Punica

Liber VIII

________________________________________________________________

Hannibalis curae 1 – 24. Iuno Annam, Didonis sororem et Numici fluvii nympham, cuius casus poeta describit (39 – 200), ad illum mittit eique sollicitudines adimit pugnam Cannensem praedicens 25 – 241. Romae C. Terentius Varro consul creatur; eius iactationes 242 – 277. collega eius L. Aemilius Paulus, qui nil contra Varronem dicere audet (278 – 297), a Fabio admonetur, ut pravis eius conatibus resistat 298 – 348. tum consules in Apuliam proficiscuntur; catalogus copiarum 349 – 621. mala ante pugnam omina, quibus militum animis metus inicitur 622 – 676.

Primus Agenoridum cedentia terga uidere

Aeneadis dederat Fabius. Romana parentem

solum castra uocant, solum uocat Hannibal hostem

impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis,

5

expectanda uiri fata optandumque sub armis

Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta

nequiquam sese Latium sperare cruorem.

iam uero concors miles signisque relatis

indiuisus honos, iterumque et rursus eidem

10

soli obluctandum Fabio maioribus aegrum

angebant curis. lentando feruida bella

dictator cum multa adeo, tum miles egenus

cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi

egerat et, quamquam finis pugnaque manuque

15

haud dum partus erat, iam bello uicerat hostem.

quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,

uaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis,

respectare domos: maerebant caede sine ulla

(insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore

20

inter tela siti Mauortis hebescere dextras.

his super internae labes et ciuica uulnus

inuidia augebant. laeuus conatibus Hannon

ductoris non ulla domo summittere patres

auxilia aut ullis opibus iuuisse sinebat.

25

Quis lacerum curis et rerum extrema pauentem

ad spes armorum et furialia uota reducit

praescia Cannarum Iuno atque elata futuris.

namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam

adfatur uoce et blandis hortatibus implet:

30

‹Sanguine cognato iuuenis tibi, diua, laborat

Hannibal a uestro nomen memorabile Belo.

perge age, et insanos curarum comprime fluctus.

excute sollicito Fabium. sola ille Latinos

sub iuga mittendi mora iam discingitur armis.

35

cum Varrone manus et cum Varrone serenda

proelia, nec desit fatis ad signa mouenda.

ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum.

huc Trebiae rursum et Trasimenni fata sequentur.›

Tum diua Indigetis castis contermina lucis

40

‹Haud› inquit ‹tua ius nobis praecepta morari.

sit fas, sit tantum, quaeso, retinere fauorem

antiquae patriae mandataque magna sororis,

quamquam inter Latios Annae stet numen honores.›

Multa retro rerum iacet atque ambagibus aeui

45

obtegitur densa caligine mersa uetustas,

cur Sarrana dicent Oenotri numina templo,

regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.

sed pressis stringam reuocatam ab origine famam

narrandi metis breuiterque antiqua reuoluam.

50

Iliaco postquam deserta est hospite Dido

et spes abruptae, media<m> in penetralibus atram

festinat furibunda pyram. tum corripit ensem

certa necis, profugi donum exitiale mariti.

despectus taedae regnis se imponit Iarbas,

55

et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis

ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?

Battus Cyrenen molli tum forte fouebat

imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse

casibus humanis facilis. qui supplice uisa

60

intremuit regum euentus dextramque tetendit.

atque ea, dum flauas bis tondet messor aristas,

seruata interea sedes: nec longius uti

his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor

exitium miserae iam Pygmaliona docebat.

65

ergo agitur pelago, diuis inimica sibique,

quod se non dederit comitem in suprema sorori,

donec iactatam laceris, miserabile, uelis

fatalis turbo in Laurentis expulit oras.

non caeli, non illa soli, non gnara colentum

70

Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.

ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo,

iam regni compos, noto sese ore ferebat.

qui terrae defixam oculos et multa timentem

ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli

75

attollit mitique manu intra limina ducit.

atque ubi iam casus aduersorumque pauorem

hospitii leniuit honos, tum discere maesta

exposcit cura letum infelicis Elissae.

cui sic uerba trahens largis cum fletibus Anna

80

incipit et blandas addit pro tempore uoces:

‹Nate dea, solus regni lucisque fuisti

germanae tu causa meae: mors testis et ille

(heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora uidere

postquam est ereptum miserae tua, litore sedit

85

interdum, stetit interdum, uentosque secuta

infelix oculis magno clamore uocabat

Aenean comitemque tuae se imponere solam

orabat paterere rati. mox turbida anhelum

rettulit in thalamos cursum subitoque tremore

90

substitit et sacrum timuit tetigisse cubile.

inde amens nunc sideream fulgentis Iuli

effigiem fouet amplexu, nunc tota repente

ad uultus conuersa tuos, ab imagine pendet

conqueriturque tibi et sperat responsa remitti.

95

non umquam spem ponit amor: iam tecta domumque

deserit et rursus portus furibunda reuisit,

si qui te referant conuerso flamine uenti.

ad magicas etiam fallax atque improba gentis

Massylae leuitas descendere compulit artes.

100

heu sacri uatum errores! dum numina noctis

eliciunt spondentque nouis medicamina curis,

quod uidi decepta nefas! congessit in atram

cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona.›

Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore:

105

‹Tellurem hanc iuro, uota inter nostra frequente<r>

auditam uobis, iuro caput, Anna, tibique

germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,

respiciens aegerque animi tum regna reliqui

uestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus

110

meque sua ratibus dextra imposuisset et alto

egisset rapidis classem Cyllenius Euris.

sed cur (heu seri monitus!), cur tempore tali

incustodito saeuire dedistis amori?›

Contra sic infit uoluens uix murmur anhelum

115

inter singultus labrisque trementibus Anna:

‹Nigro forte Ioui, cui tertia regna laborant,

atque atri sociae thalami noua sacra parabam,

quis aegram mentem et trepidantia corda leuaret

infelix germana tori, furuasque trahebam

120

ipsa manu properans ad uisa pianda bidentis;

†namque asper somno dirus me impleuerat horror,

terque suam Dido, ter cum clamore uocarat

et laeta exultans ostenderat ora Sychaeus.

quae dum abigo menti et sub lucem ut uisa secundent

125

oro caelicolas ac uiuo purgor in amni,

illa cito passu peruecta ad litora mutae

oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae:

deinde amplexa sinu late uestigia fouit,

ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres.

130

tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem

euasit propere in celsam, quam struxerat ante

magna mole, pyram, cuius de sede dabatur

cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.

hic Phrygiam uestem et bacatum induta monile,

135

postquam illum infelix hausit, quo munera primum

sunt conspecta, diem et conuiuia mente reduxit

festasque aduentu mensas teque ordine Troiae

narrantem longos se peruigilante labores,

in portus amens rorantia lumina flexit:

140

«Di longae noctis, quorum iam numina nobis

mors instans maiora facit, precor,» inquit «adeste

et placidi uictos ardore admittite manis.

Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum,

<uidi constructas nostrae Carthaginis arces.

145

nunc ad uos magni descendet corporis umbra.

me quoque fors dulci quondam uir notus amore

expectat, curas cupiens aequare priores.»

haec dicens ensem media in praecordia adegit,

ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.

150

uiderunt comites tristique per atria planctu

concurrunt: magnis resonant ululatibus aedes.

accepi infelix dirisque exterrita fatis,

ora manu lacerans, lymphato regia cursu

tecta peto celsosque gradus euadere nitor.

