

turea nec supra volitante altaria fumo

tam penitus, durae quam Mortis limite manes

elicitos, patuisse refert; Lethaeaque sacra

415

et mersum Ismeni subter confinia ponto

miscentis parat ante ducem, circumque bidentum

visceribus laceris et odori sulphuris aura

graminibusque novis et longo murmure purgat.

Silva capax aevi validaque incurva senecta,

420

aeternum intonsae frondis, stat pervia nullis

solibus; haud illam brumae minuere, Notusve

ius habet aut Getica Boreas impactus ab Ursa.

subter operta quies, vacuusque silentia servat

horror et exclusae pallet male lucis imago.

425

nec caret umbra deo: nemori Latonia cultrix

additur; hanc piceae cedrique et robore in omni

effictam sanctis occultat silva tenebris.

huius inaspectae luco stridere sagittae

nocturnique canum gemitus, ubi limina patrui

430

effugit inque novae melior redit ora Dianae;

aut ubi fessa iugis, dulcesque altissima somnos

lux movet, hic late iaculis circum undique fixis

effusam pharetra cervicem excepta quiescit.

extra inmane patent, tellus Mavortia, campi;

435

fetus ager Cadmo, durus qui vomere primo

post consanguineas acies sulcosque nocentes

ausus humum versare et putria sanguine prata

eruit; ingentes infelix terra tumultus

lucis adhuc medio solaque in nocte per umbras

440

expirat, nigri cum vana in proelia surgunt

terrigenae; fugit incepto tremibundus ab arvo

agricola insanique domum rediere iuvenci.

Hic senior vates (Stygiis accommoda quippe

terra sacris, vivoque placent sola pinguia tabo)

445

velleris obscuri pecudes armentaque sisti

atra monet; quaecumque gregum pulcherrima cervix

ducitur; ingemuit Dirce maestusque Cithaeron,

et nova clamosae stupuere silentia valles.

tum fera caeruleis intexit cornua sertis

450

ipse manu tractans, notaeque in limite silvae

principio largos novies tellure cavata

inclinat Bacchi latices et munera verni

lactis et Actaeos imbres suadumque cruorem

manibus; aggeritur quantum bibit arida tellus.

455

trunca dehinc nemora advolvunt, maestusque sacerdos

tres Hecatae totidemque satis Acheronte nefasto

virginibus iubet esse focos; tibi, rector Averni,

quamquam infossus humo superat tamen agger in auras

pineus; hunc iuxta cumulo minor ara profundae

460

erigitur Cereri; frontes atque omne cupressus

intexit plorata latus. iamque ardua ferro

signati capita et frugum libamine puro

in vulnus cecidere greges; tunc innuba Manto

exceptum pateris praelibat sanguen, et omnes

465

ter circum acta pyras sancti de more parentis

semineces fibras et adhuc spirantia reddit

viscera, nec rapidas cunctatur frondibus atris

subiectare faces. atque ipse sonantia flammis

virgulta et tristes crepuisse ut sensit acervos

470

Tiresias (illi nam plurimus ardor anhelat

ante genas impletque cavos vapor igneus orbes)

exclamat (tremuere rogi et vox terruit ignem):

‹Tartareae sedes et formidabile regnum

Mortis inexpletae, tuque, o saevissime fratrum,

475

cui servire dati manes aeternaque sontum

supplicia atque imi famulatur regia mundi,

solvite pulsanti loca muta et inane severae

Persephones vulgusque cava sub nocte repostum

elicite, et plena redeat Styga portitor alno.

