Punica

Liber XI

________________________________________________________________

Multae Italiae gentes ad Hannibalem deficiunt 1 – 27. Etiam Capua ad Poenos inclinat; Campanorum divitiae et mores perditi 28 – 54. Pacuvio auctore legatos Romam mittunt Virrio duce, qui postulent, ut alter consul ex Campanis creetur; huic postulationi Torquatus, Fabius, Marcellus vehementer resistunt 55 – 129. tum Campani ad Hannibalem deficiunt solo Decio frustra renitente 130 – 189. Hannibal Capuam profectus Decium in vincla conici iubet; (eius mors 377 – 384). deinde perlustrata urbe convivio interest 259 – 368: Teuthras Cumanus ad lyram canit (288 – 302); Pacuvii filius a consilio Hannibalem inter cenam necandi a patre deterretur (303 – 368). – Mago nuntius victoriae Carthaginem mittitur 369 – 376. Hannibal Capuae hibernat: Venus militum animos effeminat; ipse dux Teuthrantis cantu delectatur 377 – 482. Interea Mago in Carthaginiensium senatu res ab Hannibale gestas enarrat et Hannonem vehementer increpat 483 – 553; ad quae respondens Hanno, pax ut fiat, suadet 554 – 600. sed subsidia mittuntur et in Hispaniam et in Italiam 600 – 611.

Nunc age, quos clades insignis Iapyge campo

uerterit ad Libyam populos Sarranaque castra,

expediam. stat nulla diu mortalibus usquam,

Fortuna titubante, fides. adiungere dextras

5

certauere palam rumpenti foedera Poeno

(heu nimium faciles laesis diffidere rebus!)

saeuior ante alios iras seruasse repostas

atque odium renouare ferox in tempore Samnis,

mox leuis et sero pressurus facta pudore

10

Bruttius, ambiguis fallax mox Apulus armis,

tum gens Hirpini uana indocilisque quieti

et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnis

manarent populos foedi contagia morbi.

iamque Atella suas iamque et Calatia adegit,

15

fas superante metu, Poenorum in castra cohortes.

inde Phalanteo leuitas animosa Tarento

Ausonium laxare iugum. patefecit amicas

alta Croton portas Afrisque ad barbara iussa

Thespiadum docuit summittere colla nepotes.

20

idem etiam Locros habuit furor. ora uadosi

litoris, Argiuos Maior qua Graecia muros

seruat et Ionio luitur curuata profundo,

laetas res Libyae et fortunam in Marte secuta,

iurauit pauitans Tyrio sua proelia Marti.

25

iam uero, Eridani tumidissimus accola, Celtae

incubuere malis Italum ueteresque doloris

tota se socios properarunt iungere mole.

Sed fas id Celtis, fas impia bella referre

Boiorum fuerit populis: Capuaene furorem,

30

quem Senonum genti, placuisse, et Dardana ab ortu

moenia barbarico Nom<a>dum sociata tyranno

quisnam mutato tantum nunc tempore credat?

luxus et insanis nutrita ignauia lustris

consumptusque pudor peccando unisque relictus

35

diuitiis probrosus honor lacerabat hiantem

desidia populum ac resolutam legibus urbem.

insuper exitio truculenta superbia agebat.

nec uitiis deerant uires. non largior ulli

Ausoniae populo (sic tum Fortuna fouebat)

40

aurique argentique modus; madefacta ueneno

Assyrio maribus uestis medioque dierum

regales epulae atque ortu conuiuia solis

deprensa et nulla macula non inlita uita.

tum populo saeui patres, plebesque senatus

45

inuidia laeta, et conlidens dissona corda

seditio. sed enim interea temeraria pubis

delicta augebat pollutior ipsa senectus.

nec, quos uile genus despectaque lucis origo

foedabat, sperare sibi et deposcere primi

50

deerant imperia ac patriae pereuntis habenas.

quin etiam exhilar<ar>e uiris conuiuia caede

mos olim et miscere epulis spectacula dira

certantum ferro, saepe et super ipsa cadentum

pocula, respersis non parco sanguine mensis.

