Punica

Liber X

________________________________________________________________

Elatus victoria Hannibal postero die Romam petere constituit 326 – 336; sed a Iunone per Somnum vetitus (337 – 370) Magone vehementer urgente consilio desistit 371 – 386. Romanorum reliquiae Canusii se colligunt; earum tristis conditio 387 – 414. Metelli consilium patriam deserendi a Scipione reprimitur 415 – 448. Hannibal campum perlustrat: narratio de Cloelii equo; Cloeliae historia; Pauli corpus a militibus repertum crematur 449 – 577. Romanorum angor 578 – 691. Fabius civium animos erigit  692 – 604.   idem plebis iram in Varronem oratione sedat  605 – 622.   Varronis reditus 623 – 639.   senatus nova consilia init de copiis restaurandis et bello continuando 640 – 658.

Paulus, ut aduersam uidet increbrescere pugnam,

ceu fera, quae telis circumcingentibus ultro

adsilit in ferrum et per uulnera colligit hostem,

in medios fert arma globos seseque periclis

5

ingerit atque omni letum molitur ab ense.

increpat horrendum: ‹Perstate et fortiter, oro,

pectoribus ferrum accipite ac sine uulnere terga

ad manis deferte, uiri. nisi gloria mortis,

nil superest. idem sedes adeuntibus imas

10

hic uobis dux Paulus erit.› uelocius inde

Haemonio Borea pennaque citatior ibat

quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi,

atque ubi certamen primi ciet immemor aeui

plenus Gradiuo mentem Cato, fertur in hostis

15

ac iuuenem, quem Vasco leuis, quem spicula densus

Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.

abscessere retro pauidique in terga relatos

abduxere gradus: ut, laetus ualle remota

cum capream uenator agit fessamque propinquo

20

insequitur cursu et sperat iam tangere dextra,

si ferus aduerso subitum se protulit antro

et stetit ante oculos frendens leo: deserit una

et color et sanguis et tela minora periclo,

nec iam speratae cura est in pectore praedae.

25

nunc in restantis mucronem comminus urget,

nunc trepidos ac terga mala formidine uersos

adsequitur telis. furere ac decorare labores

et saeuire iuuat. cadit ingens nominis expers

uni turba uiro, atque, alter si detur in armis

30

Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae.

Tandem inclinato cornu sine more ruebat

prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocres

sternuntur leto atque Opiter quos Setia colle

uitifero, celsis Labienum Cingula saxa

35

miserunt muris. iunxit fera tempora leti

Sidonius non consimili discrimine miles:

nam Labienus obit penetrante per ilia corno,

fratres, hic umero, cecidere, hic poplite, caesis.

oppetis et Tyrio super inguina fixe ueruto

40

Maecenas, cui Maeonia uenerabile terra

et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.

per medios agitur, proiecto lucis amore

Hannibalem lustrans, Paulus. sors una uidetur

aspera, si occumbat ductore superstite Poeno.

45

Quam metuens molem (neque enim certamine sumpto

tempestas tanta et rabies impune fuisset)

in faciem pauidi Iuno conuersa Metelli

‹Quid uanos,› inquit ‹Latio spes unica consul,

incassumque moues fato renuente furores?

50

si superest Paulus, restant Aeneia regna;

sin secus, Ausoniam tecum trahis. ire tumentem

tu contra iuuenem et caput hoc abscidere rebus

turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi

(tam laetus bello est) ausit certare Tonanti.

55

et iam conuersis (uidi nam flectere) habenis

euasit Varro ac sese ad meliora reseruat.

sit spatium fatis, et, dum datur, eripe leto

hanc nostris maiorem animam: mox bella capesses.›

Ad quae suspirans ductor: ‹Mortemne sub armis

60

cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae

pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?

i, demens, i, carpe fugam. non hostica tela

excipias tergo, superos precor. integer, oro,

intactusque abeas atque intres moenia Romae

65

cum Varrone simul. talin›, pauidissime, dignum

me uita pulchraque indignum morte putasti?

quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella

ipsi ferre Ioui ualeat. pro degener altae

uirtutis patrum! quando certamen inire,

70

cuiue uirum mallem memet componere, quam qui

et uictus dabit et uictor per saecula nomen?›

Talibus increpitat mediosque aufertur in hostis

ac retro cursum tendentem ad crebra suorum

agmina et in densis furantem membra maniplis

75

per conferta uirum et stipata umbonibus arma

consequitur melior planta atque obtruncat Acherram,

ut canis occultos agitat cum Belgicus apros

erroresque ferae sollers per deuia mersa

nare legit tacitoque premens uestigia rostro

80

lustrat inaccessos uenantum indagine saltus

nec sistit, nisi conceptum sectatus odorem

deprendit spissis arcana cubilia dumis.

At coniunx Iouis, ut Paulum depellere dictis

nequiquam fuit et consul non desinit irae,

85

in faciem Mauri rursus mutata Gelestae

auocat ignarum saeuo a certamine Poenum:

‹Huc tela, huc› inquit ‹dextram implorantibus adfer,

o decus aeternum Carthaginis. horrida iuxta

stagnantis consul molitur proelia ripas,

90

et laus haud alio maior datur hoste perempto.›

haec ait et iuuenem diuersa ad proelia raptat.

Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem –

Cristae nomen erat. bis terni iuncta ferebant

arma senem circa nati; pauperque penatum

95

(sed domus haud obscura Tuder, notusque per Vmbros

bellator populos) factis et caede docebat

natorum armigeram pugnas tractare cohortem.

unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,

postquam hominum satiata nec<e> est, prostrauerat ictu

100

innumero cum turre feram facibusque secutis

ardentem monstri spectabat laeta ruinam,

cum subitus galeae fulgor conoque coruscae

maiore intremuere iubae. nec tarda senectus

(agnouit nam luce uirum): rapit agmine natos

105

saeua parens ultro in certamina et addere passim

tela iubet nec manantis ex ore feroci

aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas.

armiger haud aliter magni Iouis, anxia nido

cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,

110

obuersam spectans ora ad Phaet<h>ontia prolem,

explorat dubios Phoebea lampade natos.

iamque suis daret ut pugnae documenta uocantis

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

et medias hasta uelox praeteruolat auras.

haesit multiplici non alte cuspis in auro

115

ac senium inualido dependens prodidit ictu.

cui Poenus: ‹Quinam ad cassos furor impulit ictus

exanguem senio dextram? uix prima momordit

tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.

en, reddo tua tela tibi: memorabilis ista

120

a nobis melius discet bellare iuuentus.›

sic propria miseri transfigit pectora corno.

At contra, horrendum, bis terna spicula dextra

torta uolant, paribusque ruunt conatibus hastae:

haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam

125

uenator premit obsesso cum Maurus in antro,

inuadunt rabidi iam dudum et inania temptant

nondum sat firmo catuli certamina dente.

consumit clipeo tela et collectus in arma

sustinet urgentis crepitantibus ictibus hastas

130

Sidonius ductor, nec iam per uulnera credit

aut per tot caedes actum satis, iraque anhelat,

ni leto det cuncta uirum iungatque parenti

corpora et excidat miseros cum stirpe penatis.

Tunc Abarim adfatur (namque una hic armiger ira

135

flammabat Martem atque omnis comes ibat in actus):

‹Suppedita mihi tela. uadis liuentis Auerni

demitti globus ille cupit, qui nostra lacessit

tegmina: iam stultae fructus pietatis habebit.›

haec fatus iaculo Lucam, qui maximus aeui,

140

transadigit: pressa iuuenis cum cuspide labens

arma super fratrum resupino concidit ore.

mortiferum inde manu properantem uellere ferrum

pilo Volsonem (namque hoc de strage iacentum

fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.