155

ter diro fueram conata incumbere ferro,

ter cecidi exanimae membris reuoluta sororis.

iamque ferebatur uicina per oppida rumor:

157a

arma parant Nomadum proceres et saeuus Iarbas.

tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem

deuenio. hinc uestris pelagi uis adpulit oris.›

160

Motus erat placidumque animum mentemque quietam

Troius in miseram rector susceperat Annam.

iamque omnis luctus omnisque e pectore curas

dispulerat, Phrygiis nec iam amplius aduena tectis

illa uidebatur. tacito nox atra sopore

165

cuncta per et terras et lati stagna profundi

condiderat, tristi cum Dido aegerrima uultu

has uisa in somnis germanae effundere uoces:

‹His, soror, in tectis longae indulgere quieti,

heu nimium secura, potes, nec, quae tibi fraudes

170

tendantur, quae circumstent discrimina, cernis?

at nondum nostro infaustos generique soloque

Laomedonteae noscis telluris alumnos?

dum caelum rapida stellas uertigine uoluet,

lunaque fraterno lustrabit lumine terras,

175

pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.

surge, age: iam tacitas suspecta Lauinia fraudes

molitur dirumque nefas sub corde uolutat

praeterea, ne falsa putes haec fingere somnum,

haud procul hinc paruo descendens fonte Numicus

180

labitur et leni per ualles uoluitur amne.

huc rapies, germana, uiam tutosque receptus.

te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,

aeternumque Italis numen celebrabere in oris.›

sic fata in tenuem Phoenissa euanuit auram.

185

Anna nouis somno excutitur perterrita uisis,

itque timor totos gelido sudore per artus.

tunc, ut erat tenui corpus uelamine tecta,

prosiluit stratis humilique egressa fenestra

per patulos currit plantis pernicibus agros,

190

donec harenoso, sic fama, Numicius illam

suscepit gremio uitreisque abscondidit antris.

orta dies totum radiis impleuerat orbem,

cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti

et Rutulum magno errantes clamore per agrum

195

uicini ad ripas fluuii manifesta secuntur

signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto

amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis

inter caeruleas uisa est residere sorores

Sidonis et placido Teucros adfarier ore.

200

ex illo primis anni celebrata diebus

per totam Ausoniam uenerando numine culta est.

Hanc postquam in tristis Italum Saturnia pugnas

hortata est, celeri superum petit aethera curru,

optatum Latii tandem potura cruorem.

205

diua deae parere parat magnumque Libyssae

ductorem gentis nulli conspecta petebat.

ille uirum coetu tum forte remotus ab omni

incertos rerum euentus bellique uolutans

anxia ducebat uigili suspiria uoce.

210

cui dea sic dictis curas solatur amicis:

‹Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis

Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem?

omnis iam placata tibi manet ira deorum,

omnis Agenoridis rediit fauor. eia, age, segnis

215

rumpe moras, rape Marmaricas in proelia uires.

mutati fasces. iam bellum atque arma senatus

ex inconsulto posuit Tirynthius heros,

cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.

me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis

220

misit. ego Oenotris aeternum numen in oris

concelebror uestri generata e sanguine Beli.

haud mora sit: rapido belli rape fulmina cursu.

celsus Iapygios ubi se Garganus in agros>

explicat (haud longe tellus), huc derige signa.

224a

[haec, ut Roma cadat, sat erit uictoria Poenis.›]

225

dixit et in nubes umentia sustulit ora.

Cui dux, promissae reuirescens pignore laudis,

‹Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum

numen› ait ‹nobis, felix oblata secundes.

ast ego te compos pugnae Carthaginis arce

230

marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo

aequatam gemino simulacri munere Dido.›

haec fatus socios stimulat tum<e>factus ouantis:

‹Pone grauis curas tormentaque lenta sedendi,

fatalis Latio miles. placauimus iras

235

caelicolum, redeunt diui: finita maligno

hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces

nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto

quae Marte exclusus promittere magna solebas.

en, numen patrium spondet maiora peractis.