55

Has astu adgressus quo uerteret acrius aegras

ad Tyrios mentes, quae nulla sorte daturam

certus erat Romam (neque enim impetrata uolebat) –

Pacuuio fuit haud obscurum crimine nomen –

hortatur summi partem deposcere iuris

60

atque alternatos sociato consule fasces

et, si partita renuant sedisse curuli

aequatumque decus geminasque uidere secures,

ultorem ante oculos atque ora astare repulsae.

ergo electa manus gressu fert dicta citato.

65

antistat cunctis praecellens Virrius ore,

sed genus obscurum nullique furore secundus.

qui postquam coetu patrum ingentique senatu

impia dementis uulgi ac uix tota profudit

consulta <et> tumidis incendit uocibus aures,

70

concordi fremitu renuentum effunditur asper

toto e concilio clamor, tum quisque fatigat

increpitans, uocumque tremit certamine templum.

Hic Torquatus, auum fronte aequauisse seuera

nobilis, ‹Heu Capua portantes talia dicta

75

Romuleis durastis› ait ‹succedere muris,

ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma

post Cannas adferre suas? numquamne per auris

it uestras, in Tarpeia cum sede Latini

orarent paria, haud uerbis, haud uoce, sed acri

80

propulsum dextra, qui tum mandata superbo

ore adportabat, tanto per limina templi

turbine praecipitem reuoluti corporis actum,

ut saeuo adflictus saxo spectante piaret

tristia dicta Ioue et lueret uerba impia leto?

85

en ego progenies eius, qui sede Tonantis

expulit orantem et nuda Capitolia consul

defendit dextra.› rabidum hinc palmasque uirorum

intentantem oculis proauitaque facta parantem

ut uidit maiore adeo crudescere motu,

90

excipit his frendens Fabius: ‹Pro cuncta pudendi!

sedes, ecce, uacat, belli uiduata procella:

quem, quaeso, e uobis huic imposuisse paratis

inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri,

prima atque ante alios sors, concedente senatu,

95

te citat ac nostris aequat iam purpura Brutis?

i, demens, i, quo tendis; tibi perfida fasces

det Carthago suos.› medio feruore loquentis

impatiens ultra gemitu cohibere furorem

fulminea toruum exclamat Marcellus ab ira:

100

‹Quae tandem et quam lenta tenet patientia mentem,

o confuse nimis Gradiui turbine Varro,

ut perferre queas furibunda insomnia consul?

nonne exturbatos iam dudum limine templi

praecipites agis ad portas, et discere cogis

105

semiuiros, quod sit nostro de more creati

consulis imperium? non umquam sobria pubes

et peritura breui, moneo, ocius urbe facesse.

muros ante tuos, ut par est, debita ductor

armatus responsa dabit.› consurgere cuncti

110

hinc pariter magnoque uiros clamore premebant.

necnon et foribus propere Campana iuuentus

extulit ipsa gradum, tantaeque dolore repulsae

concitus Hannibalem uoluebat Virrius ore.

Fuluius (huic nam spondebant praesagia mentis

115

uenturum decus, et Capuae pereuntis imago

iam tum erat ante oculos) ‹Non si Carthaginis› inquit

‹ductorem uestris deuinctum colla catenis

Romam uictor agis, posthac intrare Quirini

sacratas dabitur sedes. tende ocius, oro,

120

quo mens aegra uocat.› referunt haec inde citati

mixta minis et torua trucis responsa senatus.

Tantane, omnipotens, caligine mersa latere

fata placet? ueniet quondam felicior aetas,

cum pia Campano gaudebit consule Roma

125

et per bella diu fasces perque arma negatos

ultro ad magnanimos referet secura nepotes.

poena superborum tamen haec durabit auorum,

quod non ante suos Capua ad suffragia mittet,

quam Carthago suos.

