Punica

Liber XII

________________________________________________________________

Hannibal Capua castris motis militibus prorsus effeminatis frustra Neapolim (27 – 69), deinde Cumas, quas Ti. Sempronius Gracchus defendit (60 – 103), tum Puteolos oppugnat; inter quae loca clara, Baias aliaque adit 103 – 157. Iam Nolam profectus pugna Nolana a Marcello vincitur 168 – 294. Romanorum spes erigitur, erecta oraculo Delphico confirmatur 295 – 341. – res in Sardinia gestae: M'. Torquatus Hampsagoram vincit; Ennii laus 342 – 419. – Hannibal Acerris Nuceriaque incensis Casilinum petit, Petelium solo aequat 420 – 433. inde Tarentum expugnat praeter arcem 434 – 448. Tum Capuae a Romanis obsessae auxilio venit; in itinere M. Centenium Penulam et Cn. Fulvium vincit, Ti. Sempronii Gracchi in insidiis interfecti exsequias celebrat 449 – 478. cum ad Capuam perrumpere non posset, Romam petit 479 – 540. Romanorum trepidatio 541 – 557. moenia situmque urbis contemplatus Hannibal a Fulvio Flacco, qui ex Campania advolaverat, in castra redigitur 658 – 573. pugna bis a Iove tempestate saeva immissa dirimitur 574 – 667. Hannibal tertium Romam oppugnaturus a Iunone Iovis iussu repellitur 668 – 730. Romanorum gaudium 731 – 752.

Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis

tempora et austrifero nebulosam uertice frontem

immitis condebat Hiems, blandisque salubre

uer Zephyris tepido mulcebat rura sereno.

5

prorumpit Capua Poenus uicinaque late

praemisso terrore quatit, ceu condita bruma,

dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem

euoluit serpens arcano membra cubili

et spondente die nouus emicat atque coruscum

10

fert caput et saniem sublatis faucibus efflat.

at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,

desolata metu cuncta, et suadente pauore

uallo se clausere simul trepidique salutis

expectant ipsis metuentes moenibus hostem.

15

Sed non ille uigor qui ruptis Alpibus arma

intulerat dederatque uias Trebiaque potitus

Maeonios Italo scelerauit sanguine fluctus

tunc inerat. molli luxu madefacta meroque

†inlecebris somni torpentia membra fluebant.

20

quis gelidas suetum noctes thorace grauatis

sub Ioue non aequo trahere et tentoria saepe

spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,

ac ne nocte quidem clipeiue ensesue reposti,

non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere,

25

tum graue cassis onus maioraque pondera uisa

parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae.

Prima instaurantem sensit certamina mitis

Parthenope, non diues opum, non spreta uigoris,

sed portus traxere ducem secura uolentem

30

aequora, quae peteret ueniens Carthagine puppis.

33

Sirenum dedit una suum (memorabile) nomen

32

Parthenope muris Acheloias, aequore cuius

34

regnauere diu cantus, cum dulce per undas

35

exitium miseris caneret non prospera nautis.

31

nunc molles urbi ritus atque hospita Musis

36

otia et exemptum curis grauioribus aeuum.

37

haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor)

moenia non ullas ualuit perfringere Poenus

tota mole uias frustraque inglorius ausi

40

pulsauit quatiens obstructas ariete portas.

stabat Cannarum Graia ad munimina uictor

nequiquam et cautae mentis consulta probabat

euentu, qui post Dauni stagnantia regna

sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.

45

‹En, qui nos segnes et nescire addere cursum

factis iactastis, quod uobis scandere nuper

non acie ex ipsa concessum moenia Romae,

intrate atque epulas promissas sede Tonantis

his, quae Graia manus defendit, reddite tectis.›

50

talia iactabat famaeque pudore futurae,

inritus incepti prima si absisteret urbe,

audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses.

sed subitae muris flammae totoque fluebant

aggeris anfractu tela improuisa per auras.

55

haud secus, occuluit saxi quo uertice fetus

ales fulua Iouis, tacito si ad culmina nisu

euasit serpens terretque propincus hiatu,

illa hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre

unguibus incessens nidi circumuolat orbem.