480

ferte simul gressus, nec simplex manibus esto

in lucem remeare modus; tu separe coetu

Elysios, Persei, pios, virgaque potenti

nubilus Arcas agat; contra per crimina functis,

qui plures Erebo pluresque e sanguine Cadmi,

485

angue ter excusso et flagranti praevia taxo,

Tisiphone, dux pande diem, nec lucis egentes

Cerberus occursu capitum detorqueat umbras.›

Dixerat, et pariter senior Phoebeaque virgo

erexere animos; illi formidine nulla,

490

quippe in corde deus, solum timor obruit ingens

Oedipodioniden, vatisque horrenda canentis

nunc umeros nunc ille manus et vellera prensat

anxius inceptisque velit desistere sacris.

qualis Gaetulae stabulantem ad confraga silvae

495

venator longo motum clamore leonem

expectat firmans animum et sudantia nisu

tela premens; gelat ora pavor gressusque tremescunt,

quis veniat quantusque, sed horrida signa frementis

accipit et caeca metitur murmura cura.

500

Atque hic Tiresias nondum adventantibus umbris:

‹testor,› ait, ‹divae, quibus hunc saturavimus ignem

laevaque convulsae dedimus carchesia terrae,

iam nequeo tolerare moram. cassusne sacerdos

audior? an, rabido iubeat si Thessala cantu,

505

ibitis? et, Scythicis quotiens medicata venenis

Colchis aget, trepido pallebunt Tartara motu?

nostri cura minor, si non attollere bustis

corpora nec plenas antiquis ossibus urnas

egerere et mixtos caelique Erebique sub unum

510

funestare deos libet aut exanguia ferro

ora sequi atque aegras functorum carpere fibras?

ne tenues annos nubemque hanc frontis opacae

spernite, ne, moneo: et nobis saevire facultas.

scimus enim et quidquid dici noscique timetis

515

et turbare Hecaten (ni te, Thymbraee, vererer)

et triplicis mundi summum, quem scire nefastum.

illum – sed taceo: prohibet tranquilla senectus.

iamque ego vos –› avide subicit Phoebeia Manto:

‹audiris, genitor, vulgusque exangue propinquat.

520

panditur Elysium chaos, et telluris opertae

dissilit umbra capax, silvaeque et nigra patescunt

flumina: liventes Acheron eiectat harenas,

fumidus atra vadis Phlegethon incendia volvit,

et Styx discretis interflua manibus obstat.

525

ipsum pallentem solio circumque ministras

funestorum operum Eumenidas Stygiaeque severos

Iunonis thalamos et torva cubilia cerno.

in speculis Mors atra sedet dominoque silentes

adnumerat populos; maior superinminet ordo.

530

arbiter hos dura versat Gortynius urna

vera minis poscens adigitque expromere vitas

usque retro et tandem poenarum lucra fateri.

quid tibi monstra Erebi, Scyllas et inane furentes

Centauros solidoque intorta adamante Gigantum

535

vincula et angustam centeni Aegaeonis umbram?›

‹Immo,› ait, ‹o nostrae regimen viresque senectae,

ne vulgata mihi. quis enim remeabile saxum

fallentesque lacus Tityonque alimenta volucrum

et caligantem longis Ixiona gyris

540

nesciat? ipse etiam, melior cum sanguis, opertas

inspexi sedes, Hecate ducente, priusquam

obruit ora deus totamque in pectora lucem

detulit. Argolicas magis huc appelle precando

Thebanasque animas; alias avertere gressus

545

lacte quater sparsas maestoque excedere luco,

nata, iube; tum qui vultus habitusque, quis ardor

sanguinis adfusi, gens utra superbior adsit,

dic agedum nostramque mone per singula noctem.›

Iussa facit carmenque serit, quo dissipat umbras,

550

quo reciet sparsas; qualis, si crimina demas,

Colchis et Aeaeo simulatrix litore Circe.

tunc his sacrificum dictis adfata parentem:

‹primus sanguineo summittit inertia Cadmus

ora lacu, iuxtaque virum Cythereia proles

555

insequitur, geminusque bibit de vertice serpens.

terrigenae comites illos, gens Martia, cingunt,

quis aevi mensura dies, manus omnis in armis,

omnis et in capulo; prohibent obstantque ruuntque

spirantum rabie, nec tristi incumbere fossae

560

cura, sed alternum sitis exhaurire cruorem.

proxima natarum manus est fletique nepotes.

hic orbam Autonoen, et anhelam cernimus Ino

respectantem arcus et ad ubera dulce prementem

pignus, et oppositis Semelen a ventre lacertis.

