Punica

Liber IX

________________________________________________________________

Varro cupiditate pugnandi ardet; eius temeritas augetur proelio tumultuario. consulum de pugna committenda altercationes 1 – 65. Funesto facinore, quod noctu patratur, Romanis clades portenditur 66 – 171. Hannibal militum animos inflammat 178 – 216; deinde aciem instruit 217 – 243; idem facit Varro 244 – 277. Pugna Cannensis 278 – X 325.

Turbato monstris Latio cladisque futurae

signa per Ausoniam prodentibus inrita diuis,

haud secus ac si fausta forent et prospera pugnae

omina uenturae, consul traducere noctem

5

exsomnis telumque manu uibrare per umbras

ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acris

exercere tubas nocturnaque classica uelle.

nec minor in Poeno properi certaminis ardor.

erumpunt uallo fortuna urgente sinistra

10

consertaeque manus. nam sparsi ad pabula campis

uicinis raptanda Macae fudere uolucrem

telorum nubem. ante omnis inuadere bella

Mancinus gaudens hostilique unguere primus

tela cruore cadit, cadit et numerosa iuuentus.

15

nec pecudum fibras Varro et contraria Paulo

auspicia incusante deum compesceret arma,

ni sors alterni iuris, quo castra reguntur,

arbitrium pugnae properanti in fata negasset.

quae tamen haud ualuit perituris milibus una

20

plus donasse die. rediere in castra, gemente

haud dubie Paulo, qui crastina iura uideret

amenti cessura uiro, frustraque suorum

seruatas a caede animas. nam turbidus ira

infensusque morae dilata ob proelia ductor

25

‹Sicine, sic› inquit ‹grates pretiumque rependis,

Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te

legibus atque urnae dira eripuere minanti?

tradant immo hosti reuocatos ilicet enses,

tradant arma iube, aut pugnantum deripe dextris.

30

sed uos, quorum oculos atque ora umentia uidi,

uertere cum consul terga et remeare iuberet,

ne morem et pugnae signum expectate petendae.

dux sibi quisque uiam rapito, cum spargere primis

incipiet radiis Gargana cacumina Phoebus.

35

pandam egomet propere portas. ruite ocius atque hunc

ereptum reuocata diem.› sic turbidus aegra

pestifero pugnae castra incendebat amore.

At Paulus, iam non idem nec mente nec ore,

sed qualis stratis deleto milite campis

40

post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro

obuersante malo, ceu iam spe lucis adempta

cum stupet exanimata parens natique tepentis

nequiquam fouet extremis amplexibus artus,

‹Per totiens› inquit ‹concussae moenia Romae,

45

perque has, nox Stygia quas iam circumuolat umbra,

insontis animas, cladi parce obuius ire.

dum transit diuum furor et consumitur ira

Fortunae, nouus Hannibalis, sat, nomina ferre

si discit miles nec frigidus aspicit hostem.

50

nonne uides, cum uicinis auditur in aruis,

quam subitus linquat pallentia corpora sanguis,

quamque fluant arma ante tubas? cunctator et aeger,

ut rere, in pugnas Fabius quotcumque sub illis

culpatis duxit signis, nunc arma capessunt.

55

at quos Flaminius – sed dira auertite diui.

sin nostris animus monitis precibusque repugnat,

aures pande deo. cecinit Cymaea per orbem

haec olim uates et te praesaga tuosque

uulgauit terris proauorum aetate furores.

60

iamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram

fata cano uates: sistis ni crastina signa,

firmabis nostro Phoebeae dicta Sibyllae

sanguine. nec Graio posthac Diomede ferentur,

sed te, si perstas, insignes consule campi.›

65

haec Paulus, lacrimaeque oculis ardentibus ortae.

Necnon et noctem sceleratus polluit error.

Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris

seruitium Satricus, mox inter praemia regi

Autololum dono datus ob uirtutis honorem.

