Punica

Liber IV

________________________________________________________________

Nuntio de Hannibalis in Italiam adventu allato Romae magna trepidatio oritur; senatus animo non deficit 1 – 38. Hannibal Gallos sibi conciliat. Scipio ex Massilia redit 39 – 55. uterque militum animis confirmatis ad proelium se expedit 56 – 100. omen ante pugnam 101 – 134. proelium ad Ticinum commissum 135 – 479. – Scipio copias ad Trebiam ducit, ubi cum Ti. Sempronio Longo se coniungit, 480 – 497. Hannibal Romanos ad pugnandum elicit 498 – 524. pugna ad Trebiam facta 525 – 704. – C. Flaminius consul creatus exercitum in Etruriam ducit 705 – 721. Hannibal a Iunone excitatus Apenninum transgressus ad Trasumennum lacum castra collocat 722 – 762. Legati a Carthaginiensibus missi sciscitantur ab eo, utrum filium suum dis patriis ex more immolari an reiecta sorte servari velit 763 – 829.

Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes

nubiferos montes et saxa minantia caelo

accepisse iugum, Poenosque per inuia uectos,

aemulaque Herculei iactantem facta laboris

5

descendisse ducem. diros canit improba motus

et gliscit gressu uolucrique citatior Euro

terrificis quatit attonitas rumoribus arces.

adstruit auditis docilis per inania rerum

pascere rumorem uulgi pauor: itur in acris

10

bellorum raptim curas, subitusque per omnem

Ausoniam Mauors strepit et ciet arma uirosque.

pila nouant, ac detersa rubigine saeuus

induitur ferro splendor, niueumque repostae

instaurant galeae coni decus; hasta iuuatur

15

ammento, reuocantque noua fornace bipennis.

conseritur tegimen laterum impenetrabile, multas

passurus dextras atque inrita uulnera, thorax.

pars arcu inuigilant, domitat pars uerbere anhelum

cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem.

20

nec uero muris, quibus est luctata uetustas,

ferre morantur opem; subuectant saxa cauasque

retractant turris, edit quas longior aetas.

hinc tela accipiunt arces, ac robora portis

et fidos certant obices accersere silua,

25

circumdant fossas. haud segnis cuncta magister

praecipitat timor, ac uastis trepidatur in agris.

deseruere larem: portant ceruicibus aegras

attoniti matres ducentisque ultima fila

grandaeuos rapuere senes, tum crine soluto

30

ante agitur coniunx, dextra laeuaque trahuntur

parui non aequo comitantes ordine nati.

sic uulgus, traduntque metus, nec poscitur auctor.

at patres, quamquam exterrent immania coepta

inque sinu bellum, atque Alpes et peruia saxa

35

decepere, tamen crudam contra aspera mentem

et magnos tollunt animos. iuuat ire periclis

ad decus et dextra memorandum condere nomen

quale dedit numquam rebus Fortuna secundis.

Sed Libyae ductor tuto fouet agmina uallo

40

fessa gradum multoque gelu torpentia neruos,

solandique genus, laetos ostentat ad urbem

per campos superesse uiam, Romamque sub ictu.

at non et rerum curas consultaque belli

stare probat solusque nequit perferre quietem.

45

armiferae quondam prisca inter tempora gentes

Ausonium inuasere latus sedesque beatas

et metui peperere manu. mox impia bella

Tarpeius pater et capti sensere Quirites.

hic dum sollicitat donis et inania corda

50

ac fluxam morum gentem fouet armaque iungit,

iam consul uolucri praeuectus litora classe

Scipio Phocaicis sese referebat ab oris,

ingentisque duces, pelagi terraeque laborem

diuersum emensos, propiora pericula uallo

55

iungebant, magnaeque aderant primordia cladis.

namque ut, conlatis admoto consule castris,

sustulerat Fortuna moras, signumque furoris

accensae uiso poscebant hoste cohortes:

†debellata procul, quaecumque uocantur Hiberis,

60

ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor

uoce sonat: non Pyrenen Rhodanumue ferocem

iussa aspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,

raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum

Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis

65

Poenorum turmas, equitemque per ardua uectum

insultasse iugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.

Contra pulchra suos uocat ad discrimina consul:

‹Hostem, miles, habes fractum ambustumque niuosis

cautibus atque aegre torpentia membra trahentem.

70

en age, qui sacros montis rupesque profundas

transiluit, discat quanto stet celsius arce

Herculea uallum, et maius sit scandere collis

an uestros rupisse globos. det inania famae,

dum magna fuso pugna retroque ruenti,

75

qua uentum est, obstent Alpes. super ardua ductum

huc egere dei, Latios ut sanguine finis

imbueret, tellusque hostilis conderet ossa.

scire libet, noua nunc nobis atque altera bellum

Carthago, anne eadem mittat, quae mersa sub aequor

80

Aegatis inter uasto iacet obruta ponto.›

Haec ait atque agmen Ticini flectit ad undas.

caeruleas Ticinus aquas et stagna uadoso

perspicuus seruat turbari nescia fundo

ac nitidum uiridi lente trahit amne liquorem.

85

uix credas labi: ripis tam mitis opacis

argutos inter uolucrum certamine cantus

somniferam ducit lucenti gurgite lympham.