Postquam nunc dicta senatus,

130

nunc facta exposuit, tum ueris falsa per artem

Virrius admiscens cecinit fatale cruenti

turbati<s> signum belli. furiata iuuentus

arma, arma Hannibalemque uolunt. ruit undique uulgus

et Poenos in tecta uocant. ingentia facta

135

Sidonii iuuenis celebrant: ut ruperit Alpes

Herculei socius decoris diuisque propinquas

transierit cursu rupes, ut caede referta

clauserit Eridani uictor uada, uictor ut idem

Lydia Romano turbarit stagna cruore,

140

ut Trebiae ripas aeterno nomine famae

tradiderit Paulumque idem inter proelia et idem

Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris.

his super excisam primori Marte Saguntum

et iuga Pyrenes et Hiberum et sacra parentis

145

iuratumque uiro bellum puerilibus annis

accumulant. unum, ducibus tot caede peremptis,

tot fusis acie, stare inter proelia nullis

attactum telis. superum cum munere detur

huic sociare uiro dextras et foedere iungi,

150

fastus exanguis populi uanumque tumorem

nimirum Capua et dominatum perferat urbis,

ceu famulis fasces aequataque iura negantis?

prorsus enim tanto potiorem nomine habendum

Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro.

155

Talia iactantes iam lectam sorte parabant

mittere quae Tyrios adiungat foedere pubem.

sed non inuictum ponebat pectore robur

tum solum Decius Capuae decus. isque receptus

in medios coetus (neque enim differre dabatur)

160

‹Itis,› ait ‹ciues, uiolanda ad iura parentum

damnatumque caput temerati foederis aris

iungitis hospitio? quae tanta obliuio recti?

magnu<m> atque in magnis positum populisque uirisque

<h>a<u>d uersam ostentare fidem! nunc tempus inire

165

proelia pro Rutulis, nunc signa aciemque mouere,

dum trepidae res, et medicinam uulnera poscunt:

is locus officio, cum cessant prospera, cumque

dura ad opem Fortuna uocat. nam laeta fouere

haud quaquam magni est animi decus. huc, age, adeste.

170

noui dis animas similes et pectora magnis

numquam angusta malis. capiunt, mihi credite, Cannas

et Trasimenna uada et Pauli memorabile letum.

hi sunt qui uestris infixum moenibus hostem

deiecere manu et Capuam eripuere superbis

175

Samnitum iussis. hi sunt qui iura dedere

terrore expulso Sidicinaque bella remorunt.

quos fugitis socios? quosue additis? ille ego sanguis

Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit

ab Ioue ducta Capys magno cognatus Iulo,

180

ille ego semihomines inter Nasamonas et inter

saeuum atque aequantem ritus Garamanta ferarum

Marmarico ponam tentoria mixtus alumno,

ductoremque feram, cui nunc pro foedere proque

iustitia est ensis solaeque e sanguine laudes?

185

non ita, non Decio permixtum fasque nefasque,

haec ut uelle queat. nullo nos inuida tanto

armauit Natura bono, quam ianua mortis

quod patet et uita non aequa exire potestas.›

Haec uana auersas Decius iactauit ad auris.

190

ast delecta manus iungebat foedera Poeno.

iamque aderat praemissa duci turbante tumultu

Autololes numerosa cohors. ipse agmine magno

festinata citus per campos signa mouebat.

et Decius: ‹Nunc hora, uiri, nunc tempus. adeste,

195

dum Capua dignum, dum me duce dextera uindex

molitur facinus: procumbat barbara pubes.

pro se quisque alacres rapite hoc decus. hostis adire

si parat, obstructas praebete cadauere portas

et ferro purgate nefas. hic denique solus

200

eluerit sanguis maculatas crimine mentes.›

Dumque ea nequiquam non ulli laeta profatur,

audita asperitate uiri coeptoque feroci,

multa feta gerens ira praecordia, Poenus

astabat muris propereque accersere lectos

205

immitem castris Decium iubet. horrida uirtus

armatumque fide pectus rectique cupido

et maior Capua mens imperterrita mole

inuicta stabat toruoque minacia uultu

iussa ducis uerbisque etiam incessebat amaris.

210

quem Libyae rector tot signa, tot arma ferentis

spernentem increpitans magno clamore profatur:

‹Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu,

uecordi Decio, mecum certasse uolenti

in decus et famam leti. rapite (ite citati)

215

signa, duces. pateatne mihi Campana uetante

urbs Decio, explorare libet, noua bella mouenti

cui patuere Alpes, saxa impellentia caelum

atque uni calcata deo.› suffuderat ora

sanguis et a toruo surgebant lumine flammae.