70

huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti

matris in uberibus nati, Mancinus et una

nomine Rhoeteo Solimus. nam Dardana origo

et Phrygio genus a proauo, qui sceptra secutus

Aeneae claram muris fundauerat urbem

75

ex sese dictam Solimon. celebrata colonis

mox Italis paulatim attrito nomine Sulmo.

at tum barbaricis Satricus cum rege cateruis

aduectus, quo non spretum, si posceret usus,

noscere Gaetulis Latias interprete uoces,

80

postquam posse datum Paeligna reuisere tecta

et patrium sperare Larem, ad conamina noctem

aduocat ac furtim castris euadit iniquis.

sed fuga nuda uiri. sumpto nam prodere coepta

uitabat clipeo et dextra remeabat inermi.

85

exuuias igitur prostrataque corpora campo

lustrat et exutis Mancini cingitur armis.

iamque metus leuior. uerum, cui dempta ferebat

exangui spolia et cuius nudauerat artus,

natus erat, paulo ante Maca prostratus ab hoste.

90

Ecce sub aduentum noctis primumque soporem

alter natorum, Solimus, uestigia uallo

Ausonio uigil extulerat, dum sorte uicissim

alternat portae excubias, fratrisque petebat

Mancini stratum sparsa inter funera corpus,

95

furtiua cupiens miserum componere terra.

nec longum celerarat iter, cum tendere in armis

aggere Sidonio uenientem conspicit hostem,

quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro

Aetoli condit membra occultata Thoantis.

100

inde, ubi nulla sequi propius pone arma uirumque

incomitata uidet uestigia ferre per umbras,

prosiliens tumulo contorquet nuda parentis

in terga haud frustra iaculum, Tyriamque sequentum

Satricus esse manum et Sidonia uulnera credens,

105

auctorem caeci trepidus circumspicit ictus.

Verum ubi uictorem iuuenili robore cursus

attulit et notis fulsit lux tristis ab armis

fraternusque procul luna prodente retexit

ante oculos sese et radiauit comminus umbo,

110

exclamat iuuenis subita flammatus ab ira:

‹Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles

nec frater, Mancine, tuus fatearque nepotem

Pergameo indignum Solimo, si euadere detur

huic nostras impune manus. tu nobile gestes

115

germani spolium ante oculos referasque superba

me spirante domus Paelignae perfidus arma?

haec tibi, cara parens Acca, ad solacia luctus

dona feram, nati ut figas aeterna sepulcro.›

Talia uociferans stricto mucrone ruebat.

120

ast illi iam tela manu iamque arma fluebant

audita patria natisque et coniuge et armis,

ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.

tum uox semanimi miseranda effunditur ore:

‹Parce, precor, dextrae, non ut mihi uita supersit

125

(quippe nefas hac uelle frui), sed sanguine nostro

ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille

captiuus, patrias nunc primum aduectus in oras,

ille ego sum Satricus, Solimi genus. haud tua, nate,

fraus ulla est. iaceres in me cum feruidus hastam,

130

Poenus eram. uerum castris elapsus acerbis

ad uos et carae properabam coniugis ora:

hunc rapui exanimi clipeum. sed iam unice nobis

haec fratris tumulis arma excusata reporta.

curarum tibi prima tamen sit, nate, referre

135

ductori monitus Paulo, producere bellum

nitatur Poenoque neget certamina Martis.

augurio exultat diuum immensamque propinqua

stragem acie sperat. quaeso, cohibete furentem

Varronem: namque hunc fama est impellere signa.

140

sat magnum hoc miserae fuerit mihi cardine uitae

solamen cauisse meis. nunc ultima, nate,

inuento simul atque amisso redde parenti

oscula.› sic fatus galeam exuit atque rigentis

inuadit nati tremebundis colla lacertis:

145

attonito mentis uerbis sanare pudorem

uulneris impressi <et> telum excusare laborat:

‹Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis?

non nox errorem nigranti condidit umbra?

cur trepidas? da, nate, magis, da iungere pectus.