145

tum Vesulum calido lapsantem in sanguine fratrum

ense metit rapido plenamque (heu barbara uirtus!)

abscisi galeam capitis, ceu missile telum,

conuersis in terga iacit. Telesinus, ad ossa

inliso saxo, qua spina interstruit artus,

150

occumbit, fratrisque uidet labentia membra

Quercentis, quem funda procul per inane uoluta

sopierat, dum supremam Telesinus in auras

exhalat lucem et dubitantia lumina condit.

at fessus maerore simul cursuque metuque

155

et tamen haud irae uacuus non certa per aequor

interdum insistens Perusinus membra ferebat.

hunc sude, quam raptam Libyci per terga iacentis

armiger obtulerat monstri, super inguina fixam,

obtruncat quercuque premit uiolentus obusta.

160

temptarat precibus saeuum lenire furorem,

sed Stygius primos impleuit feruor hiatus,

et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.

tandem cum toto cecidit grege, nomen in Vmbro

clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa

165

aesculus aut proauis ab origine cognita quercus

cum fumat percussa Ioui, sacrosque per aeuum

aetherio ramos populantur sulphure flammae,

donec uicta deo late procumbit et omnem

conlabens operit spatioso stipite prolem.

170

Atque ea dum iuxta Tyrius stagna Aufida ductor

molitur, Paulus, numerosa caede futuram

ultus iam mortem, ceu uictor bella gerebat.

inter mille uiros iacet ingens P<h>orcys ab antris

Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam,

175

unde genus †tristique deae manabat origo.

hunc obiectantem sese atque antiqua tumentem

nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae,

dum laeuum petit incumbens uiolentius inguen,

detrahit excelsi correptum uertice coni,

180

adflictumque premens, tergo qua balteus imo

sinuatur coxa<e>que sedet munimen utrique,

coniecto fodit ense super: uomit ille calentem

sanguinis effundens per hiantia uiscera riuum

et subit Aetolos Atlanticus accola campos.

185

Has inter strages rapido terrore coorti

inuadunt terga atque auerso turbine miscent

bella inopina uiri, Tyrius quos fallere doctos

hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem,

succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,

190

dediderant dextras. tum totis mentibus actam

in caedes aciem pone atque in terga ruentes

praecipitant. non hasta uiro, non deficit ensis:

e strage est ferrum atque euulsa cadauere tela.

raptum Galba procul (neque enim uirtutis amorem

195

aduersa exemisse ualent) ut uidit ab hoste

auferri signum, conixus corpore toto

uictorem adsequitur letalique occupat ictu.

ac dum comprensam caeso de corpore praedam

auellit, tardeque manus moribunda remittit,

200

transfixus gladio propere accurrentis Amorgi

occidit, immoriens magnis non prosperus ausis.

Haec inter, ueluti nondum satiasset Enyo

iras saeua truces, sublatum puluere campum

Vulturnus rotat et candentis torquet harenas.

205

iamque reluctantis stridens immane procella

per longum tulit ad campi suprema cauisque

adflictos ripis tumidum demersit in amnem.

hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aeui

seruabat tacito, non felix Curio, leto.

210

namque, furens animi dum consternata moratur

agmina et oppositu membrorum sistere certat,

in praeceps magna propulsus mole ruentum

turbatis hauritur aquis fundoque uolutus

Hadriaca iacuit sine nomine mortis harena.

215

Ingens ferre mala et Fortunae subdere colla

nescius, aduersa fronte incurrebat in arma

uincentum consul: pereundi Martius ardor

atque animos iam sola dabat fiducia mortis,

cum Viriathus agens telis, regnator Hiberae

220

magnanimus terrae, iuxta atque ante ora furentis

obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.

heu dolor, heu lacrimae! Seruilius, optima belli,

post Paulum belli pars optima, corruit ictu

barbarico magnamque cadens leto addidit uno

225

inuidiam Cannis. tristem non pertulit iram

consul et, insani quamquam contraria uenti

exarmat uis atque obtendit puluere lucem,

squalentem rumpens ingestae toruus harenae

ingreditur nimbum ac <V>iriat<h>um moris Hiberi

230

carmina pulsata fundentem barbara caetra

inuadit laeuaeque fodit uitalia mammae.

hic fuit extremus caedum labor. addere bello

haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est

uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo.