220

tum rictus spumans et anhelis faucibus acta

uersabant penitus dirum suspiria murmur.

sic urbem inuectus, toto comitante senatu

et uulgo ad spectanda ducis simul ora ruente,

effundit cunctam rabiem irarumque procellas.

225

Necnon et Decio propiora pericula mentem

flammarant, tempusque adeo cernebat adesse,

quo laudes ducis inuicti superaret inermis.

non illum fuga, non clausi occuluere penates,

sed liber, ueluti nullus penetrasset in urbem

230

Hannibal, intrepido seruauerat otia uultu,

cum iuuenem saeuis, horrendum, concitus armis

inuadit globus et pedibus sublime sedentis

ductoris sistit. tonat inde ferocibus alte

incessens uictor dictis: ‹Solusne ruentem

235

fulcire ac reuocare paras a funere Romam,

o demens? en, qui diuum mihi munera tanta

eripiat. Decio prorsus seruabar inerti

uincendus, Decio imbelli, cui femina nulla

orta in Agenoreis nostrae Carthaginis oris

240

cesserit. huic agedum (nam cur indigna feramus

magnanimi?), miles, meritas innecte catenas.›

dixerat haec, necdum finem conuicia norant:

inlatus uelut armentis super ardua colla

cum sese imposuit uictorque immane sub ira

245

infremuit leo et immersis grauis unguibus haesit,

mandit anhelantem pendens ceruice iuuencum.

at Decius, dum uincla ligant, ‹Necte ocius› inquit

‹(nam sic Hannibalem decet intrauisse) catenas,

foederis infausti pretium. sic uictima prorsus

250

digna cadit Decius. nec enim te sanguine laetum

humano sit fas caesis placasse iuuencis.

en dextra! en foedus! nondum tibi curia necdum

templorum intrati postes: iam panditur acri

imperio carcer. perge ac primordia tanta

255

accumula paribus factis. mihi fama sub umbras

te feret oppressum Capuae cecidisse ruinis.›

nec plura effari concessum. obnubitur atra

ueste caput, trahiturque ferox ante ora suorum.

Exin uictor ouans sedato pectore tandem

260

spectandis urbis tectis templisque serenos

laetus circumfert oculos et singula discit:

quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis,

quot bello pateant argenti aerisque talenta,

nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris

265

copia quanta uiris. monstrant Capitolia celsa

Stellatisque docent campos Cereremque benignam.

iamque diem ad metas defessis Phoebus Olympo

impellebat equis, fuscabat et Hesperos umbra

paulatim infusa properantem ad litora currum:

270

instituunt de more epulas festamque per urbem

regifice extructis celebrant conuiuia mensis.

ipse, deum cultu et sacro dignatus honore,

praecipuis multoque procul splendentibus ostro

accipitur sublime toris. non una ministri

275

turba gregis: posuisse dapes his addita cura,

his adolere focos, his ordine pocula ferre;

necnon et certis struitur penus. aspera mensa

pondera caelati fulgent antiquitus auri.

eripiunt flammae noctem, strepituque mouentum

280

murmurat alta domus. stupet inconsuetus opimae

Sidonius mensae miles faciemque superbi

ignotam luxus oculis mirantibus haurit.

uescitur ipse silens et tantos damnat honores

esse epulis facilesque coli tanto agmine mensas,

285

donec pulsa fames et Bacchi munera duram

laxarunt mentem. tum frontis reddita demum

laetitia, et positae grauiores pectore curae.

Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes

incola, et obtusas immiti murmure saeuae  

290

inter bella tubae permulcet cantibus auris.

453

<namque chaos, caecam quondam sine sidere molem

non surgente die, ac mundum sine luce canebat.