Iamque sub extremum noctis fugientibus umbris

lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.

90

explorare locos consul collisque propinqui

ingenium, et campis quae sit natura, parabat.

par studium Poeno similesque in pectore curae.

ergo aderant rapidis equitum comitantibus alis.

Verum ubi commoto docuerunt puluere nubes

95

hostem ferre gradum, et propius propiusque sonoro

quadrupedum cornu tellus gemit, ac simul acer

uincentum lituos hinnitus saeuit equorum,

‹Arma, uiri, rapite arma, uiri,› dux instat uterque.

ambobus uelox uirtus geminusque cupido

100

laudis et ad pugnas Martemque insania concors.

Haud mora. iam tantum campi dirimebat ab ictu

quantum impulsa ualet comprendere lancea nodo,

cum subitum liquida non ullis nubibus aethra

augurium mentes oculosque ad sidera uertit.

105

accipiter medio tendens a limite solis

dilectas Veneri notasque ab honore Diones

turbabat uiolentus aues atque unguibus idem,

idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae,

ter quinas dederat saeua inter uulnera leto.

110

nec finis satiesue, noui sed sanguinis ardor

gliscere, et urgebat trepidam iam caede priorum

incertamque fugae pluma labente columbam,

donec Phoebeo ueniens Iouis ales ab ortu

in tenuis tandem nubis dare terga coegit.

115

tum uictrix laetos signa ad Romana uolatus

conuertit, prolesque ducis qua parte decora

Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,

clangorem bis terque dedit, rostroque coruscae

perstringens conum galeae se reddidit astris.

120

Exclamat Liger (huic superos sentire monentis

ars fuit ac penna monstrare futura magistra):

‹Poene, bis octonos Italis in finibus annos

audaci similis uolucri sectabere pubem

Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam.

125

sed compesce minas: renuit tibi Daunia regna

armiger ecce Iouis. nosco te, summe deorum:

adsis o firmesque tuae, pater, alitis omen.

nam tibi seruantur, ni uano cassa uolatu

mentitur superos praepes, postrema subactae

130

fata, puer, Libyae et maius Carthagine nomen.›

Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi,

et faustum accipitrem caesasque in nube uolucres

Aeneadis cladem et Veneris portendere genti.

tum dictis comitem contorquet primus in hostis

135

ceu suadente deo et fatorum conscius hastam.

illa uolans patuli longe per inania campi

ictum perdiderat spatio, ni fusus habenas

dum primae decus adfectat decerpere pugnae

obuia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset.

140

sic elanguescens ac iam casura petitum

inuenit uulnus caedemque accepit ab hoste

cornus et oblatae stetit inter tempora frontis.

Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor

suspendunt cuncti frenis sublime reductos

145

cornipedes ultroque ferunt. erectus in auras

it sonipes rapidaque uolans per aperta procella

tenuia uix summo uestigia puluere signat.

Boiorum ante alias Crixo duce mobilis ala

arietat in primos obicitque immania membra.

150

ipse tumens ataui Brenni se stirpe ferebat

Crixus et in titulos Capitolia capta trahebat,

Tarpeioque iugo demens et uertice sacro

pensantes aurum Celtas umbone gerebat.

colla uiri fuluo radiabant lactea torque,

155

auro uirgatae uestes, manicaeque rigebant

ex auro, et simili uibrabat crista metallo.

Sternitur impulsu uasto perculsa Camertum

prima phalanx, spissaeque ruunt conferta per arma

undae Boiorum: sociata examina densent

160

infandi Senones, conlisaque quadrupedantum

pectoribus toto uoluuntur corpora campo.

arua natant, altusque uirum cruor, altus equorum

lubrica belligerae sorbet uestigia turmae.

seminecum letum peragit grauis ungula pulsu

165

et circumuolitans taetros e sanguine rores

spargit humo miserisque suo lauit arma cruore.

spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori

purpureo moriens uictricia sanguine tinguis.

nam tibi, dum stimulas cornu atque in proelia mentes

170

accendis renouasque uiros ad uulnera cantu,

haesit barbaricum sub anhelo gutture telum

et clausit raucum letali uulnere murmur.

at sonus extremo morientis fusus ab ore

flexa pererrauit mutis iam cornua labris.

175

Crixus Picentem Laurumque, nec eminus ambo,

sed gladio Laurum – Picenti rasilis hasta

ripis lecta Padi letum tulit. auia namque

dum petit ac laeuo meditatur fallere gyro,

hasta uiri femur et pariter per anhela uolantis

180

ilia sedit equi et geminam dedit horrida mortem.

idem sanguinea Venuli ceruice reuellens

sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo

et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,

egregium Ausoniae decus ac memorabile nomen,

185

si dent fata moras aut seruent foedera Poeni,

tum Remulum atque, olim celeberrima nomina bello,

Tiburtis Magios Hispellatemque Metaurum

et Clanium dubia meditantem cuspide uulnus.