235

saxu<m> ingens, uasto libratum pondere, caeca

uenit in ora manu et perfractae cassidis aera

ossibus infodiens compleuit sanguine uultus.

inde pedem referens, labentia membra propinquo

imposuit scopulo atque, undanti uulnere anhelans,

240

sedit terribilis clipeum super ore cruento:

immanis ceu, depulsis leuioribus hastis,

accepit leo cum tandem per pectora ferrum,

stat teli patiens media tremebundus harena

ac, manante iubis rictuque et naribus unda

245

sanguinis, interdum languentia murmura torquens,

effundit patulo spumantem ex ore cruorem.

tum uero incumbunt Libyes, super ipse citato

ductor equo, qua flatus agit, qua peruius ensis,

qua sonipes, qua belligero fera belua dente.

250

obrutus hic telis ferri per corpora Piso

rectorem ut uidit Libyae, conixus in hastam

ilia cornipedis subrecta cuspide transit

conlapsoque super nequiquam incumbere coeptat,

cum Poenus, propere collecto corpore, quamquam

255

cernuus inflexo sonipes effuderat armo:

‹Vmbraene Ausoniae rediuiua bella retractant

post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt?›

sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus

arduus insurgens totum permiscuit ensem.

260

Ecce, Cydonea uiolatus harundine plantam,

Lentulus effusis campum linquebat habenis,

cum uidet in scopulo rorantem saxa cruore

toruoque obtutu labentem in Tartara Paulum.

mens abiit, puduitque fugae. tum uisa cremari

265

Roma uiro, tunc ad portas iam stare cruentus

Hannibal; Aetoli tum primum ante ora fuere

sorbentes Latium campi. ‹Quid deinde relictum

crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem,

deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?

270

testor caelicolas,› inquit ‹ni damna gubernas

crudelis belli uiuisque in turbine tanto

inuitus, plus, Paule, (dolor uerba aspera dictat)

plus Varrone noces. cape, quaeso, hunc, unica rerum

fessarum spe<s>, cornipedem. languentia membra

275

ipse leuabo umeris et dorso tuta locabo.›

Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem

eiectans, consul: ‹Macte o uirtute paterna!

nec uero spes angustae, cum talia restent

pectora Romuleo regno. calcaribus aufer,

280

qua uulnus permittit, ecum atque hinc ocius urbis

claudantur portae (ruet haec ad moenia pestis)

dic, oro: rerum Fabio tradantur habenae.

nostris pugnauit monitis furor. amplius acta

quid superest uita, nisi caecae ostendere plebi

285

Paulum scire mori? feror an consumptus in urbem

uulneribus? quantine emptum uelit Hannibal, ut nos

uertentis terga aspiciat? nec talia Paulo

pectora, nec manis tam parua intramus imago.

ille ego – sed uano quid enim te demoror aeger,

290

Lentule, conquestu? perge atque hinc cuspide fessum

erige quadrupedem propere.› tum Lentulus urbem

magna ferens mandata petit. nec Paulus inultum

quod superest de luce sinit: ceu uulnere tigris

letifero cedens tandem proiectaque corpus

295

luctatur morti et languentem pandit hiatum

in uanos morsus, nec sufficientibus irae

ictibus extrema lambit uenabula lingua.

iamque coruscanti telum propiusque ferenti

gressum exultantem et securo caedis Iertae

300

non expectatum surgens defixerat ensem

Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa

exoptans animam certantem ponere dextra.

sed uicere uirum coeuntibus undique telis

et Nomas et Garamas et Celtae et Maurus et Astur.

305

hic finis Paulo. iacet altum pectus et ingens

dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,

aequares forsan Fabio. mors additur urbi

pulchra decus misitque uiri inter sidera nomen.

Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae,

310

ceu truncus capitis, saeuis exercitus armis

sternitur, et uictrix toto fremit Africa campo.

hic Picentum acies, hic Vmber Martius, illic

Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.

passim signa iacent, quae Samnis belliger, et quae

315

Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes.

transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum

fractaque conflictu parmarum tegmina et ore

cornipedum derepta fero spumantia frena.

sanguineus tumidas in campos Aufidus undas

320

eiectat redditque furens sua corpora ripis.

sic Lagea ratis, uasto uelut insula ponto

conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,

naufragium spargens operit freta: iamque per undas

et transtra et mali laceroque aplustria uelo

325

ac miseri fluitant reuomentes aequora nautae.