455

tum deus ut liquidi disclusset stagna profundi

tellurisque globum media compage locasset;

ut celsum superis habitare dedisset Olympum,

458

castaque Saturni monstrabat saecula patris.>

291

iamque Iouem et laetos per furta canebat amores

Electraeque toros Atlantidos, unde creatus

proles digna deum tum Dardanus, isque Tonanti

ut det Eric<h>thonium magna de stirpe nepotem;

295

hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo

Assaracus, nulloque minor famaue manuue

tum Capys ut primis dederit sua nomina muris.

concelebrant plausu pariter Sidonia pubes

Campanaeque manus. ante omnis ductor honori

300

nominis augusto libat carchesia ritu;

cetera quem sequitur Bacchique e more liquorem

inrorat mensis turba ardescitque Lyaeo.

Interea, Tyrio resoluta in gaudia coetu

conuerso (neque enim, iuuenis non digne sileri,

305

tramittam tua coepta libens famamque negabo

quamquam imperfectis, magnae tamen indolis, ausis),

mens una, inuiolata mero nullisque uenenis

potandi exarmata decus, pugnaeque necisque

Sidoniae tacito uoluebat pectore molem.

310

quoque esset miranda magis tam sacra libido,

Pacuuio genitus patrias damnauerat artis.

is uariis oneratum epulis atque atria tardo

linquentem gressu comitatus pone parentem,

postquam posse datum meditata aperire nouosque

315

pandere conatus, et liber parte relicta

tectorum a tergo patuit locus, ‹Accipe digna

et Capua et nobis› inquit ‹consulta:› (togaque

armatum amota nudat latus) ‹hoc ego bellum

conficere ense paro atque auulsum ferre Tonanti

320

rectoris Libyci uictor caput. hic erit ille,

qui polluta dolis iam foedera sanciet, ensis.

si perferre nequit spectacula tanta senectus

et tremit inceptis lasso maioribus aeuo,

at tu securis concede penatibus et me

325

linque meae menti. summum quod credis et aequas

Hannibalem superis, o quantum nomine maior

iam Poeno tibi natus erit!› uibrabat ab ore

ignis atrox, animusque uiri iam bella gerebat,

cum senior, tanti pondus conaminis aegra

330

iam dudum uix aure ferens, tremebundus ibidem

sternitur et pedibus crebro pauida oscula figens:

‹Per si quid superest uitae, per iura parentis

perque tuam nostra potiorem, nate, salutem,

absiste inceptis, oro, ne sanguine cernam

335

polluta hospitia ac tabo repleta cruento

pocula et euersas pugnae certamine mensas.

tune illum, quem non acies, non moenia et urbes

ferre ualent, cum frons propior lumenque corusco

igne micat, tune illa uiri quae uertice fundit

340

fulmina pertuleris, si uiso intorserit ense

diram, qua uertit per campos agmina, uocem?

fallit te, mensas inter quod credis inermem.

tot bellis quaesita uiro, tot caedibus armat

maiestas aeterna ducem. si admoueris ora,

345

Cannas et Trebiam ante oculos Trasimennaque busta

et Pauli stare ingentem miraberis umbram.

quid? tanto in casu comitum iuxtaque iacentum

torpebunt dextrae? parce, oro, et desine uelle,

cui nequeas uictor superesse. an tristia uincla

350

et Decius non erudiunt componere mentem?›

Talia commemorans, famae maioris amore

flagrantem ut uidit iuuenem surdumque timori,

‹Nil ultra posco, refer in conuiuia gressum;

approperemus:› ait ‹non iam tibi pectora pubis

355

Sidoniae fodienda manu tutantia regem:

hoc iugulo dextram explora. namque haec tibi ferrum,

si Poenum inuasisse paras, per uiscera ferrum

nostra est ducendum. tardam ne sperne senectam.

opponam membra atque ensem extorquere negatum

360

morte mea eripiam.› lacrimae tunc ore profusae,

et magna superum cura seruatus in arma

Scipiadae Poenus, nec tantum fata dederunt

externa peragi dextra. pulcherrimus irae

et dignus fieri compos memorabilis ausi,

365

amisit quantam posito conamine laudem,

cui tantum est uoluisse decus. tum red<d>ere sese

festinant epulis et tristia fronte serenant,

donec laeta uirum soluit conuiuia somnus.

