Silvarum libri V

Liber quintus

_______________________________________________________

I

Epicedion in Priscillam

Si manus aut similes docilis mihi fingere ceras

aut ebur impressis aurumve animare figuris,

hinc, Priscilla, tuo solacia grata marito

conciperem. namque egregia pietate meretur

5

ut vel Apelleo vultus signata colore,

Phidiaca vel nata manu reddare dolenti.

sic auferre rogis umbram conatur, et ingens

certamen cum Morte gerit, curasque fatigat

artificum inque omni te quaerit amare metallo.

10

sed mortalis honos, agilis quem dextra laborat.

nos tibi, laudati iuvenis rarissima coniunx,

longa nec obscurum finem latura perenni

temptamus dare iusta lyra, modo dexter Apollo

quique venit iuncto mihi semper Apolline Caesar

15

annuat: haut alio melius condere sepulcro.

Sera quidem tanto struitur medicina dolori,

altera cum volucris Phoebi rota torqueat annum;

sed cum plaga recens et adhuc in vulnere primo

nigra domus questu, miseram qua accessus ad aurem

20

coniugis orbati? tunc flere et scindere vestes

et famulos lassare greges et vincere planctus

Fataque et iniustos rabidis pulsare querelis

caelicolas solamen erat. licet ipse levandos

ad gemitus silvis comitatus et amnibus Orpheus

25

afforet atque omnis pariter matertera vatem,

omnis Apollineus tegeret Bacchique sacerdos:

nil cantus, nil fila deis pallentis Averni

Eumenidumque audita comis mulcere valerent:

tantus in attonito regnabat pectore luctus.

30

nunc etiam ad planctus refugit iam plana cicatrix

dum canimus, gravibusque oculis uxorius instat

imber. habentne pios etiamnum haec lumina fletus?

mira fides! citius genetrix Sipylea feretur

exhausisse genas, citius Tithonida maesti

35

deficient rores aut exsatiata fatiscet

mater Achilleis hiemes adfrangere bustis.

macte animi! notat ista deus qui flectit habenas

orbis et humanos propior Iove digerit actus,

maerentemque videt; lectique arcana ministri

40

hinc etiam documenta capit, quod diligis umbram

et colis exsequias. hic est castissimus ardor,

hic amor a domino meritus censore probari.

Nec mirum, si vos collato pectore mixtos

iunxit inabrupta concordia longa catena.

45

illa quidem nuptumque prior taedasque marito

passa alio, sed te ceu virginitate iugatum

visceribus totis animaque amplexa fovebat;

qualiter aequaevo sociatam palmite vitem

ulmus amat miscetque nemus ditemque precatur

50

autumnum et caris gaudet redimita racemis.

laudantur proavis seu pulchrae munere formae,

quae morum caruere bonis falsaeque potentes

laudis egent verae: tibi quamquam et origo niteret

et felix species multumque optanda maritis,

55

ex te maior honos, unum novisse cubile,

unum secretis agitare sub ossibus ignem.

illum nec Phrygius vitiasset raptor amorem

Dulichiive proci nec qui fraternus adulter

casta Mycenaeo conubia polluit auro.

60

si Babylonos opes, Lydae si pondera gazae

Indorumque dares Serumque Arabumque potentes

divitias, mallet cum paupertate pudica

intemerata mori vitamque rependere famae.

nec frons triste rigens nimiusque in moribus horror,

65

sed simplex hilarisque fides et mixta pudori

gratia. quod si anceps metus ad maiora vocasset,

illa vel armiferas pro coniuge laeta catervas

fulmineosque ignes mediique pericula ponti

exciperet. melius, quod non adversa probarunt

70

quae tibi cura tori, quantus pro coniuge pallor.

sed meliore via dextros tua vota marito

promeruere deos, dum nocte dieque fatigas

numina, dum cunctis supplex advolveris aris

et mitem genium domini praesentis adoras.