At Poenus, per longa diem certamina saeuis

caedibus emensus, postquam eripuere furori

insignem tenebrae lucem, tum denique Martem

dimisit tandemque suis in caede pepercit.

330

sed mens inuigilat curis noctisque quietem

ferre nequit. stimulat dona inter tanta deorum

optatas nondum portas intrasse Quirini.

proxima lux placet. hinc strictos ferre ocius enses,

dum feruet cruor et perfusae caede cohortes,

335

destinat ac iam claustra manu, iam moenia flamma

occupat et iungit Tarpeia incendia Cannis.

Quo turbata uiri coniunx Saturnia coepto

irarumque Iouis Latiique haud inscia fati,

incautum ardorem atque auidas ad futtile uotum

340

spes iuuenis frenare parat. ciet inde quietis

regnantem tenebris Somnum, quo saepe ministro

edomita inuiti componit lumina fratris,

atque huic adridens ‹Non te maioribus› inquit

‹ausis, diue, uoco nec posco ut mollibus alis

345

des uictum mihi, Somne, Iouem. non mille premendi

sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos

Inachiae multa superandus nocte iuuencae.

ductori, precor, immittas noua somnia Poeno,

ne Romam et uetitos cupiat nunc uisere muros,

350

quos intrare dabit numquam regnator Olympi.›

Imperium celer exequitur curuoque uolucris

per tenebras portat medicata papauera cornu.

ast ubi per tacitum adlapsus tentoria prima

Barcaei petiit iuuenis, quatit inde soporas

355

deuexo capiti pennas oculisque quietem

inrorat, tangens Lethaea tempora uirga.

exercent rabidam truculenta insomnia mentem.

iamque uidebatur multo sibi milite Thybrim

cingere et insultans astare ad moenia Romae.

360

ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis

elata torquens flagrantia fulmina dextra

Iuppiter, et lati fumabant sulphure campi,

ac gelidis Anien trepidabat caerulus undis,

et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum

365

uibrabant ignes. tunc uox effusa per auras:

‹Sat magna, o iuuenis, prensa est tibi gloria Cannis.

siste gradum: nec enim sacris inrumpere muris,

Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum.›

attonitum uisis maioraque bella pauentem

370

post confecta Sopor Iunonia iussa relinquit,

nec lux terribili purgauit imagine mentem.

Quos inter motus somni uanosque tumultus

dedita per noctem reliquo cum milite castra

nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago.

375

huic ductor laetas Tarpeio uertice mensas

spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset,

celatis superum monitis clausoque pauore,

uulnera et exhaustas saeuo certamine uires

ac nimium laetis excusat fidere rebus.

380

tum spe deiectus iuuenis, ceu uertere ab ipsis

terga iuberetur muris ac signa referre,

‹Tanta mole› inquit ‹non Roma, ut credidit ipsa,

sed Varro est uictus. quaenam tam prospera Martis

munera destituis fato patriamque moraris!

385

mecum exultet eques: iuro hoc caput, accipe muros

Iliacos portasque tibi sine Marte patentis.›

Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,

iam Latius sese Canusina in moenia miles

colligere et profugos uicino cingere uallo

390

coeperat. heu rebus facies inhonora sinistris!

non aquilae, non signa uiris, non consulis altum

imperium, non subnixae lictore secures.

trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina,

corpora debilibus nituntur sistere membris.

395

clamor saepe repens et saepe silentia fixis

in tellurem oculis: nudae plerisque sinistrae

detrito clipeo, desunt pugnacibus enses,

saucius omnis eques: galeis carpsere superbum

cristarum decus et damnarunt Martis honores.