150

absoluo pater ipse manum, atque in fine laborum

hac condas oculos dextra, precor.› at miser imo

pectore suspirans iuuenis non uerba uicesque

adloquio uocemue refert, sed sanguinis atri

sistere festinat cursum laceroque ligare

155

ocius inlacrimans altum uelamine uulnus.

tandem inter gemitus miserae erupere querelae:

‹Sicine te nobis, genitor, Fortuna reducit

in patriam? sic te nato natumque parenti

impia restituit? felix o terque quaterque

160

frater, cui fatis genitorem agnoscere ademptum.

ast ego, Sidoniis imperditus, ecce, parentem

uulnere cognosco. saltem hoc, Fortuna, fuisset

solamen culpae, dubia ut mihi signa dedisses

infausti generis. uerum linquetur iniquis

165

non ultra superis nostros <s>celerare labores.›

Haec dum amens queritur, iam deficiente cruore

in uacuas senior uitam disperserat auras.

tum iuuenis maestum attollens ad sidera uultum

‹Pollutae dextrae et facti Titania testis

170

infandi, quae nocturno mea lumine tela

derigis in patrium corpus, non amplius› inquit

‹his oculis et damnato uiolabere uisu.›

haec memorat, simul ense fodit praecordia et atrum

sustentans uulnus mananti sanguine signat

175

in clipeo mandata patris: fvge proelia Varro,

ac summi tegimen suspendit cuspide teli

defletumque super prosternit membra parentem.

Talia uenturae mittebant omina pugnae

Ausoniis superi, sensimque abeuntibus umbris

180

conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo.

ductor in arma suos Libys et Romanus in arma

excibant de more suos, Poenisque redibat

qualis nulla dies omni surrexerit aeuo.

‹Non uerborum› inquit ‹stimulantum› Poenus ‹egetis,

185

Herculeis iter a metis ad Iapygis agros

uincendo emensi. nusquam est animosa Saguntos,

concessere Alpes, pater ipse superbus aquarum

Ausoni<d>um Eridanus captiuo defluit alueo.

strage uirum mersus Trebia est, atque ora sepulcro

190

Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent

ossibus ac nullo sulcantur uomere campi.

clarior his titulus plusque adlatura cruoris

lux oritur. mihi magna satis, sat uero superque

bellandi merces sit gloria: cetera uobis

195

uincantur. quicquid diti deuexit Hibero,

quicquid in Aetnaeis iactauit Roma triumphis,

quin etiam Libyco si quid de litore raptum

condidit, in uestros ueniet sine sortibus enses.

ferte domos quod dextra dabit. nil ductor honoris

200

ex opibus posco. raptor per saecula longa

Dardanus edomitum uobis spoliauerit orbem.

qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,

seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono,

adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi

205

rura magis centum Cereri fruticantia culmis,

electos optare dabo inter praemia campos.

addam etiam, flaua Thybris quas inrigat unda,

captiuis late gregibus depascere ripas.

qui uero externo socius mihi sanguine Byrsae

210

signa moues, dextram Ausonia si caede cruentam

attolles, hinc iam ciuis Carthaginis esto.

neu uos Garganus Daunique fefellerit ora,

ad muros statis Romae. licet auia longe

urbs agat et nostro procul a certamine distet,

215

hic hodie ruet, atque ultra te ad proelia miles

nulla uoco: ex acie tende in Capitolia cursum.›

Haec memorat. tum propulso munimine ualli

fossarum rapuere moras, aciemque locorum

consilio curuis accommodat ordine ripis.

220

barbaricus laeuo stetit ad certamina cornu

bellator Nasamon unaque immanior artus

Marmarides, tum Maurus atrox Garamasque Macesque

et Massylae acies et ferro uiuere laetum

uulgus Adyrmachidae pariter, gens accola Nili,

225

corpora ab immodico seruans nigrantia Phoebo.

quis positum agminibus caput imperiumque Nealces.

at parte in dextra, sinuat qua flexibus undam

Aufidus et curuo circum errat gurgite ripas,

Mago regit. subiere leues, quos horrida misit

230

Pyrene, populi et uario cinxere tumultu

flumineum latus: effulget caetrata iuuentus,

Cantaber ante alios nec tectus tempora Vasco

ac torto miscens Baliaris proelia plumbo

Baetigenaeque uiri. celsus media ipse coercet

235

agmina, quae patrio firmauit milite quaeque

Celtarum Eridano perfusis saepe cateruis.

sed qua se fluuius retro labentibus undis

eripit et nullo cuneos munimine uallat,

turritas moles ac propugnacula dorso

240

belua nigranti gestans, ceu mobilis agger,

nutat et erectos attollit ad aethera muros.

cetera iam Numidis circumuolitare uagosque

ferre datur cursus et toto feruere campo.