75

Audita es, venitque gradu Fortuna benigno.

vidit quippe pii iuvenis navamque quietem

intactamque fidem succinctaque pectora curis

et vigiles sensus et digna evolvere tantas

sobria corda vices, vidit, qui cuncta suorum

80

novit et inspectis ambit latus omne ministris.

nec mirum: videt ille ortus obitusque, quid auster,

quid boreas hibernus agat, ferrique togaeque

consilia atque ipsam mentem probat. ille iubatis

molem immensam umeris et vix tractabile pensum

85

imposuit (nec enim numerosior altera sacra

cura domo), magnum late dimittere in orbem

Romulei mandata ducis, viresque modosque

imperii tractare manu; quae laurus ab arcto,

quid vagus Euphrates, quid ripa binominis Histri,

90

quid Rheni vexilla ferant: quantum ultimus orbis

cesserit et refugo circumsona gurgite Thyle;

(omnia nam laetas pila attollentia frondes,

nullaque famosa signatur lancea penna);

praeterea, fidos dominus si dividat enses,

95

pandere quis centum valeat frenare, maniplos

inter missus eques, quis praecepisse cohorti,

quem deceat clari praestantior ordo tribuni,

quisnam frenigerae signum dare dignior alae;

mille etiam praenosse vices, an merserit agros

100

Nilus, an imbrifero Libye sudaverit austro:

cunctaque si numerem, non plura interprete virga

nuntiat ex celsis ales Tegeaticus astris,

quaeque cadit liquidas Iunonia virgo per auras

et picturato pluvium ligat aëra gyro,

105

quaeque tuas laurus volucri, Germanice, cursu

Fama vehit praegressa diem tardumque sub astris

Arcada et in medio linquit Thaumantida caelo.

Qualem te superi, Priscilla, hominesque benigno

aspexere die, cum primum ingentibus actis

110

admotus coniunx! vicisti gaudia †cene

ipsius, effuso dum pectore prona sacratos

ante pedes avide domini tam magna merentis

volveris. Aonio non sic in vertice gaudet,

quam pater arcani praefecit hiatibus antri

115

Delius, aut primi cui ius venerabile thyrsi

Bacchus et attonitae tribuit vexilla catervae.

nec tamen hic mutata quies probitasve secundis

intumuit: tenor idem animo moresque modesti

fortuna crescente manent. fovet anxia curas

120

coniugis hortaturque simul flectitque labores.

ipsa dapes modicas et sobria pocula tradit,

exemplumque ad erile monet; velut Apula coniunx

agricolae parci vel sole infecta Sabino,

quae videt emeriti iam prospectantibus astris

125

tempus adesse viri, propere mensasque torosque

instruit expectatque sonum redeuntis aratri.

parva loquor. tecum gelidas comes illa per arctos

Sarmaticasque hiemes Histrumque et pallida Rheni

frigora, tecum omnes animo durata per aestus

130

et, si castra darent, vellet gestare pharetras,

vellet Amazonia latus intercludere pelta;

dum te pulverea bellorum nube videret

Caesarei prope fulmen equi divinaque tela

vibrantem et magnae sparsum sudoribus hastae.

135

Hactenus alma chelys. tempus nunc ponere frondes,

Phoebe, tuas maestaque comam damnare cupresso.

Quisnam impacata consanguinitate ligavit

Fortunam Invidiamque deus? quis iussit iniquas

aeternum bellare deas? nullamne notavit

140

illa domum, torvo quam non haec lumine figat

protinus et saeva proturbet gaudia dextra?

florebant hilares inconcussique penates:

nil maestum. quid enim, quamvis infida levisque,

Caesare tam dextro posset Fortuna timeri?

145

invenere viam liventia Fata, piumque

intravit vis saeva larem. sic plena maligno

adflantur vineta noto, sic alta senescit

imbre seges nimio, rapidae sic obvia puppi

invidet et velis adnubilat aura secundis.

150

carpitur eximium fato Priscilla decorem;

qualiter alta comam silvarum gloria pinus

seu Iovis igne malo seu iam radice soluta

deficit et nulli spoliata remurmurat aurae.

quid probitas aut casta fides, quid numina prosunt

155

culta deum? furvae miseram circum undique leti

vallavere plagae, tenduntur dura sororum

licia et exacti superest pars ultima fili.

nil famuli coetus, nil ars operosa medentum

auxiliata malis; comites tamen undique ficto

160

spem simulant vultu, flentem notat illa maritum.

ille modo infernae nequiquam flumina Lethes

incorrupta rogat, nunc anxius omnibus aris

inlacrimat signatque fores et pectore terget

limina; nunc magni vocat exorabile numen

165

Caesaris. heu durus fati tenor! estne quod illi

non liceat? quantae poterant mortalibus annis

accessisse morae si tu, pater, omne teneres

arbitrium? caeco gemeret Mors clusa barathro

longius, et vacuae posuissent stamina Parcae.