400

at multa thorax perfossus cuspide, et haerens

loricae interdum Maurusia pendet harundo.

interdum maesto socios clamore requirunt.

hic Galba, hic Piso et leto non dignus inerti

Curio deflentur, grauis illic Scaeuola bello.

405

hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis

fata gemunt: ut uer<b>a mali praenuntia numquam

cessarit canere et Varronis sistere mentem,

utque diem hunc totiens nequiquam auerterit urbi,

atque idem quantus dextra. sed cura futuri

410

quos premit, aut fossas instant praeducere muris

aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant,

quaque patet campus planis ingressibus hostis,

ceruorum ambustis imitantur cornua ramis,

et stilus occulitur, caecum in uestigia telum.

415

Ecce, super clades et non medicabile uulnus,

reliquias belli atque imperdita corpora Poenis

impia formido ac maior iactabat Erinys.

trans aequor Tyrios enses atque arma parabant

Punica et Hannibalem mutato euadere caelo.

420

dux erat exilio non laetus Marte Metellus,

sed stirpe haud parui cognominis. is mala bello

pectora degeneremque manum ad deformia agebat

consulta atque alio positas spectabat in or<b>e,

quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla

425

Poenorum aut patriae penetraret fama relictae.

Quae postquam accepit flammata Scipio mente,

quantus Sidonium contra fera proelia miscens

ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem

atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant

430

coepta uiri, ruptis foribus sese arduus infert.

tum quatiens strictum cum uoce ante ora pauentum

mucronem: ‹Tarpeia, pater, qui templa secundam

incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum

Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus

435

aegide Gorgoneos uirgo succincta furores,

Indigetesque dei, sponte en per numina uestra

perque caput, nullo leuius mihi numine, patris

magnanimi iuro: numquam Lauinia regna

linquam nec linqui patiar, dum uita manebit.

440

ocius en testare deos, si moenia taedis

flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,

ausurum in terras gressus. ni talia sancis,

quem tremis et cuius somnos formidine rumpis,

Hannibal hic armatus adest. moriere, nec ullo

445

Poenorum melior parietur gloria caeso.›

his excussa incepta minis. iamque ordine iusso

obstringunt animas patriae dictataque iurant

sacramenta deis et purgant pectora culpa.

Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,

450

lustrabat campos et saeuae tristia dextrae

facta recensebat pertractans uulnera uisu

Hannibal et magna circumstipante caterua

dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis.

quas strages inter, confossus pectora telis

455

seminecem extremo uitam exhalabat in auras

mu<r>mure deficiens iam Cloelius oraque nisu

languida uix aegro et dubia ceruice leuabat.

agnouit sonipes, arrectisque auribus acrem

hinnitum effundens sternit tellure Bagesum,

460

quem tum captiuo portabat in agmina dorso.

hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui

stante cruore soli et t<u>mulata cadauera caede

euolat ac domini consistit ad ora iacentis.

inde inclinatus colla et submissus in armos

465

de more inflexis praebebat scandere terga

cruribus ac proprio quodam trepidabat amore.

milite non illo quisquam felicius acri

insultarat equo, uel si resupina citato

proiectus dorso ferretur membra, uel idem

470

si nudo staret tergo, dum rapta uolucris

transigeret cursu sonipes certamina campi.

At Libys humanos aequantem pectore sensus

haud parce miratus ecum, quinam ille sinistrae

depugnet morti iuuenis, nomenque decusque

475

erogitat letique simul compendia donat.

hic Cinna (ad Tyrios namque is sua uerterat arma

credulus aduersis, et tum comes ibat ouanti)

‹Auribus huic,› inquit ‹ductor fortissime, origo est

non indigna tuis. quondam sub regibus illa,

480

quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim

Roma fuit. sed enim, solium indignata Superbi

ut sceptra exegit, confestim ingentia bella

Clusina uenere domo. si Porsena fando

auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra,

485

ille ope Maeonia et populo succinctus Etrusco

certabat pulsos per bella reponere reges.