60

Tandem ad uicinos Cumarum uertere portus

defessus subiit uarioque lacessere motu

fortunam et famae turbando obstare sinistrae.

sed custos urbi Gracchus tutela uel ipsis

certior arcebat muris iterumque sedere

65

portis atque aditus iterum sperare uetabat.

lustrat inops animi rimaturque omnia circum

alite uectus equo rursusque hortatibus infit

laudum agitare suos: ‹Pro di, quis terminus› inquit

‹ante urbes standi Graias, oblite tuorum

70

factorum miles? quis erit modus? Alpibus astat

nimirum maior moles, et scandere caelum

pulsantis iubeo scopulos. quamquam altera detur

si similis tellus, aliaeque repente sub astra

exsurgant rupes, non ibis et arduus arma

75

me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem

agger adhuc murusque tenet Gracchusue, moueri

non ausus portis? paruo in discrimine cerno

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

an uobis gentes quaecumque labore parastis

casu gesta putent? per uos Tyrrhena fauentum

80

stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti

obtestor, dignos iam uosmet reddite uestra

quam trahitis fama et reuocate in pectora Cannas.›

Sic ductor fessas luxu attritasque secundis

erigere et uerbis temptabat sistere mentes.

85

atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit

arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae

immitis ductor Capuae, primordia pandit.

‹Non est hoc› inquit ‹nostri, quod suspicis, aeui:

maiores fecere manus. cum regna timeret

90

Dictaei regis (sic fama est) linquere terras

Daedalus inuenit nec toto signa sequenti

orbe dare, aetherias aliena tollere in auras

ausus se penna atque homini monstrare uolatus.

suspensum hic librans media inter nubila corpus

95

enauit superosque nouus conterruit ales.

natum etiam docuit falsae sub imagine plumae

attemptare uias uolucrum, lapsumque solutis

pennarum remis et non felicibus alis

turbida plaudentem uidit freta. dumque dolori

100

indulget subito motis ad pectora palmis,

nescius heu planctu duxit moderante uolatus.

hic pro nubiuago gratus pia templa meatu

instituit Phoebi atque audacis exuit alas.›

Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertis

105

atque actos sine Marte dies ac stare pudebat.

ingemit aduersis respectansque inrita tecta

urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem.

hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles

officit audenti defensantumque labores.

110

dumque tenet socios dura atque obsaepta uiarum

rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua

stagnorum terraeque simul miracula lustrat.

Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes

unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse

115

Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.

ast hic Lucrino mansisse uocabula quondam

Cocyti memorat medioque in gurgite ponti

Herculeum commendat iter, qua discidit aequor

Amphitryoniades armenti uictor Hiberi.

120

ille, olim populis dictum Styga, nomine uerso

stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Auernum:

tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens

et formidatus uolucri letale uomebat

suffuso uirus caelo Stygiaque per urbes

125

religione sacer saeuum retinebat honorem.

huic uicina palus (fama est Acherontis ad undas

pandere iter) caecas stagnante uoragine fauces

laxat et horrendos aperit telluris hiatus

interdumque nouo perturbat lumine manis.

130

at iuxta caligantis longumque per aeuum

infernis pressas nebulis pallente sub umbra

Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam

Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni

semper anhelantis coctoque bitumine campos

135

ostentant. tellus, atro exundante uapore

suspirans ustisque diu calefacta medullis,

aestuat et Stygios exhalat in aera flatus;

†parturit et tremulis metuendum exsibilat antris,

interdumque, cauas luctatus rumpere sedis

140

aut exire fretis, sonitu lugubre minaci

Mulciber immugit lacerataque uiscera terrae

mandit et exesos labefactat murmure montis.

tradunt Herculea prostratos mole Gigantas

tellurem iniectam quatere, et spiramine anhelo

145

torreri late campos, quotiensque minantur

rumpere compagem impositam, expallescere caelum.

apparet Prochyte saeuum sortita Mimanta,

apparet procul Inar<i>me, quae turbine nigro

fumantem premit Iapetum flammasque rebelli

150

ore eiectantem et, si quando euadere detur,

bella Ioui rursus superisque iterare uolentem.

monstrantur Vesuuina iuga atque in uertice summo

depasti flammis scopuli stratusque ruina

mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa.

155

necnon Misenum seruantem Idaea sepulcro

nomina et Herculeos uidet ipso in litore Baulos:

miratur pelagique minas terraeque labores.

Quae postquam perspecta uiro, regressus ad altos

inde Pheretiadum muros, frondentia laeto

160

palmite deuastat Nysaea cacumina Gauri.

hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.

campo Nola sedet crebris circumdata in orbem

turribus et celso facilem tutatur adiri

planitiem uallo, sed, qui non turribus arma

165

defendenda daret, uerum ultro moenia dextra

protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.

isque ubi Agenoream procul aduentare per aequor

et ferri ad muros nubem uidet, ‹Arma, cruentus

hostis adest, capite arma, uiri› clamatque capitque.