Postera lux Phaet<h>ontis equos proferre parabat,

370

iam rapido summis curru splendente sub undis,

et iuuenis magno generatus Hamilcare duras

iam dudum exercet curas. Carthaginis arces

ire ferox Mago et patribus portare iubetur

nuntius acta ducis. praeda et captiua leguntur

375

corpora dereptaeque uiris sub Marte cruento

exuuiae, fausti superis libamina belli.

altera curarum Libycis dimittitur oris

heu Decius, reduci lentas seruatus ad iras,

ni poenae iuuenem indignae miseratus ab alto

380

Iuppiter antiquam Batti uertisset ad urbem.

hic Pellaea uirum Ptolomaei sceptra uehentum

eripuere minis, resolutaque uincula collo.

atque eadem uitae custos mox deinde quieto

accepit tellus ossa inuiolata sepulchro.

385

Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus

Poenorum mentes caeco per laeta premendi

exitio et luxu corda importuna domandi.

spargere tela manu passim fallentia natis

imperat et tacitas in pectora mittere flammas.

390

tum pueris dulce adridens: ‹Eat improba Iuno

et nos (nec mirum, quid enim sumus?) acta secundis

despiciat. ualet illa manu, ualet illa lacertis:

paruula nos arcu puerili spicula sensim

fundimus, et nullus nostro de uulnere sanguis.

395

uerum, agite, o mea turba, precor (nunc tempus), adeste

et Tyriam pubem tacitis exurite telis.

amplexu multoque mero somnoque uirorum

profliganda acies, quam non perfregerit ensis,

non ignes, non immissis Gradiuus habenis.

400

combibat inlapsos ductor per uiscera luxus,

nec pudeat picto fultum iacuisse cubili,

nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo.

ille sub hiberno somnos educere caelo

iactator tectis malit consumere noctes,

405

ac ponat ritus uescendi saepe citato

dum residet sub casside equo, discatque Lyaeo

imbellem donare diem. tum deinde madenti

post epulas sit grata chelys, segnisque soporas

aut nostro uigiles ducat sub numine noctes.›

410

Haec postquam Venus, adplaudit lasciuus et alto

mittit se caelo niueis exercitus alis.

sentit flammiferas pubes Maurusia pennas,

et pariter fusis tepuerunt pectora telis.

Bacchi dona uolunt epulasque et carmina rursus

415

Pieria liquefacta lyra. non acer aperto

desudat campo sonipes, non ulla per auras

lancea nudatos exercet torta lacertos.

mollitae flammis lymphae languentia somno

membra fouent, miserisque bonis perit horrida uirtus.

420

ipse etiam, adflatus fallente Cupidine, ductor

instaurat mensas dapibus repetitque uolentum

hospitia et patrias paulatim decolor artis

exuit, occulta mentem uitiante sagitta.

altera iam patria atque aequo sub honore uocatur

425

altera Carthago Capua, intactumque secundae

fortunae ingenium uitia adlectantia quassant.

nec luxus ullus mersaeque libidine uitae

Campanis modus: accumulant uariasque per artis

scaenarum certant epulas distinguere ludo,

430

ut strepit assidue Phrygiam ad Nilotica loton

†Memphis Amyclaeo passim lasciua Canopo.

inprimis dulcem, Poeno laetante, per auris

nunc uoce infundit Teuthras, nunc pectine cantum.

isque ubi mirantem resonantia pollice fila

435

ductorem uidit Libyae, canere inde superbas

Aoniae laudes sensim testudinis orsus,

concordem citharae mouit per carmina linguam

uincere linquentis uitam quae possit olores,

atque haec e multis carpsit mollissima mensae:

440

‹Argolicis quondam populis, mirabile dictu,

exaudita chelys lapidem testudine felix

ducere et in muris posuisse uolentia saxa.

haec Amphionio uallauit pectine Thebas

ac silice aggeribus per se scandente uocatis

445

iussit in immensum cantatas surgere turris.

altera turbatum plectro moderata profundum

et tenuit phocas et in omni Protea forma

traxit et aequoreo portauit Ariona dorso.

iam quae Peliaca formabat rupe canendo

450

heroum mentes et magni pectora Achillis,

Centauro dilecta chelys, compesceret iras

percussa fide uel pelagi uel tristis Auerni.