multa adeo nequiquam ausi, pressitque tyrannus

Ianiculum incumbens u<r>bi. mox pace probata

compressere odia, et positum cum foedere bellum,

490

obsidibusque obstricta fides. mansuescere corda

nescia, pro superi! et nil non immite parata

gens Italum pro laude pati: <b>is Cloelia senos

nondum complerat primaeui corporis annos,

una puellarum Laurentum et pignora pacis

495

inter uirgineas regi tramissa cateruas.

facta uirum sileo. rege haec et foedere et annis

et fluuio spretis mirantem interrita Thybrim

tranauit, frangens undam puerilibus ulnis.

cui si mutasset sexum natura, reuerti

500

forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,

Porsena. sed iuueni, ne sim tibi longior, hinc est

et genus et clara memorandum uirgine nomen.›

Talia dum pandit, uicinus parte sinistra

per subitum erumpit clamor. permixta ruina

505

inter et arma uirum et lacerata cadauera Pauli

eruerant corpus media de strage iacentum.

heu quis erat! quam non similis modo Punica telis

agmina turbanti, uel cum Taulantia regna

uertit, et Illyrico sunt addita uincla tyranno!

510

puluere canities atro arentique cruore

squalebat barba, et perfracti turbine dentes

muralis saxi, tum toto corpore uulnus.

Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor

Sidonius ‹Fuge, Varro,› inquit ‹fuge, Varro, superstes,

515

dum iaceat Paulus. patribus Fabioque sedenti

et populo consul totas edissere Cannas.

concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,

concedam tibi, Varro, fugam. at, cui fortia et hoste

me digna haud paruo caluerunt corda uigore,

520

funere supremo et tumuli decoretur honore.

quantus, Paule, iaces! qui tot mihi milibus unus

maior laetitiae causa es. cum fata uocabunt,

tale precor nobis salua Carthagine letum.›

Haec ait et socium mandari corpora terrae,

525

postera cum thalamis Aurora ru<b>ebit apertis,

imperat armorumque iubet consurgere aceruos,

arsuros, Gradiue, tibi. tum munera iussa,

defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos

agmine prosternunt lucos: sonat icta bipenni

530

frondosis silua atra iugis. hinc ornus et albae

populus alta comae, ualidis accisa lacertis,

scinditur, hinc ilex proauorum condita saeclo.

deuoluunt quercus et amantem litora pinum

ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos.

535

funereas tum deinde pyras certamine texunt,

officium infelix et munus inane peremptis,

donec anhelantis stagna in Tartessia Phoebus

mersit equos, fugiensque polo Titania caecam

orbita nigranti traxit caligine noctem.

540

post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena

ignibus atque sui terris rediere colores,

supponunt flammam et manantia corpora tabo

hostili tellure cremant. subit horrida mentem

formido incerti casus, tacitusque pererrat

545

intima corda pauor, si fors ita Martis iniqui

mox ferat, hac ipsis inimica sede iacendum.

at tibi, Bellipotens, sacrum, constructus aceruo

ingenti mons armorum surgebat ad astra.

ipse, manu celsam pinum flammaque comantem

550

attollens, ductor Gradiuum in uota ciebat:

‹Primitias pugnae et laeti libamina belli

Hannibal Ausonio cremat haec de nomine uictor,

et tibi, Mars genitor, uotorum haud surde meorum,

arma electa dicat spirantum turba uirorum.›

555

tum face coniecta populatur feruidus ignis

flagrantem molem, et rupta caligine in auras

actus apex claro perfundit lumine campos.

hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo

ibat et hostilis leti iactabat honorem.

560

sublimem eduxere pyram mollisque uirenti

stramine composuere toros. superaddita dona,

funereum decus: expertis inuisus et ensis

et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum

tum laceri fasces, captaeque in Marte secures.

565

non coniunx natiue aderant, non iuncta propinquo

sanguine turba uirum, aut celsis de more feretris

praecedens prisca exequias decorabat imago

omnibus exuuiis nudo, iamque Hannibal unus

sat decoris laudator erat: fulgentia pingui

570

murice suspirans inicit uelamina et auro

intextam chlamydem ac supremo adfatur honore:

‹I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas

uirtute et factis animas. tibi gloria leto

iam parta insigni. nostros Fortuna labores

575

uersat adhuc casusque iubet nescire futuros.›

haec Libys, atque repens crepitantibus undique flammis

aetherias anima exultans euasit in auras.