Nec locus est Tyriis belli pugnaeue, sed omnem

190

Celticus impleuit campum furor. inrita nulli

spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.

hic inter trepidos immane Quirinius audens,

cui fugere ignotum atque inuicta mente placebat

rebus in aduersis exceptum pectore letum,

195

cuspide flammat ecum ac dispergit gaesa lacerto,

si reserare uiam atque ad regem rumpere ferro

detur iter, certusque necis petit omnibus ausis,

quod nequeat sentire, decus. cadit inguine fosso

Teutalus, et uasto quatitur sub pondere tellus.

200

occumbit Sarmens, flauam qui ponere uictor

caesariem crinemque tibi, Gradiue, uouebat

auro certantem et rutilum sub uertice nodum.

sed Parcae intonsa non exaudita uouentem

ad manes traxere coma. per candida membra

205

it fumans cruor, et tellus perfusa rubescit.

at non tardatus iaculo occurrente Ligaunus

inruit aduersumque uiro rotat obuius ensem

et ferit insurgens, umero qua brachia lenti

adnectunt nerui, decisaque uulnere dextra

210

laxatis paulum moribunda pependit habenis,

dumque micans tremulo conatu lora retemptat,

flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.

demetit auersi Vosegus tum colla, iubaque

suspensam portans galeam atque inclusa perempti

215

ora uiri, patrio diuos clamore salutat.

Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,

accitas propere castris in proelia consul

raptabat turmas primusque ruebat in hostem

candenti sublimis equo. trahit undique lectum

220

diuitis Ausoniae iuuenem, Marsosque Coramque

Laurentumque decus iaculatoremque Sabellum

et Gradiuicolam celso de colle Tudertem

indutosque simul gentilia lina Faliscos,

quosque sub Herculeis †taciturno flumine muris

225

pomifera arua creant Anienicolae Catilli,

quosque in praegelidis duratos Hernica riuis

mittebant saxa et nebulosi rura Casini.

ibant in Martem terrae dominantis alumni

damnati superis nec iam reditura iuuentus.

230

Scipio qua medius pugnae uorat agmina uertex

infert cornipedem atque instinctus strage suorum

inferias caesis mactat Labarumque Padumque

et Caunum et multo uix fusum uulnere Breucum

Gorgoneoque Larum torquentem lumina uultu.

235

occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato;

nam dum frena ferox obiecto corpore prensat

atque aequat celsus residentis consulis ora

ipse pedes, frontem in mediam grauis incidit ensis,

et diuisum umeris iacuit caput. at Batus, amens

240

qui luctatur equo parmaque incursibus obstat,

ictu quadrupedis fulua porrectus harena

elisa incussis amisit calcibus ora.

perfurit Ausonius turbata per aequora ductor,

ceu Geticus Boreas, totum cum sustulit imo

245

Icarium fundo uictor mare: nauita uasto

iactatur sparsus lacerata classe profundo,

cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas.

Crixus, ut in tenui spes exiguumque salutis,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

armat contemptu mentem necis. horrida barba

250

sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis

albet, et adfuso squalent a puluere crines.

inuadit Tarium uicino consule pugnas

miscentem saeuisque uirum circumtonat armis.

uoluitur ille solo; nam pronum effundit in armos

255

fata extrema ferens abies, rapiturque pauore

tractus equi uinctis conexa ad cingula membris.

longa cruor sparso linquit uestigia campo,

et tremulos cuspis ductus in puluere signat.

laudabat leti iuuenem egregiosque parabat

260

ulcisci consul manis, cum dira per auris

uox uenit, et Crixum ferri clamoribus audit,

haud notum uultu. surgit uiolentior ira

comminus atque oculos optato in corpore figit.

tum stimulans grato plausae ceruicis honore

265

cornipedem adloquitur: ‹Vulgum Martemque minorem

mox, Gargane: uocant superi ad maiora. uidesne,

quantus eat Crixus? iam nunc tibi praemia pono

illum Sidonio fulgentem ardore tapeta,

barbaricum decus, et fuluis donabere frenis.›

270

sic fatus, magno Crixum clamore ciebat

in pugnam ac uacuo poscebat proelia campo.

nec detractantem par ira accenderat hostem.

ut iussae cessere retro spatiumque dederunt

hinc atque hinc alae et medio stetit aequore pugna,

275

quantus Phlegraeis Telluris alumnus in aruis

mouit signa Mimas caelumque exterruit armis,

tantus semifero Crixus sub pectore murmur

torquet et horrisonis ululatibus erigit iras:

‹Nemone incensae captaeque superfuit urbi,

280

ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,

narraret, dextras? disce en nunc› inquit et una

contorquet nodis et obusto robore diram

uel portas quassare trabem. sonat illa tremendum,

at nimio iactu seruasse improuida campi

285

distantis spatium propiorem transuolat hostem.

cui consul: ‹Ferre haec umbris proauoque memento,

quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique

haud licitum sacri Capitolia cernere montis.›

tum nodo cursuque leui simul adiuuat hastam,

290

dignum mole uiri nisus. fugit illa per oras

multiplicis lini subtextaque tegmina neruis

atque altum tota metitur cuspide pectus.

procumbit lata porrectus in arua ruina,

et percussa gemit tellus ingentibus armis.

295

haud aliter structo Tyrrhena ad litora saxo

pugnatura fretis subter caecisque procellis,

pila immane sonans impingitur ardua ponto:

immugit Nereus, diuisaque caerula pulsu

inlisum accipiunt irata sub aequora montem.

