Punica

Liber III

________________________________________________________________

Sagunto expugnato Bostar in Libyam mittitur oraculum Iovis Hammonis de bello consulturus 1 – 13. Hannibal ipse Gades petit; ibi templum Herculia perlustrat et maris accessum recessumque admiratur 14 – 60. dein Himilcen uxorem cum filiolo Carthaginem mittit 61 – 157. somnium Hannibalis 158 – 213. eius profectio. catalogus copiarum 214 – 405. Pyrenaeum saltum superat 406 – 441. Rhodanum et Druentiam transit 442 – 476. Alpium aspectus; earum descriptio 477 – 499. maximis laboribus periculisque exanclatis in summo monte castra ponit 500 – 556. Veneris et Iovis de Romanorum fatis colloquium 557 – 629. Hannibal in Taurinis castra collocat 630 – 646. Bostar ex Africa reversus oraculum exponit 647 – 714.

Postquam rupta fides Tyriis et moenia castae

non aequo superum genitore euersa Sagunti,

extemplo positos finiti cardine mundi

uictor adit populos cognataque limina Gades.

5

nec uatum mentes agitare et praescia corda

cessatum super imperio: citus aequore Bostar

uela dare et rerum praenoscere fata iubetur.

prisca fides adytis longo seruatur ab aeuo,

qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris,

10

inter anhelantis Garamantas corniger Hammon

fatidico pandit uenientia saecula luco.

hinc omen coeptis et casus scire futuros

ante diem bellique uices nouisse petebat.

Exin clauigeri ueneratus numinis aras

15

captiuis onerat donis, quae nuper ab arce

uictor fumantis rapuit semusta Sagunti.

uulgatum, nec cassa fides, ab origine fani

impositas durare trabes solasque per aeuum

condentum nouisse manus. hinc credere gaudent

20

consedisse deum seniumque repellere templis.

tum, quis fas et honos adyti penetralia nosse,

femineos prohibent gressus ac limine curant

saetigeros arcere sues. nec discolor ulli

ante aras cultus: uelantur corpora lino,

25

et Pelusiaco praefulget stamine uertex.

discinctis mos tura dare atque e lege parentum

sacrificam lato uestem distinguere clauo:

pes nudus tonsaeque comae castumque cubile.

inrestincta focis seruant altaria flammae,

30

sed nulla effigies simulacraue nota deorum

maiestate locum et sacro impleuere timore.

In foribus labor Alcidae: Lernaea recisis

anguibus hydra iacet, nexuque elisa leonis

ora Cleonaei patulo caelantur hiatu.

35

at Stygius saeuis terrens latratibus umbras

ianitor, aeterno tum primum tractus ab antro,

uincla indignatur, metuitque Megaera catenas.

iuxta Thraces equi pestisque Erymanthia et altos

aeripedis ramos superantia cornua cerui.

40

nec leuior uinci Libycae telluris alumnus

matre super stratique genus deforme bimembres

Centauri frontemque minor nunc amnis Acarnan.

inter quae fulget sacratis ignibus Oete,

ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae.

45

Postquam oculos uaria impleuit uirtutis imago,

mira dehinc cernit: surgentis mole profundi

inuectum terris subitum mare nullaque circa

litora et infuso stagnantis aequore campos.

nam qua caeruleis Nereus euoluitur antris

50

atque imo freta contorquet Neptunia fundo,

proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans

Oceanus fontis torrentibus ingruit undis.

tum uada, ceu saeuo penitus permota tridenti,

luctantur terris tumefactum imponere pontum.

55

mox remeat gurges tractoque relabitur aestu,

ac ratis erepto campis deserta profundo,

et fusi transtris expectant aequora nautae.

Cymothoes ea regna uagae pelagique labores

Luna mouet, Luna, immissis per caerula bigis,

60

fertque refertque fretum, sequiturque reciproca Tethys.

Haec propere spectata duci; nam multa fatigant.

curarum prima exercet, subducere bello

consortem thalami paruumque sub ubere natum.

uirgineis iuuenem taedis primoque Hymenaeo

65

imbuerat coniunx memorique tenebat amore.

at puer, obsessae generatus in ore Sagunti,

bissenos Lunae nondum compleuerat orbes.

quos ut seponi stetit et secernere ab armis,

adfatur ductor: ‹Spes o Carthaginis altae,

70

nate, nec Aeneadum leuior metus, amplior, oro,

sis patrio decore et factis tibi nomina condas,

qui<s> superes bellator auum; iamque aegra timoris

Roma tuos numerat lacrimandos matribus annos.

ni praesaga meos ludunt praecordia sensus,

75

ingens hic terris crescit labor: ora parentis

agnosco toruaque oculos sub fronte minacis

uagitumque grauem atque irarum elementa mearum.

si quis forte deum tantos inciderit actus

ut nostro abrumpat leto primordia rerum,

80

hoc pignus belli, coniunx, seruare labora.

cumque datum fari, duc per cunabula nostra:

tangat Elissaeas palmis puerilibus aras

et cineri iuret patrio Laurentia bella.

inde ubi flore nouo pubescet firmior aetas,

85

emicet in Martem et calcato foedere uictor

in Capitolina tumulum mihi uindicet arce.

tu uero, tanti felix quam gloria partus

expectat, ueneranda fide, discede periclis

incerti Martis durosque relinque labores.