240

uellantur signa, ac diua ducente petamus

infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.›

Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,

subnixus rapto plebei muneris ostro

saeuit iam rostris Varro ingentique ruinae

245

festinans aperire locum fata admouet urbi.

atque illi sine luce genus surdumque parentum

nomen, et immodice uibrabat in ore canoro

lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae,

infima dum uulgi fouet oblatratque senatum,

250

tantum in quassata bellis caput extulit urbe

momentum ut rerum et fati foret arbiter unus,

quo conseruari Latium uictore puderet.

hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti

Scipiadas interque Ioui spolia alta ferentem

255

Marcellum fastis labem suffragia caeca

addiderant, Cannasque malum exitiale fouebat

ambitus et Graio funestior aequore Campus.

idem, ut turbarum sator atque accendere sollers

inuidiam prauusque togae, sic debilis arte

260

belligera Martemque rudis uersare nec ullo

spectatus ferro, lingua sperabat adire

ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat.

ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus

ad uulgum in patres petulantia uerba ferebat:

265

‹Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque

bellandi posco. sedeone au<t> montibus erro,

dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus

diuidit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?

exaudi, bone dictator, quid Martia plebes

270

imperitet: pelli Libyas Romamque leuari

hoste iubent. num festinant, quos plurima passos

tertius exurit lacrimosis casibus annus?

ite igitur, capite arma, uiri. mora sola triumpho

paruum iter est. quae prima dies ostenderit hostem,

275

et patrum regna et Poenorum bella resoluet.

ite alacres: Latia deuinctum colla catena

Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem.›

Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert

impellitque moras: ueluti cum carcere rupto

280

auriga indocilis totas effudit habenas

et praeceps trepida pendens in uerbera planta

impar fertur equis: fumat male concitus axis,

ac frena incerto fluitant discordia curru.

cernebat Paulus (namque huic communia Campus

285

iura atque arma tulit) labi mergente sinistro

consule res pessumque dari, sed mobilis ira est

turbati uulgi, signataque mente cicatrix

undantis aegro frenabat corde dolores.

nam cum perdomita est armis iuuenilibus olim

290

Illyris ora uiri, nigro adlatrauerat ore

uictorem inuidia et uentis iactarat iniquis.

hinc inerat metus et durae reuerentia plebis.

sed genus admotum superis summumque per altos

attingebat auos caelum: numerare parentem

295

Assaracum retro praestabat Amulius auctor

Assaracusque Iouem, ne<c>, qui spectasset in armis,

abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti:

‹Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella

ductore (inuitus uocem hanc e pectore rumpam)

300

frustraris, Paule. Ausoni<d>um te proelia dira

teque hostis castris grauior manet, aut ego multo

nequiquam didici casus praenoscere Marte.

spondentem audiui (piget heu taedetque senectae,

si quas prospicio restat passura ruinas!)

305

cum duce tam fausti Martis, qua uiderit <h>ora,

sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo

absumus exitio, uocem hanc si consulis ardens

audiuit Poenus! iam latis obuia credo

stat campis acies, expectaturque sub ictu

310

alter Flaminius. quantos, insane, ciebis

Varro uiros! tu (pro superi!) tu protinus arma,

tu campum? noscas ante exploresque trahendo,

†quam ritus hostis! tu non, quae copia rerum,

quae natura locis, quod sit, rimabere sollers,

315

armorum genus, et stantem super omnia tela

fortunam aspicies? fer, Paule, indeuia recti

pectora. cur, uni patriam si adfligere fas est,

uni sit seruare nefas? eget improbus arto

iam uictu Libys, et belli feruore retuso

320

laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto

inuitat patrio, non fidae moenibus urbes

excipiunt renouatque pari se pube iuuentus.

tertia uix superest, crudo quae uenit Hibero,

turba uirum. persta et cauti medicamina belli

325

lentus ama. si qua interea inuitauerit aura

annueritque deus, uelox accede secundis.›

Cui breuiter maesto consul sic ore uicissim:

‹Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus

in Poenos, inuicte, tuam. nec me unica fallit

330

cunctandi ratio, qua te grassante senescens

Hannibal oppressum uidit considere bellum.

sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor,

Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum

et metuit demens alio ne consule Roma

335

concidat. e Tyrio consortem accite senatu:

non tam saeua uolet. nullus qui portet in hostem

sufficit insano sonipes. incedere noctis,

quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus

tantum non strictis mucronibus, ulla retardet

340

ne pugnas mora, dum uagina ducitur ensis.

Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis

tecta Iouis, quaeque arce sua nunc stantia linquo,

moenia felicis patriae, quocumque uocabit

summa salus, testor, spreto discrimine iturum.

345

sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,

haud ego uos ultra, nati, dulcemque morabor

Assaraci de gente domum, similemue uidebit

Varroni Paulum redeuntem saucia Roma.›

Sic tum diuersa turbati mente petebant

350

castra duces. at praedictis iam sederat aruis

Aetolos Poenus seruans ad proelia campos.

non alias maiore uirum, maiore sub armis

agmine cornipedum concussa est Itala tellus.

quippe extrema simul gentique urbique timebant,

355

nec spes certandi plus uno Marte dabatur.

Faunigenae socio bella inuasere Sicano

sacra manus Rutuli, seruant qui Daunia regna

Laurentique domo gaudent et fonte Numici,

quos Castrum Phrygibusque grauis quondam Ardea misit,

360

quos, celso deuexa iugo Iunonia sedes,

Lanuuium atque altrix casti Collatia Bruti,

quique immite nemus Triuiae, quique ostia Tusci

amnis amant tepidoque fouent Almone Cybeben.

hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum

365

Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco

Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.

necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam,

quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur

Simbruuio rastrisque domant Aequicula rura.

370

his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aeuo,

sed iam signa dabat nascens in saecula uirtus.

non illis solitum crispare hastilia campo,

nec mos pennigeris pharetram impleuisse sagittis:

pila uolunt breuibusque habiles mucronibus enses;

375

aere caput tecti surgunt super agmina cristis.

At, quos ipsius mensis seposta Lyaei

Setia et incelebri miserunt ualle Velitrae,

quos Cora, quos spumans immiti Signia musto,

et quos pestifera Pomptini uligine campi,

380

qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro

liuentis caeno per squalida turbidus arua

cogit aquas Vfens atque inficit aequora limo,

ducit auis pollens nec dextra indignus auorum

Scaeuola, cui dirae caelatur laudis honora

385

effigie clipeus: flagrant altaribus ignes,

Tyrrhenum ualli medio stat Mucius ira

in semet uersa, saeuitque <in> imagine uirtus.

†tunc icta species iniere ac bella magistro

cernitur effugiens ardentem Porsena dextram.

390

Quis Circaea iuga et scopulosi uerticis Anxur

Hernicaque impresso raduntur uomere saxa,

quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,

Sulla Ferentinis Priuernatumque maniplis

ducebat simul excitis, Soraeque iuuentus

395

addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes,

hic Fabrateriae uulgus, nec monte niuoso

descendens Atina aberat detritaque bellis

S<u>essa atque a duro Frusino haud imbellis aratro.

at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim

400

sulphureum tacitisque uadis ad litora lapsum

accolit, Arpinas, accita pube Venafro

ac Larinatum dextris, socia hispidus arma

commouet atque uiris ingens exhaurit Aquinum.

Tullius aeratas raptabat in agmina turmas,

405

regia progenies et Tullo sanguis ab alto.

indole pro quanta iuuenis quantumque daturus

Ausoniae populis uentura in saecula ciuem!

ille, super Gangen, super exauditus et Indos,

implebit terras uoce et furialia bella

410

fulmine compescet linguae nec deinde relinquet

par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.

Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi

exultat rapidis Nero non imitabilis ausis.

hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens

415

Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum

Caelicolum Matri necnon habitata pruinis

Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes.

cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,

conique implumes et laeuo tegmina crure.