565

Penthea iam fractis genetrix Cadmeia thyrsis

iamque remissa deo pectusque adoperta cruentum

insequitur planctu; fugit ille per avia Lethes

et Stygios super usque lacus, ubi mitior illum

flet pater et lacerum componit corpus Echion.

570

tristem nosco Lycum dextramque in terga reflexum

Aeoliden, umero iactantem funus onusto.

necdum ille aut habitus aut versae crimina formae

mutat Aristaeo genitus: frons aspera cornu,

tela manu, reicitque canes in vulnus hiantes.

575

ecce autem magna subit invidiosa caterva

Tantalis et tumido percenset funera luctu,

nil deiecta malis; iuvat effugisse deorum

numina et insanae plus iam permittere linguae.›

Talia dum patri canit intemerata sacerdos,

580

illius elatis tremefacta adsurgere vittis

canities tenuisque impelli sanguine vultus.

nec iam firmanti baculo nec virgine fida

nititur, erectusque solo, ‹desiste canendo,

nata,› ait, ‹externae satis est mihi lucis, inertes

585

discedunt nebulae, et vultum niger exuit aer.

umbrisne an supero dimissus Apolline complet

spiritus? en video quaecumque audita. sed ecce

maerent Argolici deiecto lumine manes!

torvus Abas Proetusque nocens mitisque Phoroneus

590

truncatusque Pelops et saevo pulvere sordens

Oenomaus largis umectant imbribus ora.

auguror hinc Thebis belli meliora. quid autem

hi grege condenso (quantum arma et vulnera monstrant,

pugnaces animae) nobis in sanguine multo

595

oraque pectoraque et falso clamore levatas

intendunt sine pace manus? rex, fallor? an hi sunt

quinquaginta illi? cernis Cthoniumque Chrominque

Phegeaque et nostra praesignem Maeona lauro.

ne saevite, duces, nihil hic mortalibus ausum,

600

credite, consiliis: hos ferrea neverat annos

Atropos. existis casus: bella horrida nobis,

atque iterum Tydeus.› dicit, vittaque ligatis

frondibus instantes abigit monstratque cruorem.

Stabat inops comitum Cocyti in litore maesto

605

Laius, inmiti quem iam deus ales Averno

reddiderat, dirumque tuens obliqua nepotem

(noscit enim vultu) non ille aut sanguinis haustus,

cetera ceu plebes, aliumve accedit ad imbrem,

inmortale odium spirans. sed prolicit ultro

610

Aonius vates: ‹Tyriae dux inclute Thebes,

cuius ab interitu non ulla Amphionis arces

vidit amica dies, o iam satis ulte cruentum

exitium, et multum placata minoribus umbra,

quo miserande fugis? iacet ille in funere longo,

615

quem fremis, et iunctae sentit confinia mortis,

obsitus exhaustos paedore et sanguine vultus

eiectusque die: sors leto durior omni,

crede mihi! quaenam inmeritum vitare nepotem

causa tibi? confer vultum et satiare litanti

620

sanguine venturasque vices et funera belli

pande, vel infensus vel res miserate tuorum.

tunc ego et optata vetitam transmittere Lethen

puppe dabo placidumque pia tellure reponam

et Stygiis mandabo deis.› mulcetur honoris

625

muneribus tingitque genas, dein talia reddit:

‹cur tibi versanti manes, aequaeve sacerdos,

lectus ego augurio tantisque potissimus umbris,

qui ventura loquar? satis est meminisse priorum.

nostrane praeclari (pudeat) consulta nepotes

630

poscitis? illum, illum sacris adhibete nefastis,

qui laeto fodit ense patrem, qui semet in ortus

vertit et indignae regerit sua pignora matri.

et nunc ille deos Furiarumque atra fatigat

concilia et nostros rogat haec in proelia manes.