90

nos clausae niuibus rupes suppostaque caelo

saxa manent, nos Alcidae mirante nouerca

sudatus labor et, bellis labor acrior, Alpes.

quod si promissum uertat Fortuna fauorem

laeuaque sit coeptis, te longa stare senecta

95

aeuumque extendisse uelim; tua iustior aetas,

ultra me improperae ducant cui fila sorores.›

Sic ille. at contra Cirrhaei sanguis Imilce

Castalii, quae materno de nomine dicta

(Castulo Phoebei seruat cognomina uatis)

100

aeque ex sacrata repetebat stirpe parentes.

tempore quo Bacchus populos domitabat Hiberos

concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen,

lasciuo genitus Satyro nymphaque Myrice

Milichus indigenis late regnarat in oris

105

cornigeram attollens genitoris imagine frontem.

hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,

barbarica paulum uitiato nomine lingua.

quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:

‹Mene, oblite tua nostram pendere salute,

110

abnuis inceptis comitem? sic foedera nota

primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum

deficiam montis coniunx tua? crede uigori

femineo. castum haud superat labor ullus amorem.

sin solo aspicimur sexu, fixumque relinqui,

115

cedo equidem nec fata moror; deus annuat, oro:

i felix, i numinibus uotisque secundis

atque acies inter flagrantiaque arma relictae

coniugis et nati curam seruare memento.

quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes *)

120

quantum te metuo: ruis ipsos acer in enses

obiectasque caput telis, nec <te> ulla secundo

euentu satiat uirtus, tibi gloria soli

fine caret, credisque uiris ignobile letum

belligeris in pace mori. tremor implicat artus,

125

nec quemquam horresco, qui se tibi conferet unus.

sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque

auerte et serua caput inuiolabile Teucris.›

Iamque adeo <e>gressi steterant in litore primo,

et promota ratis, pendentibus arbore nautis,

130

aptabat sensim pulsanti carbasa uento,

cum lenire metus properans aegramque leuare

attonitis mentem curis sic Hannibal orsus:

‹Ominibus parce et lacrimis, fidissima coniunx.

et pace et bello cunctis stat terminus aeui,

135

extremumque diem primus tulit; ire per ora

nomen in aeternum pa<u>cis mens ignea donat,

quos pater aetheriis caelestum destinat oris.

an Romana iuga et famulas Carthaginis arces

perpetiar? stimulant manes noctisque per umbras

140

increpitans genitor, stant arae atque horrida sacra

ante oculos, breuitasque uetat mutabilis horae

prolatare diem. sedeamne, ut nouerit una

me tantum Carthago, et, qui sim, nesciat omnis

gens hominum, letique metu decora alta relinquam?

145

quantum etenim distant a morte silentia uitae?

nec tamen incautos laudum exhorresce furores.

et nobis est lucis honos, gaudetque senecta

gloria, cum longo titulis celebratur in aeuo.

te quoque magna manent suscepti praemia belli.

150

dent modo se superi, Thybris tibi seruiet omnis

Iliacaeque nurus et diues Dardanus auri.›

dumque ea permixtis inter se fletibus orant,

confisus pelago celsa de puppe magister

cunctantem ciet. abripitur diuulsa marito.

155

haerent intenti uultus et litora seruant,

donec, iter liquidum uolucri rapiente carina,

consumpsit uisus pontus tellusque recessit.

At Poenus belli curis auertere amorem

apparat et repetit properato moenia gressu.

160

quae dum perlustrat crebroque obit omnia uisu,

tandem sollicito cessit uis dura labori,

belligeramque datur somno componere mentem.

Tum pater omnipotens, gentem exercere periclis

Dardaniam et fama saeuorum tollere ad astra

165

bellorum meditans priscosque referre labores,

praecipitat consulta uiri segnemque quietem

terret et immissa rumpit formidine somnos.

iamque per umentem noctis Cyllenius umbram

aligero lapsu portabat iussa parentis.