Dum Libys incenso dispensat milite uires

245

hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget

factis quemque suis et se cognoscere iactat

qua dextra ueniant stridentis sibila teli,

promittitque uiris nulli se defore testem,

iam Varro exacta uallo legione mouebat

250

cladum principia, ac pallenti laetus in unda

laxabat sedem uenturis portitor umbris.

stant primi, quos sanguineae pendente uetabant

ire notae clipeo, defixique omine torpent.

iuxta terribilis facies: miseranda iacebant

255

corpora in amplexu, natusque in pectore patris

imposita uulnus dextra letale tegebat.

effusae lacrimae, Mancinique inde reuersus

fraterna sub morte dolor, tum triste mouebat

augurium et similes defuncto in corpore uultus.

260

ocius erroris culpam deflendaque facta

ductori pandunt atque arma uetantia pugnam.

ille ardens animi ‹Ferte haec› ait ‹omnia Paulo.

namque illum, cui femineo stant corde timores,

mouerit ista manus, quae caede imbuta nefanda,

265

cum Furiae expeterent poenas, fortasse paterno

signauit moriens sceleratum sanguine carmen.›

Tum minitans propere discribit munera pugnae,

quaque feras saeuus gentes aciemque Nealces

temperat, hac sese Marso cum milite cumque

270

Samnitum opponit signis et Iapyge alumno.

at campi medio (namque hac in parte uidebat

stare ducem Libyae) Seruilius obuia adire

arma et Picentis Vmbrosque inferre iubetur.

cetera Paulus habet dextro certamina cornu.

275

his super insidias contra Nomadumque uolucrem

Scipiadae datur ire manum, quaeque arte dolisque

scindent se turmae, praedicit spargere bellum.

Iamque propinquabant acies, agilique uirorum

discursu mixtoque simul calefacta per ora

280

cornipedum hinnitu et multum strepitantibus armis

errabat caecum turbata per agmina murmur.

sic, ubi prima mouent pelago certamina uenti,

inclusam rabiem ac sparsuras astra procellas

parturit unda freti fundoque emota minacis

285

expirat per saxa sonos atque acta cauernis

torquet anhelantem spumanti uertice pontum.

Nec uero fati tam saeuo in turbine solum

terrarum fuit ille labor. discordia demens

intrauit caelo superosque ad bella coegit.

290

hinc Mauors, hinc Gradiuum comitatus Apollo

et domitor tumidi pugnat maris, hinc Venus amens,

hinc Vesta et captae stimulatus caede Sagunti

Amphitryoniades, pariter ueneranda Cybebe

Indigetesque dei Faunusque satorque Quirinus

295

alternusque animae mutato Castore Pollux.

contra cincta latus ferro Saturnia Iuno

et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,

ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon,

multaque praeterea diuorum turba minorum.

300

quorum ubi mole simul uenientum et gressibus alma

intremuit tellus, pars impleuere propinquos

diuisi montes, pars sedem nube sub alta

ceperunt: uacuo descensum ad proelia caelo.

Tollitur immensus deserta ad sidera clamor,

305

Phlegraeis quantas effudit ad aethera uoces

terrigena in campis exercitus, aut sator aeui

quanta Cyclopas noua fulmina uoce poposcit

Iuppiter, extructis uidit cum montibus ire

magnanimos raptum caelestia regna Gigantas.

310

nec uero prima in tantis concursibus hasta

ulla fuit: stridens nimbus certante furore

telorum simul effusus, cupidaeque cruoris

hinc atque hinc animae gemina cecidere procella.

ac <p>rius insanus dextra qua<m> ducitur ensis

315

bellantum pars magna iacet. super ipsa suorum

corpora consistunt auidi calcantque gementis.

nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu

auertiue potest pubes, aut ordine pelli

fixa suo Sarrana manus, quam uellere sede

320

si coeptet Calpen impacto gurgite pontus.

amisere ictus spatium, nec morte peracta

artatis cecidisse licet. galea horrida flictu

aduersae ardescit galeae, clipeusque fatiscit

impulsu clipei, atque ensis contunditur ense.