170

circumstant rapidi iuuenes aptantque frementi

sanguineas de more iubas. sonat inde, citato

agmina disponens passu: ‹Tu limina dextrae

seruabis portae, Nero; tu conuerte cohortes

ad laeuam patrias et Larinatia signa,

175

clarum Volscorum, Tulli, decus. ast ubi iusso,

per tacitum ruptis subita ui fundite portis

telorum in campos nimbum. ferar ipse reuulsa

in medios equitumque traham certamina porta.›

Dumque ea Marcellus, iam claustra reuellere Poeni

180

et scalis spretis temptabant rumpere muros.

insonuere tubae passim clamorque uirorum

hinnitusque, simul litui raucoque tumultu

cornua et in membris concussa furentibus arma.

fertur acerba lues disiectis incita portis

185

effusaeque ruunt inopino flumine turmae,

improbus ut fractis exundat molibus amnis,

propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor,

ut rupto terras inuadunt carcere uenti.

nec torrente Libys uiso armorumque uirumque

190

deiectus spe s<t>are ualet. dux Dardanus instat

attonito, praegressus equo, tergisque ruentum

incumbens hasta socios nunc uoce fatigat:

‹Perge, age, fer gressus. dexter deus, horaque nostra est.

hac iter ad muros Capuae,› nunc rursus in hostem

195

conuersus: ‹Sta. quo raperis? non terga tuorum,

te, ductor Libyae, increpito: sta. campus et arma

et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes:

spectemur soli. Marcellus proelia posco.›

sic rector Latius, iuuenique inuadere pugnam

200

Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.

Sed non haec placido cernebat pectore Iuno

coeptoque auertit suprema in fata ruentem.

sistere perculsos ille et reuocare laborat:

‹Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris

205

egredimur? state, o miseri, quis gloria summa

dedecori est. nil uos hodie, mihi credite, terga

uertentis fidum expectat. meruistis ut omnis

ingruat Ausonia, et saeuo Mauorte parastis

ne qua spes fusos pacis uitaeque maneret.›

210

uincebat clamore tubas uocisque uigore

quamuis obstructas saeuus penetrabat in auris.

Polydamanteis iuuenis Pedianus in armis

bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus

atque Antenorea sese de stirpe ferebat,

215

haud leuior generis fama sacroque Timauo

gloria et Euganeis dilectum nomen in oris.

huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes

atque Apono gaudens populus, seu bella cieret

seu Musas placidus doctaeque silentia uitae

220

mallet et Aonio plectro mulcere labores,

non ullum dixere parem, nec notior alter

Gradiuo iuuenis nec Phoebo notior alter.

qui postquam, effusis urgens uestigia frenis

Poenorum, iuxta galeam atque insigne perempti

225

agnouit spolium Pauli (puer illa gerebat

non paruo laetus ductoris munere Cinyps,

dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora

non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris:

quale micat semperque nouum est quod Tiburis aura

230

pascit ebur, uel qui miro candoris honore

lucet in aure lapis rubris aduectus ab undis.) –

quem postquam egregium cristis et casside nota

fulgentem extremo Pedianus in agmine uidit,

ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago

235

sedibus infernis amissaque posceret arma,

inuadit frendens: ‹Tune, ignauissime, sacri

portabis capitis, quae non sine crimine uester

inuidiaque deum gestaret tegmina ductor?

en Paulus.› uocat inde uiri ad spectacula manis

240

et fugientis agit costis penetrabile telum.

tum delapsus equo galeam atque insignia magni

consulis abrumpit dextra spoliatque nitentem. *)

soluitur omne decus leto, niueosque per artus

it Stygius color et formae populatur honores.

245

ambrosiae cecidere comae, uiolataque ceruix

marmoreum in iugulum collo labente recumbit.

haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,

cum sese Veneri iactat splendore refecto,

si subita inuadat nubes, hebetatur et atris

250

decrescens tenebris languentia lumina condit.

ipse etiam rapta Pedianus casside nudos

attonitus stupet ad uultus irasque coercet.

tum galeam magno socium clamore reportans

immitem quatiebat ecum, spumantia saeuo

255

frena cruentantem morsu. cui turbidus armis

obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu

adgnoscensque decus ‹Macte <o> uirtutis auitae,

macte Antenoride! nunc› inquit ‹rapta petamus,

quod superest, Libyci ductoris tegmina,› et ardens

260

terrificis saeuam fundit stridoribus hastam.

nec forsan uoti uanus foret, obuia ni uis

Gestaris opposito tenuisset corpore telum.

qui dum uicinis ductorem protegit armis,

transabiit non hunc sitiens grauis hasta cruorem

265

ingentisque minas mutata morte peregit.

auehitur raptim ductor discrimine leti

turbatus cursumque furens ad castra capessit.

Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum

praecipitem uersis Poenorum exercitus armis.

270

adsequitur telis hostis, longasque uiritim

exsatiant iras cladum caeloque cruentos

certatim ostentant et dis ultoribus enses.

ille dies primus docuit, quod credere nemo

auderet superis, Martis certamine sisti

275

posse ducem Libyae. raptant currusque uirosque

Massylamque feram, et uiuis auulsa reportant

tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga

contenti uidisse ducis. tum Martis adaequant

Marcellum decori: graditur comitante triumpho

280

maior quam ferret cum uictor opima Tonanti.

Inde furens, postquam uallo uix depulit hostem,

ductor Agenoreus ‹Quando hanc quantoque cruore

hostili labem eluerim? mea terga uidere

contigit Ausoniae? mene,› inquit ‹summe deorum,

285

post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?

uosque, inuicta diu, nunc heu sine Marte iuuentus,

debellata bonis Capuae, non degener ipse

gestorum Ausoniis uerti uictricia signa:

uobis terga dedi. uidi, cum ad bella uocarem,

290

non secus atque Italo fugere a ductore pauentis.

quid relicum prisci Martis tibi, qui dare terga

me reuocante potes?› fundebat talia Poenus.

at Latiae sese Nolana ad moenia turmae

portantes spolia insigni clamore ferebant.

295

At consueta grauis per longum audire suorum

euentus Roma et numquam recreata secundis,

adlato tandem faustae certamine pugnae

erigitur primoque deum se munere tollit.

ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum,

300

dum bellum tonat, et sese furata iuuentus

dat poenas latebrae. tum, qui dulcedine uitae

inuenere dolos iurataque foedera Poeno

corrupere, notant et purgant crimine gentem.

punitur patriam meditati linquere terram

305

consilium infelix scelerataque culpa Metelli.

talia corda uirum. sed enim nec femina cessat

mente aequare uiros et laudis poscere partem.

omnis, prae sese portans capitisque manusque

antiquum decus ac derepta monilia collo,

310

certatim matrona ruit belloque ministrant.

haud tanta cessisse uiros in tempore tali

laudis sorte piget, factoque in saecula ituro

laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus

subsequitur turba. in medium certamine magno

315

priuatae cumulantur opes. nudare penatis

ac nihil arcanos uitae melioris ad usus

seposuisse iuuat. coit et sine nomine uulgus.

corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,

exanguis rursus tollebat ad aethera uultus.

320

Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha

portantes responsa uiri. nam laeta ferebant

exaudisse adytis, sacra cum uoce tonaret

antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos:

‹Soluite, gens Veneris, grauioris corde timores:

325

aduersa et quicquid duri sub Marte manebat

exhaustum est uobis. restant leuiora laborum

et sine pernicie terror. dis uota precesque

ferte modo et tepidos aris libate cruores,

neu date terga malis. aderit Gradiuus, et ipse

330

Delius auertet propiora pericula uates

Troianos notus semper minuisse labores.

sed uero, sed enim ante omnis altaria fument

centum festa Ioui: centum cadat hostia cultris.

ille trucem belli nubem saeuasque procellas

335

in Libyam uiolentus aget: spectabitis ipsi

aegida turbato quatientem in proelia mundo.›

atque ea Parnasi postquam clamata sub antris

adlatum, uulgique deus peruenit ad auris,

in Capitolinas certatim scanditur arces,

340

sternunturque Ioui et delubrum sanguine honorant;

tum paeana canunt responsaque fida precantur.

Interea adsuetis senior Torquatus in armis

Sardoas patrio quatiebat milite terras.

namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen

345

in bella Hampsagoras Tyrios renouata uocarat.

proles pulchra uiro nec tali digna parente

Hostus erat, cuius fretus fulgente iuuenta

ipse asper paci crudos sine uiribus annos

barbarici studio ritus refouebat in armis.