635

quodsi adeo placui deflenda in tempora vates,

dicam equidem, quo me Lachesis, quo torva Megaera

usque sinunt: bellum, innumero venit undique bellum

agmine, Lernaeosque trahit fatalis alumnos

Gradivus stimulis; hos terrae monstra deumque

640

tela manent pulchrique obitus et ab igne supremo

sontes lege morae. certa est victoria Thebis,

ne trepida, nec regna ferox germanus habebit

sed Furiae; geminumque nefas miserosque per enses

(ei mihi!) crudelis vincit pater.› haec ubi fatus

645

labitur et flexa dubios ambage relinquit.

Interea gelidam Nemeen et conscia laudis

Herculeae dumeta vaga legione tenebant

Inachidae; iam Sidonias avertere praedas,

sternere, ferre domos ardent instantque. quis iras

650

flexerit, unde morae, medius quis euntibus error,

Phoebe, doce: nos rara manent exordia famae.

Marcidus edomito bellum referebat ab Haemo

Liber; ibi armiferos geminae iam sidera brumae

orgia ferre Getas canumque virescere dorso

655

Othryn et Icaria Rhodopen adsueverat umbra,

et iam pampineos materna ad moenia currus

promovet; effrenae dextra laevaque sequuntur

lynces, et uda mero lambunt retinacula tigres.

post exultantes spolia armentalia portant

660

seminecesque lupos scissasque Mimallones ursas.

nec comitatus iners: sunt illic Ira Furorque

et Metus et Virtus et numquam sobrius Ardor

succiduique gradus et castra simillima regi.

isque ubi pulverea Nemeen effervere nube

665

conspicit et solem radiis ignescere ferri,

necdum compositas belli in certamina Thebas,

concussus visis, quamquam ore et pectore marcet,

aeraque tympanaque et biforem reticere tumultum

imperat, attonitas qui circum plurimus aures,

670

atque ita: ‹me globus iste meamque excindere gentem

apparat; ex longo recalet furor; hoc mihi saevum

Argos et indomitae bellum ciet ira novercae.

usque adeone parum cineri data mater iniquo

natalesque rogi quaeque ipse micantia sensi

675

fulgura? reliquias etiam fusaeque sepulcrum

paelicis et residem ferro petit impia Theben.

nectam fraude moras; illum, illum tendite campum,

tendite, io comites.› Hyrcanae ad signa iugales

intumuere iubas, dicto prius astitit arvis.

680

Tempus erat medii cum solem in culmina mundi

tollit anhela dies, ubi tardus hiantibus arvis

stat vapor atque omnes admittunt aethera luci.

undarum vocat ille deas mediusque silentum

incipit: ‹agrestes, fluviorum numina, Nymphae,

685

et nostri pars magna gregis, perferte laborem

quem damus. Argolicos paulum mihi fontibus amnes

stagnaque et errantes obducite pulvere rivos.

praecipuam Nemeen, qua nostra in moenia bellis

nunc iter, ex alto fugiat liquor; adiuvat ipse

690

Phoebus adhuc summo, cesset ni vestra voluntas,

limite; vim coeptis indulgent astra, meaeque

aestifer Erigones spumat canis. ite volentes,

ite in operta soli; post vos ego gurgite pleno

eliciam, et quae dona meis amplissima sacris

695

vester habebit honos, nocturnaque furta licentum

cornipedum et cupidas Faunorum arcebo rapinas.›

dixerat; ast illis tenuior percurrere visus

ora situs, viridisque comis exhorruit umor.

protinus Inachios haurit sitis ignea campos:

700

diffugere undae, squalent fontesque lacusque,

et cava ferventi durescunt flumina limo.

aegra solo macies, tenerique in origine culmi

inclinata seges, deceptum margine ripae

stat pecus, atque amnes quaerunt armenta natatos.