325

pes pede, uirque uiro teritur, tellusque uideri

sanguine operta nequit, caelumque et sidera pendens

abstulit ingestis nox densa sub aethere telis.

quis astare loco dederat Fortuna secundo,

contorum longo et procerae cuspidis ictu,

330

ceu primas agitent acies, certamina miscent.

at, quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,

missilibus certant pugnas aequare priorum.

ultra clamor agit bellum, milesque cupiti

Martis inops saeuis impellit uocibus hostem.

335

non ullum defit teli genus. <h>i sude pugnas,

hi pinu flagrante cient, hi pondere pili,

at saxis fundaque alius iaculoque uolucri.

interdum stridens per nubila fertur harundo,

interdumque ipsis metuenda phalarica muris.

340

Speramusne, deae, quarum mihi sacra coluntur,

mortali totum hunc aperire in saecula uoce

posse diem? tantumne datis confidere linguae,

ut Cannas uno ore sonem? si gloria uobis

nostra placet neque uos magnis auertitis ausis,

345

huc omnis cantus Phoebumque uocate parentem.

uerum utinam posthac animo, Romane, secunda,

quanto nunc aduersa, feras, si<n>tque hactenus, oro,

nec libeat temptare deis an Troia proles

par bellum tolerare queat. tuque anxia fati

350

pone, precor, lacrimas et adora uulnera laudes

perpetuas paritura tibi. nam tempore, Roma,

nullo maior eris. mox sic labere secundis

ut sola cladum tuearis nomina fama.

Iamque inter uarias Fortuna utrimque uirorum

355

alternata uices incerto eluserat iras

euentu, mediaque diu pendente per ambas

spe gentis, paribus Mauors flagrabat in armis:

mitia ceu uiridis agitant cum flamina culmos,

necdum maturas impellit uentus aristas,

360

huc atque huc it summa seges nutansque uicissim

alterno lente motu incuruata nitescit.

tandem barbaricis perfractam uiribus acri

dissipat incurrens aciem clamore Nealces.

laxati cunei, perque interualla citatus

365

inrupit trepidis hostis. tum turbine nigro

sanguinis exundat torrens, nullumque sub una

cuspide procumbit corpus. dum uulnera tergo

bellator timet Ausonius, per pectora saeuas

exceptat mortes et leto dedecus arcet.

370

Stabat cum primis mediae certamine pugnae

aspera semper amans et par cuicumque periclo

Scaeuola, nec tanta uitam iam strage uolebat,

sed dignum proauo letum et sub nomine mortem.

is postquam frangi res atque augescere uidit

375

exitium, ‹Breuis hoc uitae, quodcumque relictum,

extendamus;› ait ‹nam uirtus futtile nomen,

ni decori sat sint pariendo tempora leti.›

dixit et in medios, qua dext<e>ra concita Poeni

limitem agit, uasto conixus turbine fertur.

380

hic exultantem Caralim atque erepta uolentem

induere excelso caesi gestamina trunco

ense subit, capuloque tenus ferrum impulit ira.

uoluitur ille ruens atque arua hostilia morsu

adpetit et mortis premit in tellure dolores.

385

nec Gabari<s> Sicchaeque uirum tenuere furentes

concordi uirtute manus; sed perdidit acer,

dum stat, decisam Gabar inter proelia dextram;

at Siccha auxilium, magno turbante dolore,

dum temere accelerat, calcato improuidus ense

390

succidit ac nudae sero uestigia plantae

damnauit dextraque iacet morientis amici.

tandem conuertit fatalia tela Nealcae

fulminei gliscens iuuenis furor. exilit ardens

nomine tam claro stimulante ad praemia caedis.

395

tum silicem scopulo auulsum, quem montibus altis

detulerat torrens, raptum contorquet in ora

turbidus. incusso crepuerunt pondere malae,

ablatusque uiro uultus: concreta cruento

per nares cerebro sanies fluit, atraque manant

400

orbibus elisis et trunca lumina fronte.

sternitur unanimo Marius succurrere Capro

conatus metuensque uiro superesse cadenti.

lucis idem auspicium ac patrium et commune duobus

paupertas: sacro iuuenes Praeneste creati

405

miscuerant studia et iuncta tellure serebant.

uelle ac nolle ambobus idem sociataque toto

mens aeuo ac paruis diues concordia rebus.

occubuere simul, uotisque ex omnibus unum

id Fortuna dedit, iunctam inter proelia mortem.