350

isque ubi Torquatum raptim properata ferentem

signa uidet pugnaeque auidas accedere dextras,

fraude loci nota latebrosa per auia saltus

euolat et prouisa fugae compendia captans

uirgulta tegitur ualle ac frondentibus umbris.

355

Insula fluctisono circumuallata profundo

fastigatur aquis compressaque gurgite terras

enormis cohibet nudae sub imagine plantae:

inde Ichnusa prius Grais memorata colonis.

mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens

360

Herculis ex sese mutauit nomina terrae.

adfluxere etiam et sedes posuere coactas

dispersi pelago post eruta Pergama Teucri.

nec paruum decus, aduecto cum classe paterna

agmine Thespiadum, terris, Iol<a>e, dedisti.

365

fama est, cum laceris Actaeon flebile membris

supplicium lueret spectatae <in> fonte Dianae,

attonitum nouitate mali fugisse parentem

per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus.

Cyrenen monstrasse ferunt noua litora matrem.

370

serpentum tellus pura ac uiduata uenenis,

sed tristis caelo et multa uitiata palude.

qua uidet Italiam, saxoso torrida dorso

exercet scopulis late freta pallidaque intus

arua coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.

375

cetera propensae Cereris nutrita fauore.

Hoc habitu terrae nemorosa per inuia crebro

Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae

tela expectabat sociosque laboris Hiberos.

qui postquam appulsis animos auxere carinis,

380

haud mora: prorumpit latebris, aduersaque late

agmina inhorrescunt, longumque coire uidetur

et conferre gradum. media interualla patentis

corripiunt campi properatis eminus hastis,

donec ad expertos enses, fidissima tela,

385

peruentum. dira inde lues: caeduntque caduntque

alternique animas saeuo in mucrone relincunt.

Non equidem innumeras caedes totque horrida facta

sperarim tanto digne pro nomine rerum

pandere nec dictis bellantum aequare calorem.

390

sed uos, Calliope, nostro donate labori

nota parum magni longo tradantur ut aeuo

facta uiri, et meritum uati sacremus honorem.

Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,

miscebat primas acies, Latiaeque superbum

395

uitis adornabat dextra<m> decus. hispida tellus

miserunt Calabri: Rudiae genuere uetustae,

nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.

is prima in pugna (uates ut Thracius olim,

infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,

400

spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)

spectandum sese non parua strage uirorum

fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.

aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus

si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam.

405

risit nube sedens uani conamina coepti

et telum procul in uentos dimisit Apollo,

ac super his: ‹Nimium iuuenis nimiumque superbi

sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum

Aonidum cura est et dignus Apolline uates.

410

hic canet inlustri primus bella Itala uersu

attolletque duces caelo, resonare docebit

hic Lat<i>is <H>elicona modis nec cedet honore

Ascraeo famaue seni.› sic Phoebus, et Hosto

ultrix per geminum transcurrit tempus harundo.

415

uertuntur iuuenis casu perculsa per agros

agmina, et effusae pariter dant terga cateruae.

tum pater audita nati nece turbidus irae

barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum

pectus et ad manis urget uestigia nati.

420

At Libyae ductor, Marcello fractus et acri

contusus pugna, campos damnarat et arma:

uerterat ad miseras non aequi Martis Acerras.

inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,

Nuceriae nihilo leuior nec parcior ira

425

incussit sese atque aequauit moenia terrae.

post Casilina sibi multum obluctatus iniquis

defendentum armis aegre reserauerat astu

limina et obsessis uitam pensauerat auro.

iamque in Dauniacos transfundens agmina campos

430

flectebat rabiem quo praeda uel ira uocasset.

fumabat uersis incensa Petilia tectis,

infelix fidei miseraeque secunda Sagunto,

at quondam Herculeam seruare superba pharetram.

Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,

435

portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca,

fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat.

hic, miranda mouens, classem quae condita portu

astabat (namque angustis e faucibus aequor

erumpit scopulos inter patuloque recessu

440

infundit campis secretum gurgite pontum) –

inclusas igitur, quibus haud enare dabatur

arce superposita, claustris maris extulit astu

perque auersa tulit portatas arua carinas.

lubrica roboreis aderant substramina plaustris,

445

atque recens caesi tergo prolapsa iuuenci

aequoream rota ducebat per gramina puppim.

et iam per collis dumosque ad litus adacta

innabat pelago ueniens sine remige classis.