300

ductore amisso pedibus se credere Celtae:

una spes anima tantusque pependerat ardor.

ac ueluti, summo uenator densa Picano

cum lustra exagitat spissisque cubilibus atram

immittit passim dumosa per inuia pestem,

305

dum tacitas uires et flammam colligit ignis,

nigranti piceus sensim caligine uertex

uoluitur et pingui contorquet nubila fumo:

mox subita in toto lucent incendia monte,

fit sonitus, fugere ferae, fugere uolucres,

310

atque ima longe trepidant in ualle iuuencae.

At Mago, ut uertisse globos primumque laborem,

qui solus genti est, cas<s>um uidet, arma suorum

ac patrium in pugnas equitem uocat. undique nudi

adsiliunt frenis infrenatique manipli.

315

nunc Itali in tergum uersis referuntur habenis,

nunc rursus Tyrias retro pauor auehit alas,

aut illi dextros lunatis flexibus orbes,

aut illi laeuos sinuant in cornua gyros.

texunt alterno glomerata uolumina cursu

320

atque eadem refuga cedentes arte resoluunt.

hac pontum uice, ubi exercet discordia uentos,

fert Boreas Eurusque refert molemque profundi

nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.

Aduolat aurato praefulgens murice ductor

325

Sidonius, circaque Metus Terrorque Furorque.

isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem

extulit et magno percussit lumine campos,

spes uirtusque cadunt, trepidaque a mente recedit

uertere terga pudor, nec leti cura decori,

330

sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus.

sic, ubi Caucaseis tigris se protulit antris,

linquuntur campi, et tutas petit omne latebras

turbatum insano uultu pecus: illa pererrat

desertas uictrix uallis, iamque ora reducto

335

paulatim nudat rictu, ut praesentia mandens

corpora, et immani stragem meditatur hiatu.

non illum Metabus, non illum celsior Vfens

euasere tamen, quamuis hic alite planta,

hic ope cornipedis totis ferretur habenis.

340

nam Metabum ad manis demisit cuspide fulgens

fraxinus, Vfentem conlapsum poplite caeso

ensis obit laudemque pedum cum sanguine ademit.

iamque dedit leto Sthenium Laurumque domoque

Collinum gelida, uiridi quem Fucinus antro

345

nutrierat dederatque lacum tramittere nando.

fit socius leti coniecta Massicus hasta,

uitiferi sacro generatus uertice montis

et Liris nutritus aquis, qui f<r>onte quieta

dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri

350

perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas.

[exoritur rabies caedum, ac uix tela furori

sufficiunt. teritur iunctis umbonibus umbo,

pesque pedem premit, et nutantes casside cristae

hostilem tremulo pulsant conamine frontem.]

355

Tergemini primam ante aciem fera proelia fratres

miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce

Xant<h>ippo felix uteri inter bella crearat.

res Graiae ductorque parens ac nobile Amyclae

nomen et iniectus Spartanis colla catenis

360

Regulus inflabant ueteri praecordia fama.

Marte probare genus factisque Lacona parentem

ardebant gelidosque dehinc inuisere montis

Taygeta et tandem bellis innare subactis

Eurotan patrium ritusque uidere Lycurgi.

365

sed Spartam penetrare deus fratresque negarunt

Ausonii, totidem numero, quos miserat altis

Egeriae genitos immitis Aricia lucis,

aetatis mentisque pares; at non dabat ultra

Clotho dura lacus aramque uidere Dianae.

370

namque ut in aduersos impacti turbine pugnae

Eumachus et Critias et laetus nomine patris

Xanthippus iunxere gradus, (ceu bella leones

inter se furibunda mouent et murmure anhelo

squalentis campos ac longa mapalia complent:

375

omnis in occultas rupis atque auia pernix

Maurus saxa fugit, coniunxque Libyssa profuso

uagitum cohibens suspendit ab ubere natos;

illi dira fremunt, perfractaque in ore cruento

ossa sonant, pugnantque feri<s> sub dentibus artus)

380

haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer,

hinc Capys, adsiliunt paribusque Albanus in armis.

subsidens paulum perfossa proruit aluo

Albanum Critias: ast illi cuncta repente

implerunt clipeum miserando uis<c>era lapsu.

385

Eumachus inde Capyn – sed tota mole tenebat

ceu fixum membris tegimen; tamen improbus ensis

adnexam parmae decidit uulnere laeuam,

inque suo pressa est non reddens tegmina nisu

infelix manus atque haesit labentibus armis.

390

ultima restabat fusis iam palma duobus

Virbius. huic trepidos simulanti ducere gressus

Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,

et tandem aequatae geminato funere pugnae.

inde alterna uiris transegit pectora mucro,

395

inque uicem erepta posuerunt proelia uita.

felices leti, pietas quos addidit umbris!

optabunt similes uenientia saecula fratres,

aeternumque decus memori celebrabitur aeuo,

si modo ferre diem serosque uidere nepotes

400

carmina nostra ualent, nec famam inuidit Apollo.