410

arma fuere decus uictori bina Symaetho.

Sed longum tanto laetari munere casus

haud licitum Poenis. aderat terrore minaci

Scipio conuersae miseratus terga cohortis

et cuncti fons Varro mali flauusque comarum

415

Curio et a primo descendens consule Brutus.

atque his fulta uiris acies repararet ademptum

mole noua campum, subito ni turbine Poenus

agmina frenasset iam procurrentia ductor.

isque ut Varronem procul inter proelia uidit

420

et iuxta sagulo circumuolitare rubenti

lictorem, ‹Nosco pompam atque insignia nosco.

Flaminius modo talis› ait. tum feruidus acrem

ingentis clipei tonitru praenuntiat iram.

heu miser! aequari potuisti funere Paulo,

425

si tibi non ira superum tunc esset ademptum

Hannibalis cecidisse manu. quam saepe querere,

Varro, deis, quod Sidonium defugeris ensem!

nam, rapido subitam portans in morte salutem

procursu †incepta in sese discrimina uertit

430

Scipio. nec Poenum, quamquam est ereptus opimae

caedis honor, mutasse piget maiore sub hoste

proelia et erepti Ticina ad flumina patris

exigere oblato tandem certamine poenas.

stabant educti diuersis orbis in oris,

435

quantos non alias uidit concurrere tellus,

Marte uiri dextraque pares, sed cetera ductor

anteibat Latius, melior pietate fideque.

Desiluere caua turbati ad proelia nube,

Mauors Scipiadae metuens, Tritonia Poeno,

440

aduentuque deum intrepidis ductoribus ambae

contremuere acies. ater, qua pectora flectit

Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore

sibilaque horrificis torquet serpentibus aegis.

fulgent sanguinei, geminum uibrare cometem

445

ut credas, oculi, summaque in casside largus

undantis uoluit flammas ad sidera uertex.

at Mauors, moto proturbans aera telo

et clipeo campum inuoluens, Aetnaea Cyclopum

munere fundentem loricam incendia gestat

450

ac pulsat fulua consurgens aethera crista.

Ductores pugnae intenti, quantumque uicissim

audere<nt>, propius mensi, tamen arma ferentis

sensere aduenisse deos et laetus uterque

spectari superis addebant mentibus iras.

455

iamque ictu ualido libratam a pectore Poeni

Pallas in oblicum dextra detorserat hastam,

et Gradiuus, opem diuae portare ferocis

exemplo doctus, porgebat protinus ensem

Aetnaeum in pugnas iuueni ac maiora iubebat.

460

tum Virgo ignescens penitus uiolenta repente

suffudit flammis ora atque obliqua retorquens

lumina turbato superauit Gorgona uultu.

erexere omnes immania membra chelydri

aegide commota, primique furoris ad ictus

465

rettulit ipse pedem sensim a certamine Mauors.

hic dea conuulsam rapido conamine partem

uicini montis scopulisque horrentia saxa

in Martem furibunda iacit, longeque relatos

expauit sonitus tremefacto litore Sason.

470

At non haec superum fallebant proelia regem.

demittit propere succinctam nubibus Irim

quae nimios frenet motus, ac talia fatur:

‹I, dea, et Oenotris uelox adlabere terris

germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras

475

nec speret fixas Parcarum uertere leges.

dic etiam: «Ni desistis (nam uirus et aestus

flammiferae noui mentis) nec colligis iram,

aegide praecellant quantum horrida fulmina nosces.»‹

Quae postquam accepit dubitans Tritonia uirgo

480

nec sat certa diu, patriis an cederet armis,

‹Absistemus› ait ‹campo. sed Pallade pulsa

num fata auertet? caeloque arcebit ab alto

cernere Gargani feruentia caedibus arua?›

haec effata caua Poenum in certamina nube

485

sublatum diuersa tulit terrasque reliquit.