Nuntius interea uectis non more carinis

450

terrentem freta curarum feruoribus implet,

dum procul Oebalios amet expugnare nepotes

et primus rostris sulcet naualibus arua,

adsessos Capuae muros: claustra ipsa reuelli

portarum, ac totum miseris incurrere bellum.

455

linquit coepta ferox, pennasque addente pudore

atque ira simul immani per proxima motu

euolat et minitans auida ad certamina fertur.

haud secus, amisso tigris si concita fetu

emicet, attonitae paucis lustratur in horis

460

Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges,

donec fulmineo partus uestigia cursu

colligat et rabiem prenso consumat in hoste.

Obuius huic sparso Centenius agmine raptim

funditur audendi prauus facilisque periclis,

465

sed paruum decus Hannibali. nam uitis honore

perfunctus Latiae subito stimularat agrestis

semermemque manum sternendam obiecerat hosti.

bis septem demissa neci (nec substitit agmen)

milia, bis septem, quae non sollertior ense,

470

sed genus insignis, iustis ducebat in armis

Fuluius: ast aeque per corpora fusa iacentum

raptum iter est, uictorque moram non passus eundi.

exequiae tantum famam nomenque uolentem

mitificae mentis tenuerunt funere laeto.

475

namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus,

conloquium et promissa petit dum perfida gentis

Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu

occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.

Sed nun<c>, ut scitum celerare ad moenia Poenum,

480

<h>a<u>d stabat res ulla loco: iam consul uterque

praecipites aderant, Nola uis omnis, et Arpis

aeui floridior Fabius rapida arma ferebat.

hinc Nero et hinc uolucris Silanus nocte dieque

impellebat agens properata ad bella cohortis.

485

undique conueniunt, pariterque opponere cunctos

uni ductores iuueni placet. arduus ipse

Tifata insidit, propior qua moenibus instat

collis, et e tumulis subiectam despicit urbem.

uerum ubi tot sese circumfundentibus armis

490

uallatas socium portas unaque negari

intrauisse sibi Capuaeque erumpere cernit,

anxius euentus, nunc ferro frangere coetum

obstantum meditatur, init nunc auia coepto

consilia atque astu quaerit tot milia portis

495

abstrahere artatis cinctosque resoluere muros.

sic igitur secum curasque ita corde fatigat:

‹Quo, mens aegra, uocas? rursusne pericula sumam

non aecus regione loci, Capuaque uidente

terga dabo? an residens uicini uertice montis

500

excindi ante oculos patiar socialia tecta?

non ita me experti Fabius Fabiique magister

turbatum, Hesperio cum clausos milite collis

euasi uictor sparsosque per arua iuuencos

iactare accensis stimulaui cornibus ignes.

505

haud dum omnes abiere doli. defendere nobis

si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.›

Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem,

non expectato, Titan dum gurgite lucem

spirantis proferret equos, impellit in agmen

510

uoce manuque uiros et coepta immania pandit:

‹Perge, age, uince omnem, miles, uirtute laborem

et quantum humani possunt se tendere passus,

arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes,

hoc Cannae strauere tibi. eia, incute muris

515

umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas:

quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas

et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.›

Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,

Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis

520

aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso

fatali Aeneadis campo. Vulturna citata

tramittunt alno uada postremique relincunt

tardandis Italis corruptas igne carinas.

tum Sidicina legunt pernicibus arua maniplis

525

Threiciamque Calen, uestras a nomine nati,

Orith<y>ia, domos. hinc Allifanus Iaccho

haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis

rura euastantur. mox et uicinus Aquinas

et quae fumantem texere Giganta Fregellae

530

agmine carpuntur uolucri. fert concitus inde

per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret

bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti

dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis.

iamque adeo est campos ingressus et arua Labici,

535

linquens Telegoni pulsatos ariete muros,

haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant

Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae.

praeceps ad ripas immani turbine fertur,

sulphureis gelidus qua serpit leniter undis

540

ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.

Hic ut signa ferox dimensaque castra locauit

et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis

Ilia prima uadis sacro se coniugis antro

condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae.

545

at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,

attonitae passim furibundis gressibus errant.

ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae,

quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta

oppetiere necem: Paulus Gracchusque cruenti

550

Flaminiusque simul, miseris ante ora uagantur.

clausit turba uias. stat celsus et asper ab ira

ingentemque metum toruo domat ore senatus.

interdum tamen erumpunt sub casside fusae

per tacitum lacrimae: quidnam Fortuna minetur,

555

quidue parent superi? pubes dispersa per altas

stat turris atque huc uentum sub corde uolutat

ut iam Roma satis credat defendere muros.