Fama dehinc gliscente sono iam sidera adibat,

iam maria ac terras, primamque intrauerat urbem.

580

diffidunt muris: solam pauitantibus arcem

sperauisse sat est. nec enim superesse iuuentam,

ac stare Ausoniae uacuum sine corpore nomen,

quodque adeo nondum portis inruperit hostis,

contemptu cessare putant. iam tecta cremari,

585

ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae

natorum septemque arces fumare uidentur.

lux una euersas bis centum in stra<g>e curulis,

ac iuuenum bis tricenis orbata gemebat

milibus exhaustae nutantia moenia Romae,

590

atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,

nec socium numero pariter leuiore perempto.

sed uero sed enim reliqui pia turba senatus

munera sortito inuadunt. celer omnia lustrans

clamitat attonitis Fabius: ‹Non ulla relicta est,

595

credite, cunctandi ratio. adproperemus, ut hostis

nequiquam armatos ausit succedere muros.

dura inter pauidos alitur fortuna sedendo,

et gliscunt aduersa metu. ite ocius, arma

deripite, o pubes, templis. uos atria raptim

600

nudate et clipeos in bella refigite captos.

sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro

nil minuit pauor. in patulis illa horrida campis

sit metuenda lues, muros haud fregerit umquam

exultare leuis nudato corpore Maurus.›

605

Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,

Varronem aduentare uagus per moenia rumor

spargit et occulto perfundit pectora motu:

haud secus ac, fractae rector si forte carinae

litoribus solus uacuis ex aequore sospes

610

adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne

iactato dextras, ipsamque odere salutem

unius amissa superantis puppe magistri.

quam restare uiro labem, qui accedere portis

audeat ac dirum ueniat pauitantibus omen!

615

Hos mulcens questus Fabius deforme docebat

cladibus irasci uulgumque arcebat ab ira.

aduersis etenim ferri non esse uirorum

qui Martem inscribant genti, non posse dolores

condere et ex poena solacia poscere luctus.

620

si uero exprobrare sinant, sibi tristius illum

inluxisse diem, quo castris uiderit ire

Varronem, quam quo uideat remeare sine armis.

his dictis sedere minae, et conuersa repente

pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno

625

consulibus reputant caesis erepta duobus.

ergo omne effundit longo iam se agmine uulgus

gratantum, magnaque actum se credere mente

testantur, quod fisus auis sceptrisque superbis

Laomedontiadum non desperauerit urbi.

630

Nec minus infelix culpae grandique pudore

turbatus, consul titubantem ad moenia gressum

portabat lacrimans: deiectum attollere uultum

ac patriam aspicere et luctus renouare pigebat.

quod uero reduci tum se populusque patresque

635

offerrent, non gratari, sed poscere natos

quisque suos fratresque simul miseraeque parentes

ire uidebantur laceranda ad consulis ora.

sic igitur muto lictore inuectus in urbem

damnatum superis aspernabatur honorem.

640

At patres Fabiusque, procul maerore remoto,

praecipitant curas. raptim delecta iuuenta

seruitia armantur, nec claudit castra saluti

postpositus pudor. infixum est Aeneia regna

Parcarum in leges quacumque reducere dextra

645

proque arce et sceptris et libertatis honore

uel famulas armare manus. primaeua suorum

corpora praetexto spoliant uelamine et armis

insolitis cingunt. puerilis casside uultus

clauditur atque hostis pubescere caede iubetur.

650

idem obsecrantis, captiuum uulgus ut auro

pensarent paruo (nec pauca fuere precantum

milia), miranti durarunt prodere Poeno.

cuncta adeo scelera et noxam superauerat omnem

armatum potuisse capi. tunc terga dedisse

655

damnatis Siculas longe meritare per oras

impositum, donec Latio decederet hostis.

haec tum Roma fuit: post te cui uertere mores

si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.