453

[namque chaos, caecam quondam sine sidere molem      vide v. 290 sqq.

non surgente die, ac mundum sine luce canebat.

455

tum deus ut liquidi †discisset stagna profundi

tellurisque globum media compage locasset;

ut celsum superis habitare dedisset Olympum,

458

castaque Saturni monstrabat saecula patris.]

sed quos pulsabat Riphaeum ad Strymona, nerui,

460

auditus superis, auditus manibus Orpheus,

emerito fulgent clara inter sidera caelo.

hunc etiam mater, tota comitante sororum

Aonidum turba, mater mirata canentem.

non illo Pangaea iuga aut Mauortius Haemus,

465

non illo modulante sonos stetit ultima Thrace:

cum siluis uenere ferae, cum montibus amnes,

immemor et dulcis nidi positoque uolatu

non mota uolucris captiua pependit in aethra.

quin etiam, Pagasaea ratis, cum caerula nondum

470

cognita terrere<nt> pontoque intrare negarent,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ad puppim sacrae, cithara eliciente, carinae

adductum cantu uenit mare. pallida regna

Bistonius uates flammisque Acheronta sonantem

placauit plectro et fixit reuolubile saxum.

475

o dirae Ciconum matres Geticique furores

et damnata deis Rhodope! tulit ora reuulsa

in pontum, ripis utraque sequentibus, Hebrus.

tum quoque, cum rapidi caput a ceruice recisum

portarent fluctus, subito emicuere per undas

480

ad murmur cete toto exultantia ponto.›

Sic tunc Pierius bellis durata uirorum

pectora Castalio frangebat carmine Teuthras.

interea placida attulerant iam flamina terris

Magonem Libycis. lauro redimita subibat

485

optatos puppis portus, pelagoque micabant

captiua arma procul celsa fulgentia prora.

at patulo surgens iam dudum ex aequore late

nauticus implebat resonantia litora clamor,

et simul adductis percussa ad pectora tonsis

490

centeno fractus spumabat uerbere pontus.

nec lentum in medios rapienda ad gaudia uulgus

procurrit fluctus, elataque turba fauore

certatim ingenti celebrat noua gaudia plausu.

aequatur rector diuis: illum undique matres,

495

illum turba minor moniti gaudere nepotes,

et senior manus et iuxta populusque patresque

mactatis superum digna<n>tur honore iuuencis.

sic patriam Mago et portas ingressus ouantis

fraternae laudis fama. ruit inde senatus,

500

et multo patrum stipatur curia coetu.

tum diuos ueneratus auum de more uetusto

‹Martem› ait ‹egregium et fractas, quis Itala tellus

nitebatur, opes, pars ipse haud parua laborum,

nuntio. pugnatum superis in uota secundis.

505

est locus, Aetoli signat quem gloria regis,

possessus quondam prisca inter saecula Dauno.

umentis rapido circumdat gurgite campos

Aufidus et stagnis intercipit arua refusis,

mox fluctus ferit Hadriacos magnoque fragore

510

cedentem impellit retrorsus in aequora pontum.

hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus

nomen, quis rerum ducibus permissa potestas,

uixdum depulsa nigrae caligine noctis

inuadunt campum et late fulgentibus armis

515

accendunt ultro lucem surgentis Eoi.

nos contra (nam germanum furor acer agebat

optatae pugnae) castris cita signa mouemus.

intremit et tellus et pulsus mugit Olympus.

hic fluuium et campos abscondit caede uirorum

520

ductor, quo numquam maiorem ad bella tulerunt

rectorem terrae. uidi cum turbine saeuo

Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros

uni terga daret. uidi cum Varro citato

auferretur equo, proiectis degener armis.

525

quin et magnanimum perfosso corpore telis

strage super socium uidi te, Paule, cadentem.