Poenus ut ad somnos uix totam cursibus actae

indulsit pubi noctem, uigil ipse nec ullam

560

ad requiem facilis credensque abscedere uitae

quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis

induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas.

inde leuis frenis circum pauitantia fertur

quadrupedante sono perculsae moenia Romae.

565

nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat

infesta portas fruiturque timore pauentum.

nunc lentus celsis astans in collibus intrat

urbem oculis discitque locos causasque locorum.

ac legeret uisu cuncta et penetraret in omnis

570

spectando partis, ni magno turbine adesset

Fuluius haud tota Capuae obsidione relicta.

tum demum castris turmas inflexit ouantis

spectata ductor satiatus pectora Roma.

atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit

575

lampade Neptunus reuocatque Aurora labores,

effundit rupto persultans agmina uallo

et, quantum clamare ualet: ‹Per plurima uestra,

o socii, decora et sacras in sanguine dextras,

uobis ite pares et tantum audete sub armis

580

quantum Roma timet. reliquam hanc excindite molem:

nil quod uincatis toto restabit in orbe.

neu populi uos Martigenae tardarit origo:

intratam Senonum capietis milibus urbem

adsuetamque capi. fortasse curulibus altis

585

iam uos exemplo proauorum ad nobile letum

expectant de more senes mortique parantur.›

Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes

non ullas uoces ducis aut praecepta requirit.

sat matres stimulant natique et cara supinas

590

tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.

ostentant paruos uagituque incita pulsant

corda uirum, armatis infigunt oscula dextris.

ire uolunt et pro muris opponere densi

pectora respectantque suos fletumque resorbent.

595

ut uero impulso patefactae cardine portae

et simul erupit motis exercitus armis,

funditur immixtus gemitu precibusque per altos

ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis

crinibus exululant matres atque ubera nudant.

600

Fuluius anteuolans agmen ‹Quis nesciat› inquit

‹non sponte ad nostros Poenum uenisse penatis?

a portis fugit Capuae.› subnectere plura

conantem tristis caeli cum murmure uasto

turbauit fragor et subita de nube procellae.

605

Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem

Romuleo Poenum ut uidit succedere uallo,

caelicolis raptim excitis defendere tecta

Dardana et in septem discurrere iusserat arces.

ipse e Tarpeio sublimis uertice cuncta,

610

et uentos simul et nubes et grandinis iras

fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros.

concussi tremuere poli, caelumque tenebris

clauditur, et terras caeco nox condit amictu.

instat tempestas oculis, hostique propinquo

615

Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae

stridorem seruant, membrisque insibilat ignis.

hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis

bella mouent, quantis animos et pectora possint

irati satiare Iouis. fluit agmen aquarum

620

turbine confusum piceo et nigrante procella

atque omnis circa campos spumantibus undis

inuoluit. celsus summo de culmine montis

regnator superum sublata fulmina dextra

librauit clipeoque ducis non cedere certi

625

incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta,

et fluxit ceu correptus fornacibus ensis.

Ambustis sed enim ductor Sidonius armis

sistebat socios et caecum e nubibus ignem

murmuraque a uentis misceri uana docebat.

630

tandem, post clades socium caelique ruinam,

non hoste in nimbis uiso, non ense, referri

signa iubet castris maestasque resuscitat iras:

‹Ventis debebis nimirum hiemisque procellis

unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis

635

lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse

in terras licet.› infrendens dum talia fatur,

ecce serenato clarum iubar emicat axe,

purgatusque nitet discussis nubibus aether.

Aeneadae sensere deum telisque repostis

640

summissas tendunt alta ad Capitolia dextras

et festa cingunt montis penetralia lauro.

tum uultus, modo non paruo sudore madentis,

nunc laetos Iouis aspectant: ‹Da, summe deorum,

da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo

645

concidat. haud alia potis est occumbere dextra.›

Sic adeo orantes pressere silentia, postquam

abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.

quem simul attollens rutilantem lampada Titan

obruit et uitae rediit mortalibus usus,

650

Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes

continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat

tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae

sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli

per subitum coepit, densaeque subire tenebrae,

655

atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus

Iuppiter. incumbunt uenti, crassusque rotante

Austro nimborum feruet globus. intonat ipse,

quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas.

audiuere lacus Erebi, mersusque profundis

660

agnouit tenebris caelestia bella Typhoeus.

inuadit Notus ac, piceam cum grandine multa

intorquens nubem, cunctantem et uana minantem

circumagit castrisque ducem succedere cogit.

Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis,

665

laeta serenati facies aperitur Olympi,

nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem

fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.

durat et adfirmans non ultra spondet in ipsos

†uenturam† crebra diem, modo patria uirtus

670

in dextras redeat, nec Romam excindere Poeni

credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem

inuiti latuisse Iouis, cum sterneret ensis

Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent

stagna cruore uirum? ‹Pugnat pro moenibus› inquit

675

‹si rector superum tot iactis fulmine telis,

inter tot motus cur me contra arma ferentem

adflixisse piget? uentis hiemique fugaces

terga damus. remeet, quaeso, mens illa uigorque,

qua uobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent,

680

integrare acies placitum.› sic pectora flammat,

donec ecum Titan spumantia frena resoluat.

nec nox composuit curas, somnusue frementem

ausus adire uirum, et redeunt cum luce furores.

rursus in arma uocat trepidos clipeoque tremendum

685

increpat atque armis imitatur murmura caeli.

Vt uero accepit tantum confidere diuis

Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras

auxilia, et noctu progressum moenibus agmen,

sic agitare fremens obsessos otia, iamque

690

securam Hannibalis Romam, uiolentior instat.

iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram

Iunonem adloquitur curis mulcetque monendo:

‹Nullane Sidonio iuueni, coniunxque sororque

cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci

695

addes frena uiro? fuerit delere Saguntum,

exaequare Alpes, imponere uincula sacro

Eridano, foedare lacus: etiamne parabit

nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?

siste uirum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes

700

et parat accensis imitari fulmina flammis.›

His dictis grates agit ac turbata per auras

deuolat et prensa iuuenis Saturnia dextra

‹Quo ruis, o uecors, maioraque bella capessis

mortali quam ferre datum?› Iuno inquit (et atram

705

dimouit nubem ueroque apparuit ore)

‹non tibi cum Phrygio res Laurentiue colono:

en, age (namque, oculis amota nube parumper,

cernere cuncta dabo), surgit qua celsus ad auras,

aspice, montis apex, uocitata Palatia regi

710

Parrhasio plena tenet et resonante pharetra

intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo.

at, qua uicinis tollit se collibus altae

molis Auentinus, uiden›, ut Latonia uirgo

accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas

715

exertos auide pugnae nudata lacertos?

parte alia, cerne, ut saeuis Gradiuus in armis

implerit dictum proprio de nomine campum.

hinc Ianus mouet arma manu, mouet inde Quirinus,

quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus

720

aegida commoueat nimbos flammasque uomentem

Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras.

huc uultus flecte atque aude spectare Tonantem:

quas hiemes, quantos concusso uertice cernis

sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!

725

cede deis tandem et Titania desine bella.›

sic adfata uirum indocilem pacisque modique,

mirantem superum uultus et flammea membra

abstrahit ac pacem terris caeloque reponit.

Respectans abit et castris auulsa moueri

730

signa iubet ductor remeaturumque minatur.

redditur extemplo flagrantior aethere lampas,

et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.

at procul e muris uidere ut signa reuelli

Aeneadae uersumque ducem, tacita ora uicissim

735

ostentant nutuque docent quod credere magno

non audent haerente metu, nec abire uolentis

sed fraudem insidiasque putant et Punica corda,

ac tacitae natis infigunt oscula matres:

donec procedens oculis sese abstulit agmen

740

suspectosque dolos dempto terrore resoluit.

tum uero passim sacra in Capitolia pergunt

inque uicem amplexi permixta uoce triumphum

Tarpeii clamant Iouis ac delubra coronant.

iamque omnis pandunt portas: ruit undique laetum

745

non sperata petens dudum sibi gaudia uulgus.

hi spectant, quo fixa loco tentoria regis

astiterint, hi, qua celsus de sede uocatas

adfatus fuerit turmas, ubi belliger Astur

atque ubi atrox Garamas saeuusque tetenderit Hammon.

750

corpora nunc uiua sparguntur gurgitis unda,

nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis.

tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.

――――――

*)  Delz 1987 habet:

242

consulis abrumpit dextra spoliatque uidentem.

245

ambrosiae cecidere comae uiolataque ceruix

246

marmoreum in iugulum collo labente recumbit.

243

soluitur omne decus leto niueosque per artus

244

it Stygius color et formae populatur honores.

247

haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,