705

sic ubi se magnis refluus suppressit in antris

Nilus et Eoae liquentia pabula brumae

ore premit, fumant desertae gurgite valles

et patris undosi sonitus expectat hiulca

Aegyptos, donec Phariis alimenta rogatus

710

donet agris magnumque inducat messibus annum.

Aret Lerna nocens, aret Lyrceus et ingens

Inachus advolvensque natantia saxa Charadrus

et numquam in ripis audax Erasinus et aequus

fluctibus Asterion, ille alta per avia notus

715

audiri et longe pastorum rumpere somnos.

[sic Hyperionios cum lux effrena per orbem

rapta ruit Phaethontis equos, magnumque laborem

discordes gemuere poli, dum pontus et arva

stellarumque ruunt crines, non amnibus undae,

720

non lucis mansere comae, sed multus ubique

ignis, ubique faces et longa fluminis instar

indiget Aegaeon deceptus imagine ripae.]

una tamen tacitas, sed iussu numinis, undas,

haec quoque, secreta nutrit Langia sub umbra.

725

nondum illi raptus dederat lacrimabile nomen

Archemorus, nec fama deae; tamen avia servat

et nemus et fluvium; manet ingens gloria nympham,

cum tristem Hypsipylen ducibus sudatus Achaeis

ludus et atra sacrum recolet trieteris Ophelten.

730

Ergo nec ardentes clipeos vectare nec artos

thoracum nexus (tantum sitis horrida torret)

sufficiunt; non ora modo angustisque perusti

faucibus, interior sed vis quatit: aspera pulsu

corda, gelant venae et siccis cruor aeger adhaeret

735

visceribus; tunc sole putris, tunc pulvere tellus

exhalat calidam nubem. non spumeus imber

manat equum: siccis inlidunt ora lupatis,

ora catenatas procul exertantia linguas;

nec legem dominosve pati, sed perfurit arvis

740

flammatum pecus. huc illuc impellit Adrastus

exploratores, si stagna Licymnia restent,

si quis Amymones superet liquor: omnia caecis

ignibus hausta sedent, nec spes umentis Olympi,

ceu flavam Libyen desertaque pulveris Afri

745

conlustrent nullaque umbratam nube Syenen.

Tandem inter silvas (sic Euhius ipse pararat)

errantes subitam pulchro in maerore tuentur

Hypsipylen; illi quamvis et ad ubera Opheltes

non suus, Inachii proles infausta Lycurgi,

750

dependet (neglecta comam nec dives amictu),

regales tamen ore notae, nec mersus acerbis

extat honos. tunc haec adeo stupefactus Adrastus:

‹diva potens nemorum (nam te vultusque pudorque

mortali de stirpe negant), quae laeta sub isto

755

igne poli non quaeris aquas, succurre propinquis

gentibus; Arquitenens seu te Latonia casto

de grege transmisit thalamis, seu lapsus ab astris

non humilis fecundat amor (neque enim ipse deorum

arbiter Argolidum thalamis novus), aspice maesta

760

agmina. nos ferro meritas excindere Thebas

mens tulit, imbelli sed nunc sitis aspera fato

summittitque animos et inertia robora carpit.

da fessis in rebus opem, seu turbidus amnis,

seu tibi foeda palus, nihil hac in sorte pudendum,

765

nil humile est; tu nunc Ventis pluvioque rogaris

pro Iove, tu refugas vires et pectora bellis

exanimata reple: sic hoc tibi sidere dextro

crescat onus. tantum reduces det flectere gressus

Iuppiter, o quanta belli donabere praeda!