420

ibant et laeti pars Sancum uoce canebant

auctorem gentis, pars laudes ore ferebat,

Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus

dixisti populos magna dicione Sabinos.

Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,

425

horridus et squamis et equina Curio crista,

pars belli quam magna uenit! non aequore uerso

tam creber fractis albescit fluctus in undis,

nec coetu leuiore, ubi mille per agmina uirgo

lunatis acies imitatur Martia peltis,

430

perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.

hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,

et quis litoreae fumant altaria Cuprae,

quique Truentinas seruant cum flumine turris,

cernere erat: clipeata procul sub sole corusco

435

agmina sanguinea uibrant in nubila luce.

stat fucare colus nec Sidone uilior Ancon

murice nec Libyco, statque umectata Vomano

Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli.

ho<c> Picus quondam nomen memorabile ab alto

440

Saturno statuit genitor, quem carmine Circe

exutum formae uolitare per aethera iussit

et sparsit croceum plumis fugientis honorem.

ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,

quis Aesis regnator erat fluuioque reliquit

445

nomen et a sese populos tum dixit Asilos.

Sed non ruricolae firmarunt robore castra

deteriore cauis uenientes montibus Vmbri.

hos Aesis Sapisque lauant rapidasque sonanti

uertice contorquens undas per saxa Metaurus,

450

et lauat ingentem perfundens flumine sacro

Clitumnus taurum Narque albescentibus undis

in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor

et Clanis et Rubico et Senonum de nomine Sena.

sed pater ingenti medios inlabitur amne

455

Albula et admota perstringit moenia ripa.

his urbes Arna et laetis Meuania pratis,

Hispellum et duro monti per saxa recumbens

<N>arnia et infestum nebulis umentibus olim

Iguuium patuloque iacens sine moenibus aruo

460

Fulgin<i>a, his populi fortes: Amerinus et armis

uel rastris laudande Camers, his Sassina, diues

lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.

ductor Piso uiros spernaces mortis agebat,

ora puer pulcherque habitum, sed corde sagaci

465

aequabat senium atque astu superauerat annos.

is primam ante aciem pictis radiabat in armis,

Arsacidum ut fuluo micat ignea gemma monili.

Iamque per Etruscos legio completa maniplos

rectorem magno spectabat nomine Galbam.

470

huic genus orditur Minos inclusaque tauro

Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.

lectos Caere uiros, lectos Cor<t>ona, superbi

Tarchonis domus, et ueteres misere Grauiscae.

necnon Argolico dilectum litus Haleso

475

A<l>sium et obsessae campo squalente Fregenae.

adfuit et sacris interpres fulminis alis

Faesula et antiquus Romanis moenibus horror

Clusinum uulgus, cum, Porsena magne, iubebas

nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos.

480

tunc, quos a niueis exegit Luna metallis,

insignis portu, quo non spatiosior alter

innumeras cepisse rates et claudere pontum,

Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.

bissenos haec prima dedit praecedere fasces

485

et iunxit totidem tacito terrore securis.

haec altas eboris decorauit honore curulis

et princeps Tyrio uestem praetexuit ostro.

haec eadem pugnas accendere protulit aere.

his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci,

490

quique tuos, Flauina, focos, Sabatia quique

stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta

haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant.

spicula bina gerunt: capiti cudone ferino

sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.

495

Hae bellare acies norant. at Marsica pubes

et bellare manu et chelydris cantare soporem

uipereumque herbis hebetare et carmine dentem.

Ae<e>tae prolem Angitiam mala gramina primam

monstrauisse ferunt tactuque domare uenena

500

et lunam excussisse polo, stridoribus amnes

frenantem, ac siluis montes nudasse uocatis.

sed populis nomen posuit metuentior hospes,

cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas

Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.