Aegatis ille et seruilia foedera larga

ultus caede dies: non plus optasse liberet

quam tum concessit dexter deus. altera iam lux

530

si talis redeat, populis sis omnibus una

tum, Carthago, caput terrasque colare per omnis.

testes hi stragis, quos signum inlustre superbis

mos laeua gestare uiris.› tum funditur ante

ora admirantum praefulgens anulus auro

535

datque fidem uerbis haud paruo insignis aceruo.

hinc iterum repetens, ‹Restat nunc sedibus imis

uertenda atque aequanda solo iam subruta Roma.

adnitamur:› ait ‹uires refouete tot haustas

casibus, et pateant non parca aeraria dextris

540

quas emimus bello. defit iam belua, tristis

Ausoniis terror, necnon alimenta fatigant.›

Atque ea dum memorat, toruo conuersus in ora

Hannonis uultu, quem gliscens gloria prauum

ductori<s> studio iam dudum agitabat acerbo:

545

‹Iamne tibi dextras inceptaque nostra probamus?

iam fas Dardanio me non seruire colono?

anne iterum Hannibalem dedi placet? atra ueneno

inuidiae nigroque undantia pectora felle,

tandem tot titulis totque exorata tropaeis,

550

infelix muta. dextra en, en dextera, quam tu

Aeneadis lacerare dabas, et litora et amnes

et stagna et latos impleuit sanguine campos.›

haec Mago, atque animos fauor haud obscurus alebat.

Cui, simul inuidia atque ira stimulantibus, Hanno<n>:

555

‹Talia uesani iuuenis conuicia miror

haud equidem: tumet ingenio, fraternaque corda

non tarde agnoscas et uirus futtile linguae.

qui ne mutatum uanis absistere credat,

nunc pacem orandum, nunc improba foedere rupto

560

arma reponendu<m> et bellum exitiale cauendum

auctor ego. atque adeo uosmet perpendite, quaeso,

quid ferat: haud aliud nobis censere relictum est.

tela, uiros, aurum, classis, alimenta precatur

belligeramque feram. uictus non plura dedissem.

565

sanguine Dardanio Rutulos saturauimus agros,

et iacet in campis Latium. deponere curas

tandem ergo, bone, da uictor, liceatque sedere

in patria, liceat non exhaurire rapacis

impensis belli uacuatos saepe penates.

570

nunc en, nunc, inquam (falsa ut praesagia nostra

sint, oro, mensque augurio ludatur inani),

haud procul est funesta dies. atrocia noui

corda ac prospicio natas e cladibus iras.

uos ego, uos metuo, Cannae. summittite signa

575

atque adeo temptate, agedum, ac deposcite pacem:

non dabitur. parat ille dolor, mihi credite, maius

exitium accepto, citiusque haec foedera uictor

quam uictus dabit. atque adeo, qui tanta superbo

facta sonas ore et spumanti turbine perflas

580

ignorantum aures, dic, en, germanus in armis

ille tuus par Gradiuo, per saecula tellus

cui similem numquam ductorem in bella creauit,

moenia Romuleae cur nondum uiderit urbis?

scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem

585

nondum portandis habiles grauioribus armis,

aeratas iussi texamus mille carinas,

atque omnis Libyae quaeratur belua terris,

ut longa imperia atque armatos proroget annos

Hannibal et regnum trahat usque in tempora fati?

590

uos uero (neque enim occulto circumdamur astu)

ne dulcis spoliate domos, castrisque potentum

atque opibus sancite modum. pax optima rerum

quas homini nouisse datum est, pax una triumphis

innumeris potior, pax custodire salutem

595

et ciuis aequare potens reuocetur in arcis

tandem Sidonias, et fama fugetur ab urbe

perfidiae, Phoenissa, tua. si tanta libido

armorum tenet atque enses non reddere perstat

poscenti patriae, nil suppeditare furori

600

hortor et haec fratri Magonem dicta referre.›

Plura adnectentem (neque enim satiauerat iras

dicendo) clamor turbat diuersa uolentum:

‹Si Libyae decus, haud ulli superabilis armis,

Hannibal est irae tibi, destituemus ad ipsas

605

uictorem metas nec opum adiumenta feremus,

inuidia unius sceptra ut iam parta retardet?›

inde alacres tribuunt quae belli posceret usus

absentique suum iactant sub teste fauorem.

mox eadem terris placitum traducere Hiberis,

610

dum malus obtrectat facta immortalia liuor

nec sinit adiutas ductoris crescere laudes.