At Gradiuus atrox remeantis in aethera diuae

abscessu reuocat mentes fusosque per aequor

ipse manu magna nebulam circumdatus acri

restituit pugnae. conuertunt signa nouamque

490

instaurant Itali uersa formidine caedem.

cum uentis positus custos, cui flamina carcer

imperio compressa tenet caelumque ruentes

Eurique et Boreae parent Corique Notique,

Iunonis precibus promissa haud parua ferentis

495

regnantem Ae<t>olis Vulturnum in proelia campis

effrenat. placet hic irae exitiabilis ultor.

qui, se postquam Aetnae mersit candente barathro

concepitque ignes et flammea protulit ora,

euolat horrendo stridore ac Daunia regna

500

perflat agens caecam glomerato puluere nubem.

eripuere oculos aurae uocemque manusque.

uertice harenoso candentis, flebile dictu,

torquet in ora globos Italum et bellare maniplis

iussa laetatur rabie. tum mole ruinae

505

sternuntur tellure <et> miles et arma tubaeque,

atque omnis retro flatu occursante refertur

lancea et in tergum Rutulis cadit inritus ictus.

atque idem flatus Poenorum tela secundant,

et uelut ammento contorta hastilia turbo

510

adiuuat ac Tyrias impellit stridulus hastas.

tum denso fauces praeclusus puluere miles

ignauam mortem compresso maeret hiatu.

ipse caput flauum caligine conditus atra

Vulturnus multaque comam perfusus harena

515

nunc uersos agit a tergo stridentibus alis,

nunc mediam in frontem ueniens clamante procella

obuius arma quatit patuloque insibilat ore.

interdum intentos pugnae et iam iamque ferentis

hostili iugulo ferrum conamine et ictu

520

auertit dextramque ipso de uulnere uellit.

nec satis Ausonias passim foedare cohortes:

in Martem uomit immixtas mugitibus auras

bisque dei summas uibrauit turbine cristas.

Quae dum Romuleis exercet proelia turmis

525

Aeolius furor et Martem succendit in iras,

adfatur Virgo, socia Iunone, parentem:

‹Quantos Gradiuus fluctus in Punica castra,

respice, agit quantisque furens se caedibus implet!

nunc, quaeso, terris descendere non placet Irim?

530

quamquam ego non Teucros (nostro cum pignore regnet

Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim)

non Teucros delere aderam, sed lumen alumnae

Hannibalem Libyae pelli florentibus annis

uita atque extingui primordia tanta negabam.›

535

Excipit hic Iuno longique laboris ab ira

‹Immo,› ait ‹ut noscant gentes, immania quantum

regna Iouis ualeant cunctisque potentia quantum

antistet, coniunx, superis tua, disice telo

flagranti (nil oramus) Carthaginis arces

540

Sidoniamque aciem uasto telluris hiatu

Tartareis immerge uadis aut obrue ponto.›

Contra quae miti respondet Iuppiter ore:

‹Certatis fatis et spes extenditis aegras.

ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,

545

contundet Tyrios iuuenis ac nomina gentis

induet et Libycam feret in Capitolia laurum.

at, cui tu, coniunx, cui das animosque decusque,

(fata cano) auertet populis Laurentibus arma.

nec longe cladis metae. uenit hora diesque,

550

qua nullas umquam transisse optauerit Alpes.›

sic ait atque Irim propere demittit Olympo

quae reuocet Martem iubeatque abscedere pugna.

nec uetitis luctatus abit Gradiuus in altas

cum fremitu nubes, quamquam lituique tubaeque

555

uulneraque et sanguis et clamor et arma iuuarent.

Vt patuit liber superum certamine tandem

laxatusque deo campus, ruit aequore ab imo

Poenus quo sensim caelestia fugerat arma,

magna uoce trahens equitemque uirosque feraeque

560

turrigerae molem tormentorumque labores.

atque ubi turbantem leuioris ense cateruas

agnouit iuuenem, scintillauitque cruentis

ira genis, ‹Quaenam Furiae quisue egit in hostem,

en, Minuci, deus, ut rursus te credere nobis

565

auderes?› inquit ‹genitor tibi natus ab armis

ille meis ubi nunc Fabius? semel, improbe, nostras

sit satis euasisse manus.› atque inde superbis

hasta comes dictis murali turbine pectus

transforat et uoces uenturas occupat ictu.

570

Nec ferro saeuire sat est. appellitur atra

mole fera, et monstris componitur Itala pubes.

nam praeuectus equo moderantem cuspide Lucas

Maurum in bella boues stimulis maioribus ire

ac raptare iubet Libycarum armenta ferarum.