505

Marruuium ueteris celebratum nomine Marri

urbibus est illis caput, interiorque per udos

Alba sedet campos pomisque rependit aristas.

cetera in obscuro famae et sine nomine uulgi,

sed numero castella ualent. coniungitur acer

510

Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes.

515

haud illo leuior bellis Vestina iuuentus

agmina densauit uenatu dura ferarum:

quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque uirentem

pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aueiae.

Marrucina simul, Frentanis aemula pubes,

520

Corfini populos magnumque Teate trahebat.

omnibus in pugnam fertur sparus, omnibus alto

adsuetae uolucrem caelo demittere fundae.

pectora pellis obit caesi uenatibus ursi.

523a

<Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat

523b

mille uiros, nulli uictus uel ponere castra

523c

uel iunxisse ratem duroque resoluere muros

523d

ariete et in turrim subitos immittere pontis.>

511

Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,

quem genuere Cales. non paruus conditor urbi,

ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras

Orithyia uago Geticis nutriuit in antris.

524

Iam uero, quos diues opum, quos diues auorum

525

e toto dabat ad bellum Campania tractu,

ductorum aduentu<m> uicinis sedibus Osci

seruabant: Sinuessa tepens fluctuque sonorum

Vulturnum, quasque euertere silentia Amyclae

Fundique et regnata Lamo Caieta domusque

530

Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre

Liternum et quondam fatorum conscia Cyme.

illic Nuceria et Gaurus naualibus acta

prole Dicarchea, multo cum milite Graia

illic Parthenope ac Poeno non peruia Nola,

535

Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae.

Sarrastis etiam populos totasque uideres

Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues

Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens

ore Giganteo sedes Ithacesia Bai.

540

non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea

Inarime, non antiqui saxosa Telonis

insula, nec paruis aberat Calatia muris,

Surrentum et pauper sulci Cerealis Abella,

in primis Capua, heu rebus seruare serenis

545

inconsulta modum et prauo peritura tumore!

laetos rectoris formabat Scipio bello.

ille uiris pila et ferro circumdare pectus

addiderat. leuiora domo de more parentum

gestarant tela, ambustas sine cuspide cornos;

550

aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis.

ipse inter medios uenturae ingentia laudis

signa dabat: uibrare sudem, tramittere saltu

muralis fossas, undosum frangere nando

indutus thoraca uadum: spectacula tanta

555

ante acies uirtutis erant. saepe alite planta

ilia perfossum et campi per aperta uolantem

ipse pedes praeuertit ecum, saepe arduus idem

castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.

Martia frons facilesque comae nec pone retroque

560

caesaries breuior. flagrabant lumina miti

aspectu, gratusque inerat uisentibus horror.

Adfuit et Samnis, nondum uergente fauore

ad Poenos, sed nec ueteri purgatus ab ira:

qui Batulum Nucrasque metunt, Bouiania quique

565

exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent,

et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosue

obscura incultis Herdonia misit ab agris.

Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuuentus

Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes

570

horrebat telis et tergo hirsuta ferarum.

hos uenatus alit: lustra incoluere sitimque

auertunt fluuio, somnique labore parantur.

Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes

necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus.

575

parebat legio audaci permissa Cethego,

cui socias uires atque indiscreta maniplis

arma recensebant: nunc sese ostendere miles

Leucosiae e <s>copulis, nunc, quem Picentia Paesto

misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,

580

nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt

duritiem lapidum mersis inolescere ramis.

ille et pugnacis laudauit tela Salerni

falcatos ensis, et, quae Buxentia pubes

aptabat dextris, inrasae robora clauae.

585

ipse, umero exertus gentili more parentum,

difficili gaudebat equo roburque iuuentae

flexi cornipedis duro exercebat in ore.

Vos etiam accisae desolataeque uirorum,

Eridani gentes, nullo attendente deorum

590

uotis tunc uestris casura ruistis in arma.

certauit Mutinae quassata Placentia bello,

Mantua mittenda certauit pube Cremonae,

Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu

euecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris.