170

Iamque cadunt vultus oculisque novissimus error

optunsaeque aures, nisi cum vox sola mariti

noscitur; illum unum media de morte reversa

mens videt, illum aegris circumdat fortiter ulnis

immotas obversa genas, nec sole supremo

175

lumina sed dulci mavult satiare marito.

tum sic unanimum moriens solatur amantem:

‹pars animae victura meae, cui linquere possim

o utinam, quos dura mihi rapit Atropos annos:

parce precor lacrimis, saevo ne concute planctu

180

pectora, nec crucia fugientem coniugis umbram.

linquo equidem thalamos, salvo tamen ordine, maestos

quod prior: exegi longa potiora senecta

tempora. vidi omni pridem te flore nitentem,

vidi altae propius propiusque accedere dextrae.

185

non in te Fatis, non iam caelestibus ullis

arbitrium: mecum ista fero. tu limite coepto

tende libens sacrumque latus geniumque potentem

inrequietus ama. nunc, quod cupis ipse iuberi,

da Capitolinis aeternum sedibus aurum,

190

quo niteat sacri centeno pondere vultus

Caesaris et propriae signet cultricis amorem.

sic ego nec Furias nec deteriora videbo

Tartara et Elysias felix admittar in oras.›

Haec dicit labens sociosque amplectitur artus

195

haerentemque animam non tristis in ora mariti

transtulit et cara pressit sua lumina dextra.

At iuvenis magno flammatus pectora luctu

nunc implet saevo viduos clamore penates,

nunc ferrum laxare cupit, nunc ardua tendit

200

in loca (vix retinent comites), nunc ore ligato

incubat amissae mersumque in corde dolorem

saevus agit, qualis conspecta coniuge segnis

Odrysius vates positis ad Strymona plectris

obstupuit tristemque rogum sine carmine flevit.

205

ille etiam erecte rupisset tempora vitae,

ne tu Tartareum chaos incomitata subires,

set prohibet mens fida ducis mirandaque sacris

imperiis et maior amor.

Quis carmine digno

exsequias et dona malae feralia pompae

210

perlegat? omne illic stipatum examine longo

ver Arabum Cilicumque fluit floresque Sabaei

Indorumque arsura seges praereptaque templis

tura, Palaestini simul Hebraeique liquores

Coryciaeque comae Cinyreaque germina; et altis

215

ipsa toris Serum Tyrioque umbrata recumbit

tegmine. sed toto spectatur in agmine coniunx

solus; in hunc magnae flectuntur lumina Romae

ceu iuvenes natos suprema ad busta ferentem:

is dolor in vultu, tantum crinesque genaeque

220

noctis habent. illam tranquillo fine solutam

felicemque vocant; lacrimas fudere marito.

Est locus ante urbem qua primum nascitur ingens

Appia, quaque Italo gemitus Almone Cybebe

ponit et Idaeos iam non reminiscitur amnis.

225

hic te Sidonio velatam molliter ostro

eximius coniunx (nec enim fumantia busta

clamoremque rogi potuit perferre) beato

composuit, Priscilla, toro. nil longior aetas

carpere, nil aevi poterunt vitiare labores:

230

sic cautum membris; tantas venerabile marmor

spirat opes. mox in varias mutata novaris

effigies: hoc aere Ceres, hoc lucida Gnosis,

illo Maia tholo, Venus hoc non improba saxo.

accipiunt vultus haud indignata decoros

235

numina: circumstant famuli consuetaque turba

obsequiis, tunc rite tori mensaeque parantur

assiduae. domus ista, domus! quis triste sepulcrum

dixerit? hac merito visa pietate mariti

protinus exclames: ‹est hic, agnosco, minister

240

illius, aeternae modo qui sacraria genti

condidit inque alio posuit sua sidera caelo.›

sic, ubi magna novum Phario de litore puppis

solvit iter iamque innumeros utrimque rudentes

lataque veliferi porrexit brachia mali

245

invasitque vias, in eodem angusta phaselos

aequore et immensi partem sibi vindicat austri.

Quid nunc immodicos, iuvenum lectissime, fletus

corde foves longumque vetas exire dolorem?

nempe times ne Cerbereos Priscilla tremescat

250

latratus? tacet ille piis; ne tardior adsit

navita proturbetque vadis? vehit ille merentes

protinus et manes placidus locat hospite cumba.

praeterea, si quando pio laudata marito

umbra venit, iubet ire faces Prosperina laetas

255

egressasque sacris veteres heroidas antris

lumine purpureo tristes laxare tenebras

sertaque et Elysios animae praesternere flores.

sic manes Priscilla subit; ibi supplice dextra

pro te Fata rogat, reges tibi tristis Averni

260

placat, ut expletis humani finibus aevi

pacantem terras dominum iuvenemque relinquas

ipse senex. certae iurant in vota sorores.