575

immane stridens agitur crebroque coacta

uulnere bellatrix properos fert belua gressus.

liuenti dorso turris flammaque uirisque

et iaculis armata sedet. procul aspera grando

saxorum super arma ruit, passimque uolanti

580

celsus telorum fundit Libys aggere nimbum.

stat niueis longum stipata per agmina uallum

dentibus, atque ebori praefixa comminus hasta

fulget ab incuruo derecta cacumine cuspis.

hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma

585

exigit Vfentis sceleratum belua dentem

clamantemque ferens calcata per agmina portat.

nec leuius Tadio letum: qua tegmine thorax

multiplicis lini claudit latus, improba sensim

corpore non laeso penetrarunt spicula dentis

590

et sublime uirum clipeo resonante tulerunt.

haud excussa noui uirtus terrore pericli:

utitur ad laudem casu geminumque citato

uicinus fronti lumen transuerberat ense.

extimulata graui sese fera tollit ad auras

595

uulnere et erectis excussam cruribus alte

pone iacit uoluens reflexo pondere turrim.

arma uirique simul spoliataque belua uisu

sternuntur subita, miserandum, mixta ruina.

Spargi flagrantis contra bellantia monstra

600

Dardanius taedas ductor iubet et facis atrae,

quos fera circumfert, compleri sulphure muros.

nec iusso mora. collectis fumantia lucent

terga elephantorum flammis, raptusque sonoro

ignis edax uento per propugnacula fertur.

605

non aliter, Pindo Rhodopeue incendia pastor

cum iacit, et siluis spatiatur feruida pestis,

frondosi ignescunt scopuli, subitoque per alta

conlucet iuga dissultans Vulcanius ardor.

it fera candenti torrente bitumine corpus

610

amens et laxo diducit limite turmas.

nec cuiquam uirtus propiora capessere bella:

longinquis audent iaculis et harundinis ictu.

uritur impatiens et magni corporis aestu

huc atque huc iactas accendit belua flammas,

615

donec uicini tandem se fluminis undis

praecipitem dedit et tenui decepta liquore

stagnantis per plana uadi tulit incita longis

extantem ripis flammam. tum denique sese

gurgitis immersit molem capiente profundo.

620

At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis

igne calet, circumfusi Rhoeteia pubes

nunc iaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo

eminus incessunt, ut qui castella per altos

oppugnat munita locos atque adsidet arces.

625

ausus digna uiro, fortuna digna secunda,

extulerat dextram <at>que aduersum comminus ensem

Mincius infelix ausi, sed stridula anhelum

feruorem effundens monstri manus abstulit acri

implicitum nexu diroque ligamine torsit

630

et superas alte miserum iaculata per auras

telluri elisis adflixit, flebile, membris.

Has inter clades uiso Varrone sub armis

increpitans Paulus ‹Quin imus comminus› inquit

‹ductori Tyrio, quem uinctum colla catenis

635

staturum ante tuos currus promisimus urbi?

heu patria, heu plebes scelerata et praua fauoris!

haud umquam expedies tam dura sorte malorum,

quem tibi non nasci fuerit per uota petendum,

Varronem Hannibalemne, magis.› dum talia Paulus,

640

urget praecipitis Libys atque in terga ruentum

ante oculos cunctas ductoris concitat hastas.

pulsatur galea et quatiuntur consulis arma.

acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostis.

Tum uero excussus mentem, in certamina Paulo

645

auia diducto, conuertit Varro manuque

cornipedem inflectens ‹Das,› inquit ‹patria, poenas,

quae Fabio incolumi Varronem ad bella uocasti.

quaenam autem mentis uel quae discordia fati

Parcarumque latens fraus est? abrumpere cuncta

650

iamdudum cum luce libet. sed comprimit ensem

nescio qui deus. at <q>uae me ad grauiora reseruat!

uiuamne? et fractos sparsosque cruore meorum

hos referam populo fasces atque ora per urbes

iratas spectanda dabo et, quo saeuius ipse

655

Hannibal haud poscat, fugiam et te, Roma, uidebo?›

plura indignantem telis propioribus hostes

egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.