At consul toto palantis aequore turmas

uoce tenet, dum uoce uiget: ‹Quo signa refertis?

quis uos heu uobis pauor abstulit? horrida primi

si sors uisa loci pugnaeque lacessere frontem,

405

post me state uiri et pulsa formidine tantum

aspicite! has dextras capti genuere parentes

quas fugitis. quae spes uictis? Alpesne petemus?

ipsam turrigero portantem uertice muros

credite summissas Romam nunc tendere palmas.

410

natorum passim raptus caedemque parentum

Vestalisque focos extingui sanguine cerno.

hoc arcete nefas!› postquam inter talia crebro

clamore obtusae crassoque a puluere fauces,

hinc laeua frenos, hinc dextra corripit arma

415

et latum obiectat pectus strictumque minatur

nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.

Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,

consulis egregii mouere pericula mentem.

Gradiuum uocat et patrio sic ore profatur:

420

‹Magnanimi me, nate, uiri, ni bella capessis

haud dubie extremus, terret labor: eripe pugnae

ardentem, oblitumque sui dulcedine caedum

siste ducem Libyae; nam plus petit improbus uno

consulis exitio tota quam strage cadentum.

425

praeterea, cernis, tenerae qui proelia dextrae

iam credit puer atque annos transcendere factis

molitur longumque putat pubescere bello,

te duce primitias pugnae, te magna magistro

audeat et primum hoc uincat, seruasse parentem.›

430

Haec rerum sator. at Mauors in proelia currus

Odrysia tellure uocat. tum fulminis atri

spargentem flammas clipeum galeamque deorum

haud ulli facilem multoque labore Cyclopum

sudatum thoraca capit quassatque per auras

435

Titanum bello satiatam sanguinis hastam

atque implet curru campos. exercitus una

Irarum Eumenidesque simul letique cruenti

innumerae facies, frenisque operata regendis

quadriiugos atro stimulat Bellona flagello.

440

fertur ab immenso tempestas horrida caelo

nigrantisque globos et turbida nubila torquens

inuoluit terras. quatitur Saturnia sedes

ingressu tremefacta dei, ripasque relinquit

audito curru fontique relabitur amnis.

445

Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes

cinxerat et Tyrio regi noua dona parabat

armorum spolium ac rorantia consulis ora.

stabat Fortunae non cedere certus et acri

mole retorquebat crudescens caedibus hastas,

450

iamque suo, iamque hostili perfusa cruore

membra madent, cecidere iubae, gyroque per orbem

artato Garamas iaculis propioribus instat

†et librat saeua coniectum cuspide ferrum.

hic puer ut patrio defixum corpore telum

455

conspexit, maduere genae, subitoque trementem

corripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.

bis conatus erat praecurrere fata parentis

conuersa in semet dextra, bis transtulit iras

in Poenos Mauors. fertur per tela, per hostis

460

intrepidus puer et Gradiuum passibus aequat.

continuo cessere globi, latusque repente

apparet campo limes. metit agmina tectus

caelesti clipeo et sternit super arma iacentum

corporaque auctorem teli multasque paternos

465

ante oculos animas, optata piacula, mactat.

tunc rapta propere duris ex ossibus hasta

innixum ceruice ferens umeroque parentem

emicat. attonitae tanta ad spectacula turmae

tela tenent, ceditque loco Libys asper, et omnis

470

late cedit Hiber, pietasque insignis et aetas

belligeris fecit miranda silentia campis.

tum celso e curru Mauors ‹Carthaginis arces

excindes› inquit ‹Tyriosque ad foedera coges.

nulla tamen longo tanta exorietur in aeuo

475

lux tibi, care puer. macte, o macte indole sacra,

uera Iouis proles. et adhuc maiora supersunt,

sed nequeunt meliora dari.› tum nubila Mauors

aetheraque emenso terras iam sole capessit,

et fessas acies castris clausere tenebrae.

480

Condebat noctem deuexo Cynthia curru

fraternis adflata rotis, et ab aequore Eoo

surgebant roseae media inter caerula flammae.

at consul tristis campos Poenisque secundam

planitiem metuens Trebiam collisque petebat.

485

iamque dies rapti cursu nauoque labore,

et medio abruptus fluitabat in amne solutis

pons uinclis, qui Dardanium trauexerat agmen,

Eridani rapidas aderat cum Poenus ad undas.

dumque uada et mollis aditus per deuia flexo

490

circuitu petit et stagni languentia quaerit,

interdum rapta uicinis saltibus alno

flumineam texit, qua trauehat agmina, classem:

ecce aderat Trebiaeque simul uicina tenebat

Trinacrio accitus per caerula longa Peloro,

495

Gracchorum proles, consul. gens inclita magno

atque animosa uiro, multusque in imagine claris

praefulgebat auus titulis bellique domique.

Nec Poeni positis trans amnem in gramine castris

deerant. namque animos stimulabant prospera rerum

500

increpitansque super ductor: ‹Quis tertius urbi

iam superest consul? quaenam altera restat in armis

Sicania? en omnes Latiae Daunique nepotum

conuenere manus. feriant nunc foedera mecum

ductores Italum ac leges et pacta reposcant.