595

tum Verona Athesi circumflua et undique sollers

arua coronantem nutrire Fauentia pinum,

Vercellae, fuscique ferax Pollentia uilli,

et quondam Teucris comes in Laurentia bella

Ocni prisca domus, paruique Bononia Rheni,

600

quique graui remo limosis segniter undis

lenta paludosae proscindunt stagna Rauennae.

tum Troiana manus, tellure antiquitus orti

Euganea profugique sacris Antenoris oris.

necnon cum Venetis Aquileia †superfluit armis.

605

tum pernix Ligus et sparsi per saxa Vagenni

in decus Hannibalis duros misere nepotes.

maxima tot populis rector fiducia Brutus

ibat et hortando notum accendebat in hostem.

laeta uiro grauitas ac mentis amabile pondus

610

et sine tristitia uirtus. non ille rigoris

ingratas laudes nec nubem frontis amabat

nec famam laeuo quaerebat limite uitae.

Addiderat ter mille uiros, in Marte sagittae

expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.

615

non totidem Ilua uiros, sed laetos cingere ferrum

armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.

Ignosset quamuis auido committere pugnam

Varroni, quicumque simul tot tela uideret.

tantis agminibus Rhoeteo litore quondam

620

feruere, cum magnae Troiam inuasere Mycenae,

mille rates uidit Leandrius Hellespontus.

Vt uentum ad Cannas, urbis uestigia priscae,

defigunt diro signa infelicia uallo.

nec tanta miseris iamiam impendente ruina

625

cessarunt superi uicinas prodere clades.

per sudum attonitis pila exarsere maniplis,

et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,

nutantique ruens prostrauit uertice siluas

Garganus, fundoque imo mugiuit anhelans

630

Aufidus, et magno late distantia ponto

terruerunt pauidos accensa Ceraunia nautas.

quaesiuit Calaber, subducta luce repente

immensis tenebris, et terram et litora Sipus,

obseditque frequens castrorum limina bubo.

635

nec densae trepidis apium se inuoluere nubes

cessarunt aquilis. non unus crine corusco

regnorum euersor rubuit letale cometes.

castra quoque et uallum rabidae sub nocte silenti

inrupere ferae raptique ante ora pauentum

640

adiunctos uigilis sparserunt membra per agros.

ludificante etiam terroris imagine somnos

Gallorum uisi bustis erumpere manes,

terque quaterque solo penitus tremuere reuulsae

Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen

645

manauit Iouis in templis, lacrimaeque uetusta

effigie patris large fluxere Quirini.

maior et horrificis sese extulit Allia ripis.

non Alpes sedere loco, non nocte dieue

ingentis inter stetit Apenninus hiatus.

650

axe super medio, Libyes a parte, coruscae

in Latium uenere faces, ruptusque fragore

horrisono polus, et uultus patuere Tonantis.

Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignis

Vesbius intonuit, scopulisque in nubila iactis

655

Phlegraeus tetigit trepidantia sidera uertex.

Ecce inter medios belli praesagus, et ore

attonito sensuque simul, clamoribus implet

miles castra feris et anhelat clade futura:

‹Parcite, crudeles superi. iam stragis aceruis

660

deficiunt campi. uideo per densa uolantem

agmina ductorem Libyae currusque citatos

arma uirum super atque artus et signa trahentem.

turbinibus furit insanis et proelia uentus

inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aeui

665

nequiquam, Trasimenne, tuis Seruilius oris

subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu

procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.

cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum

corporibus struitur, reicitque cadauera fumans

670

Aufidus, ac uictrix insultat belua campis.

gestat Agenoreus nostro de more secures

consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.

in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.

o dolor! hoc etiam, superi, uidisse iubetis?

675

congesto, laeuae quodcumque auellitur, auro

metitur Latias uictrix Carthago ruinas.›