770

Dircaeos tibi, diva, greges numerumque rependam

plebis, et hic magna lucus signabitur ara.›

dixit, et orantis media inter anhelitus ardens

verba rapit, cursuque animae labat arida lingua;

idem omnes pallorque viros flatusque soluti

775

oris habet. reddit demisso Lemnia vultu:

‹diva quidem vobis, etsi caelestis origo est,

unde ego? mortales utinam haud transgressa fuissem

luctibus! altricem mandati cernitis orbam

pignoris; at nostris an quis sinus, uberaque ulla,

780

scit deus; et nobis regnum tamen et pater ingens –

sed quid ego haec, fessosque optatis demoror undis?

mecum age nunc, si forte vado Langia perennes

servat aquas; solet et rabidi sub limite Cancri

semper, et Icarii quamvis iuba fulguret astri,

785

ire tamen.› simul haerentem, ne tarda Pelasgis

dux foret, a! miserum vicino caespite alumnum

(sic Parcae volvere) locat ponique negantis

floribus aggestis et amico murmure dulces

solatur lacrimas: qualis Berecyntia mater,

790

dum parvum circa iubet exultare Tonantem

Curetas trepidos; illi certantia plaudunt

orgia, sed magnis resonat vagitibus Ide.

At puer in gremio vernae telluris et alto

gramine nunc faciles sternit procursibus herbas

795

in vultum nitens, caram modo lactis egeno

nutricem clangore ciens iterumque renidens

et teneris meditans verba inluctantia labris

miratur nemorum strepitus aut obvia carpit

aut patulo trahit ore diem nemorique malorum

800

inscius et vitae multum securus inerrat.

sic tener Odrysia Mavors nive, sic puer ales

vertice Maenalio, talis per litora reptans

improbus Ortygiae latus inclinabat Apollo.

Illi per dumos et opaca virentibus umbris

805

devia: pars cingunt, pars arta plebe sequuntur

praecelerantque ducem. medium subit illa per agmen

non humili festina modo; iamque amne propinquo

rauca sonat vallis, saxosumque impulit aures

murmur: ibi exultans conclamat ab agmine primus,

810

sicut erat levibus tollens vexilla maniplis,

Argus, ‹aquae?› longusque virum super ora cucurrit

clamor, ‹aquae!› sic Ambracii per litora ponti

nauticus in remis iuvenum monstrante magistro

fit sonus inque vicem contra percussa reclamat

815

terra, salutatus cum Leucada pandit Apollo.

incubuere vadis passim discrimine nullo

turba simul primique, nequit secernere mixtos

aequa sitis, frenata suis in curribus intrant

armenta, et pleni dominis armisque feruntur

820

quadripedes; hos turbo rapax, hos lubrica fallunt

saxa, nec implicitos fluvio reverentia reges

proterere aut mersisse vado clamantis amici

ora. fremunt undae, longusque a fontibus amnis

diripitur; modo lene virens et gurgite puro

825

perspicuus, nunc sordet aquis egestus ab imis

alveus; inde tori riparum et proruta turbant

gramina; iam crassus caenoque et pulvere torrens,

quamquam expleta sitis, bibitur tamen. agmina bello

decertare putes iustumque in gurgite Martem

830

perfurere aut captam tolli victoribus urbem.

Atque aliquis regum medio circumfluus amni:

‹silvarum, Nemea, longe regina virentum,

lecta Iovis sedes, quam tu non Herculis actis

dura magis, rabidi cum colla comantia monstri

835

angeret et tumidos animam angustaret in artus!

hac saevisse tenus populorum in coepta tuorum

sufficiat; tuque o cunctis insuete domari

solibus, aeternae largitor corniger undae,

laetus eas, quacumque domo gelida ora resolvis

840

inmortale tumens; neque enim tibi cana repostas

bruma nives raptasque alio de fonte refundit

arcus aquas gravidive indulgent nubila Cauri,

sed tuus et nulli ruis expugnabilis astro.

te nec Apollineus Ladon nec Xanthus uterque

845

Spercheosque minas Centaureusque Lycormas

praestiterint; tu pace mihi, tu nube sub ipsa

armorum festasque super celebrabere mensas

(a Iove primus honos), bellis modo laetus ovantes

accipias fessisque libens iterum hospita pandas

850

flumina defensasque velis agnoscere turmas.›