505

at tu, donata tela inter Martia luce,

infelix animae, sic, sic uiuasque tuoque

des iterum hanc laudem nato; nec fine sub aeui

oppetere in bello detur, cum fata uocabunt.

pugnantem cecidisse meum est.› haec personat ardens.

510

inde leui iaculo Massylumque impiger alis

castra sub ipsa datis inritat et elicit hostem.

Nec Latius uallo miles debere salutem

fas putat aut clausas pulsari cuspide portas.

erumpunt, cunctisque prior uolat aggere aperto

515

degener haud Gracchis consul. quatit aura comantis

cassidis Auruncae cristas, umeroque refulget

sanguinei patrium saguli decus. agmina magno

respectans clamore uocat, quaque obuia densos

artat turba globos rumpens iter aequore fertur,

520

ut torrens celsi praeceps e uertice Pindi

cum sonitu ruit in campos magnoque fragore

auulsum montis uoluit latus: obuia passim

armenta immanesque ferae siluaeque trahuntur,

spumea saxosis clamat conuallibus unda.

525

Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae

centenasque pater det Phoebus fundere uoces,

tot caedes proferre queam, quot dextera magni

consulis aut contra Tyriae furor edidit irae.

Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum

530

Ausonius, gnaros belli ueteresque laborum,

alter in alterius fuderunt comminus ore.

monte procelloso Murranum miserat Anxur,

Tritonis †niueo te sacra, Phalante, profundo.

ut primum insigni fulsit uelamine consul,

535

quamquam orbus partem uisus unoque Cupencus

lumine sufficiens bellis citat improbus hastam

et summae figit tremebundam margine parmae.

cui consul (namque ira coquit): ‹Pone, improbe, quicquid

restat in ore fero et truncata fronte relucet.›

540

sic ait intorquens derecto turbine robur

et dirum tota tramittit cuspide lumen.

nec leuior dextra generatus Hamilcare saeuit.

huic cadit infelix niueis Varenus in armis,

Meuanas Varenus, arat cui diuitis uber

545

campi Fulginia et patulis Clitumnus in aruis

candentis gelido perfundit flumine tauros.

sed tristes superi, atque ingrata maxima cura

uictima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.

instat Hiber leuis et leuior discurrere Maurus.

550

hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus

densa nube polum, quantumque interiacet aequi

ad ripas campi, tantum uibrantia condunt

tela, nec artatis locus est in morte cadendi.

Allius, Argyripa Daunique profectus ab aruis

555

uenator, rudibus iaculis et Iapyge campum

persultabat equo, mediosque inuectus in hostis,

Apula non uana torquebat spicula dextra.

huic horret thorax Samnitis pellibus ursae,

et galea annosi uallatur dentibus apri.

560

uerum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret

in nemore aut agitet Gargano terga ferarum,

hinc Mago, hinc saeuus pariter uidere Maharbal,

ut subigente fame diuersis rupibus ursi

inuadunt trepidum gemina inter proelia taurum,

565

nec partem praedae patitur furor, haud secus acer

hinc atque hinc iaculo deuoluitur Allius acto:

it stridens per utrumque latus Maurusia taxus.

obuia tum medio sonuerunt spicula corde,

incertumque fuit, letum cui cederet hastae.

570

et iam dispersis Romana per agmina signis

palantis agit ad ripas, miserabile, Poenus

impellens trepidos fluuioque immergere certat.

Tum Trebia infausto noua proelia gurgite fessis

incohat ac precibus Iunonis suscitat undas.

575

haurit subsidens fugientum corpora tellus

infidaque soli frustrata uoragine sorbet.

nec niti lentoque datur conuellere limo

mersa pedum penitus uestigia: labe tenaci

haerent deuincti gressus, resolutaque ripa

580

implicat aut caeca prosternit fraude paludis.

iamque alius super atque alius per lubrica surgens

dum sibi quisque uiam per inextricabile litus

praeripit et putri luctatur caespite, lapsi

occumbunt seseque sua pressere ruina.

585

ille celer nandi iamiamque adprendere tuta

dum parat et celso conisus corpore prensat

gramina summa manu liquidisque emergit ab undis,

contorta ripae pendens adfigitur hasta.

hic hostem orbatus telo complectitur ulnis

590

luctantemque uado permixta morte coercet.

mille simul leti facies. Ligus occidit aruis,

sed proiecta uiri lymphis fluuialibus ora

sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.

enabat tandem medio uix gurgite pulcher

595

Irpinus sociumque manus clamore uocabat,

cum rapidis inlatus aquis et uulnere multo

impulit asper equus fessumque sub aequora mersit.

Accumula<t> clades subito conspecta per undas

uis elephantorum turrito concita dorso.

600

namque uadis rapitur praeceps, ceu proruta cautes

auulsi montis, Trebiamque insueta timentem

prae se pectore agit spumantique incubat alueo.

explorant aduersa uiros, perque aspera duro

nititur ad laudem uirtus interrita cliuo.

605

namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem

et famae nudam impatiens ‹Spectabimur,› inquit

‹nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.

experiar, sitne in terris, domitare quod ensis

non queat Ausonius Tyrrhenaue permeet hasta.›

610

tum iacit adsurgens dextroque in lumine sistit

spicula saeua ferae telumque in uulnere linquit.

stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum

belua prosequitur laceramque cruore profuso

attollit frontem ac lapso dat terga magistro.

615

tum uero inuadunt iaculis crebraque sagitta,

ausi iam sperare necem, immensosque per armos

et laterum extentus uenit atra cuspide uulnus.

stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,

ac siluam ingentem concusso corpore uibrat,

620

donec consumptis longo certamine telis

concidit et clausit magna uada pressa ruina.

Ecce per aduersum, quamquam tardata morantur

uulnere membra uirum, subit implacabilis amnem

Scipio et innumeris infestat caedibus hostem.

625

corporibus clipeisque simul galeisque cadentum

contegitur Trebia, et uix cernere linquitur undas.

Mazaeus iaculo, Gestar prosternitur ense,

tum Pelopeus auis Cyrenes incola Thelgon.

huic torquet rapido correptum e gurgite pilum

630

et quantum longo ferri tenuata rigore

procedit cuspis per hiantia transigit ora.

pulsati ligno sonuere in uulnere dentes.

nec leto quaesita quies: turgentia membra

Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis.

635

tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato.

quid domus Hesperidum aut luci iuuere dearum,

fuluos aurifera seruantes arbore ramos?

Intumuit Trebia et stagnis se sustulit imis

iamque ferox totum propellit gurgite fontem

640

atque omnis torquet uires. furit unda sonoris

uerticibus, sequiturque nouus cum murmure torrens.

sensit et accensa ductor uiolentius ira

‹Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas

exsolues:› inquit ‹lacerum per Gallica riuis

645

dispergam rura atque amnis tibi nomina demam,

quoque aperis te fonte, premam, nec tangere ripas

inlabique Pado dabitur. quaenam ista repente

Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?›

Talia iactantem consurgens agger aquarum

650

impulit atque umeros curuato gurgite pressit.

arduus aduersa mole incurrentibus undis

stat ductor clipeoque ruentem sustulit amnem.

necnon a tergo fluctus stridente procella

spumeus inrorat summas aspergine cristas.

655

ire uadis stabilemque uetat defigere gressum

subducta tellure deus, percussaque longe

raucum saxa sonant, undaeque ad bella parentis

excitae pugnant, et ripas perdidit amnis.

tum madidos crinis et glauca fronde reuinctum

660

attollit cum uoce caput: ‹Poenasne superbas

insuper et nomen Trebiae delere minaris,

o regnis inimice meis? quot corpora porto

dextra fusa tua! clipeis galeisque uirorum,

quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.

665

caede, uides, stagna alta rubent retroque feruntur.

adde modum dextrae aut campis incumbe propinquis.›

Haec, Venere adiuncta, tumulo spectabat ab alto

Mulciber obscurae tectus caligine nubis,

ingrauat ad caelum sublatis Scipio palmis:

670

‹Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma,

talin me leto tanta inter proelia nuper

seruastis? fortine animam hanc excindere dextra

indignum est uisum? redde o me, nate, periclis,

redde hosti! liceat bellanti accersere mortem

675

quam patriae fratrique probem.› tum percita dictis

ingemuit Venus et rapidas derexit in amnem

coniugis inuicti uires. agit undique flammas

dispersus ripis ignis multosque per annos

nutritas fluuio populatur feruidus umbras.

680

uritur omne nemus, lucosque effusus in altos

immissis crepitat uictor Vulcanus habenis.

iamque ambusta comas abies, iam pinus et alni,

iam solo restans trunco dimisit in altum

populus adsuetas ramis habitare uolucres.

685

flamma uorax imo penitus de gurgite tractos

absorbet latices, saeuoque urgente uapore

siccus inarescit ripis cruor. horrida late

scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit

tellus, ac stagnis altae sedere fauillae.

690

Miratur pater aeternos cessare repente

Eridanus cursus, Nympharumque intima maestus

impleuit chorus attonitis ululatibus antra.

ter caput ambustum conantem attollere iacta

lampade Vulcanus mersit fumantibus undis,

695

ter correpta dei crines nudauit harundo.

tum demum admissae uoces et uota precantis,

orantique datum ripas seruare prioris,

ac tandem a Trebia reuocauit Scipio fessas

munitum in collem Graccho comitante cohortes.

700

at Poenus multo fluuium ueneratus honore

gramineas undis statuit socialibus aras,

nescius heu, quanto superi maiora mouerent,

et quos Ausoniae luctus, Trasimenne, parares.

Boiorum nuper populos turbauerat armis

705

Flaminius, facilisque uiro tum gloria belli,

corde leuem atque astus inopem contundere gentem.

sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.

hunc laeuis urbi genitum ad fatalia damna

ominibus parat imperio Saturnia fesso

710

ductorem dignumque uirum ueniente ruina.

inde ubi prima dies iuris, clauumque regendae

inuasit patriae, ac sub nutu castra fuere,

ut pelagi rudis et pontum tractare per artem

nescius, accepit miserae si iura carinae,

715

uentorum tenet ipse uicem cunctisque procellis

dat iactare ratem: fertur uaga gurgite puppis

ipsius in scopulos dextra impellente magistri –

ergo agitur raptis praeceps exercitus armis

Lydorum <in> populos sedemque ab origine prisci

720

sacratam Corythi iunctosque a sanguine auorum

Maeonios Italis permixta stirpe colonos.

Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur

laude super tanta monitor deus. omnia somni

condiderant aegrisque dabant obliuia curis,

725

cum Iuno in stagni numen conuersa propinqui

et madidae frontis crinis circumdata fronde

populea stimulat subitis praecordia curis

ac rumpit ducis haud spernenda uoce quietem:

‹O felix famae et Latio lacrimabile nomen

730

Hannibal, Ausoniae si te Fortuna creasset

ad magnos uenture deos, cur fata tenemus?

pelle moras. breuis est magni Fortuna fauoris.

quantum uouisti, cum Dardana bella parenti

iurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum

735

sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras.

nobis persolues meritos securus honores.

namque ego sum celsis quem cinctum montibus ambit

Tmolo missa manus, stagnis Trasimennus opacis.›

His agitur monitis et laetam numine pubem

740

protinus aerii praeceps rapit aggere montis.

horrebat glacie saxa inter lubrica summo

piniferum caelo miscens caput Apenninus.

condiderat nix alta trabes, et uertice celso

canus apex stricta surgebat ad astra pruina.

745

ire iubet. prior extingui labique uidetur

gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.

scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi.

nec superasse iugum finit mulcetue laborem:

plana natant, putrique gelu liquentibus undis

750

inuia limosa restagnant arua palude.

iamque ducis nudus tanta inter inhospita uertex

saeuitia quatitur caeli, manante per ora

perque genas oculo. facilis spreuisse medentis

optatum bene credit emi quocumque periclo

755

bellandi tempus. non frontis parcit honori,

dum ne perdat iter, non cetera membra moratur

in pretium belli dare, si uictoria poscat,

satque putat lucis, Capitolia cernere uictor

qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem.

760

talia perpessi tandem inter saeua locorum

optatos uenere lacus, ubi deinde per arma

sumeret amissi numerosa piacula uisus.

Ecce autem patres aderant Carthagine missi.

causa uiae non parua uiris, nec laeta ferebant.

765

mos fuit in populis, quos condidit aduena Dido,

poscere caede deos ueniam ac flagrantibus aris

(infandum dictu) paruos imponere natos.

urna reducebat miserandos annua casus

sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae.

770

cui fato sortique deum de more petebat

Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.

sed propior metus armati ductoris ab ira

et magna ante oculos stabat redeuntis imago.

asperat haec, foedata genas lacerataque crinis,

775

atque urbem complet maesti clamoris Imilce,

Edonis ut Pangaea super trieteride mota

it iuga et inclusum suspirat pectore Bacchum.

ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres

clamat: ‹Io coniunx, quocumque in cardine mundi

780

bella moues, huc signa refer. uiolentior hic est,

hic hostis propior. tu nunc fortasse sub ipsis

urbis Dardaniae muris uibrantia tela

excipis intrepidus clipeo saeuamque coruscans

lampada Tarpeis infers incendia tectis.

785

interea tibi prima domus atque unica proles

heu gremio in patriae Stygias raptatur ad aras.

i nunc, Ausonios ferro populare penates

et uetitas molire uias. i, pacta resigna

per cunctos iurata deos. sic praemia reddit

790

Carthago et talis iam nunc tibi soluit honores.

quae porro haec pietas delubra aspergere tabo?

heu primae scelerum causae mortalibus aegris,

naturam nescire deum! iusta ite precari

ture pio caedumque feros auertite ritus.

795

mite et cognatum est homini deus. hactenus, oro,

sit satis ante aras caesos uidisse iuuencos.

aut si uelle nefas superos fixumque sedetque,

me, me, quae genui, uestris absumite uotis.

cur spoliare iuuat Libycas hac indole terras?

800

an flendae magis Aegates et mersa profundo

Punica regna forent, olim si sorte cruenta

esset tanta mei uirtus praerepta mariti?›

haec dubios uario diuumque hominisque timore

ad cauta inlexere patres, ipsique relictum

805

abnueret sortem an superum pareret honori.

tum uero trepidare metu uix compos Imilce,

magnanimi metuens immitia corda mariti.

His auide auditis ductor sic deinde profatur:

‹Quid tibi pro tanto non impar munere soluat

810

Hannibal aequatus superis? quae praemia digna

inueniam, Carthago parens? noctemque diemque

arma feram, templisque tuis hinc plurima faxo

hostia ab Ausonio ueniat generosa Quirino.

at puer armorum et belli seruabitur heres.

815

spes, o nate, meae Tyriarumque unica rerum,

Hesperia minitante, salus, terraque fretoque

certare Aeneadis dum stabit uita memento.

perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori.

uos quoque, di patrii, quorum delubra piantur

820

caedibus atque coli gaudent formidine matrum,

huc laetos uultus totasque aduertite mentes.

namque paro sacra et maioris molior aras.

tu, Mago, aduersi conside in uertice montis,

tu laeuos propior collis accede, Choaspe,

825

ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus.

ast ego te, Trasimenne, uago cum milite praeceps

lustrabo et superis quaeram libamina belli.

namque haud parua deus promissis spondet apertis,

quae spectata, uiri, patriam referatis in urbem.›