170

nec mora. mulcentem securo membra sopore

adgreditur iuuenem ac monitis incessit amaris:

‹Turpe duci totam somno consumere noctem,

o rector Libyae. uigili stant bella magistro.

iam maria effusas cernes turbare carinas

175

et Latiam toto pubem uolitare profundo,

dum lentus coepti terra cunctaris Hibera.

scilicet id satis est decoris memorandaque uirtus,

quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?

en age, si quid inest animo par fortibus ausis,

180

fer gressus agiles mecum et comitare uocantem

(respexisse ueto: monet hoc pater ille deorum):

uictorem ante altae statuam te moenia Romae.›

Iamque uidebatur dextram iniectare graduque

laetantem trahere in Saturnia regna citato,

185

cum subitus circa fragor et uibrata per auras

exterrent saeuis a tergo sibila linguis,

ingentique metu diuum praecepta pauenti

effluxere uiro, et turbatus lumina flectit.

ecce iugis rapiens siluas ac robora uasto

190

contorta amplexu tractasque per inuia rupes

ater letifero stridebat turbine serpens.

quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos

et geminum lapsu sidus circumligat Anguis,

immani tantus fauces diducit hiatu

195

attollensque caput nimbosis montibus aequat.

congeminat sonitus rupti uiolentia caeli

imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.

hoc trepidus monstro (neque enim sopor ille nec altae

uis aderat noctis, uirgaque fugante tenebras

200

miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit,

scitatur, pestis terrasque urgentia membra

quo ferat et quosnam populos deposcat hiatu.

cui gelidis almae Cyllenes editus antris:

‹Bella uides optata tibi. te maxima bella,

205

te strages nemorum, te moto turbida caelo

tempestas caedesque uirum magnaeque ruinae

Idaei generis lacrimosaque fata secuntur.

quantus per campos populatis montibus actas

contorquet siluas squalenti tergore serpens

210

et late umectat terras spumante ueneno,

tantus perdomitis decurrens Alpibus atro

inuolues bello Italiam tantoque fragore

eruta conuulsis prosternes oppida muris.›

His aegrum stimulis liquere deusque soporque.

215

it membris gelidus sudor, laetoque pauore

promissa euoluit somni noctemque retractat.

iamque deum regi Martique sub omine fausto

instauratus honos, niueoque ante omnia tauro

placatus meritis monitor Cyllenius aris.

220

extemplo edicit conuellere signa, repensque

castra quatit clamor permixtis dissona linguis.

Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta

excierint populos tulerintque in regna Latini,

et quas indomitis urbes armarit Hiberis

225

quasque Paraetonio glomerarit litore turmas

ausa sibi Libye rerum deposcere frenos

et terris mutare iugum. †non ulla nec umquam

saeuior it trucibus tempestas acta procellis,

†nec bellum ruptis tam dirum mille carinis

230

acrius infremuit trepidumque exterruit orbem.

Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,

membra leuis celsique decus fraudata superbum

corporis, at docilis fallendi et nectere tectos

numquam tarda dolos. rudis his tum parma, breuique

235

bellabant ense; at uestigia nuda, sinusque

cingere inadsuetum, et rubrae uelamine uestis

ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.

his rector fulgens ostro super altior omnis

germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu

240

Mago quatit currus et fratrem spirat in armis.

Proxima Sidoniis Vtica est effusa maniplis,

prisca situ ueterisque ante arces condita Byrsae.

tunc, quae Sicanio praecinxit litora muro

in clipei speciem curuatis turribus, Aspis.

245

sed dux in sese conuerterat ora Sychaeus,

Hasdrubalis proles, cui uano corda tumore

maternum implebat genus, et resonare superbo

Hannibal haud umquam cessabat auunculus ore.

Adfuit undosa cretus Berenicide miles,

250

nec, tereti dextras in pugnam armata dolone,

destituit Barce sitientibus arida uenis.

nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis

Battiadas prauos fidei stimulauit in arma.

quos trahit, antiquo laudatus Hamilcare quondam,

255

consilio uiridis, sed belli serus, Ilertes.

Sabratha tum Tyrium uulgus Sarranaque Leptis

Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos

et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus.

tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo,

260

quaeque procul cauit non aequos Ruspina fluctus,

et Zama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.

ducit tot populos, ingens et corpore et armis,

Herculeam factis seruans ac nomine famam,

Antaeus celsumque caput super agmina tollit.

265

Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo,

qui magneta secant: solis honor ille, metallo

intactum chalybem uicino ducere saxo.

his simul immitem testantes corpore solem

exusti uenere Nubae. non aerea cassis

270

nec lorica riget ferro, non tenditur arcus:

tempora multiplici mos est defendere lino

et lino munire latus scelerataque sucis

spicula derigere et ferrum infamare ueneno.

tum primum castris Phoenicum tendere ritu

275

Cinyphii didicere Macae. squalentia barba

ora uiris, umerosque tegunt uelamine capri

saetigero; panda manus est armata cateia.

uersicolor contra caetra et falcatus ab arte

ensis Adyrmachidis ac laeuo tegmina crure.

280

sed mensis asper populus uictuque maligno:

nam calida tristes epulae torrentur harena.

quin et Massyli fulgentia signa tulere,

Hesperidum ueniens lucis domus ultima terrae.

praefuit intortos demissus uertice crinis

285

Bocchus atrox, qui sacratas in litore siluas

atque inter frondes reuirescere uiderat aurum.

Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,

misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum

indomitisque loqui et sedare leonibus iras.

290

nulla domus: plaustris habitant; migrare per arua

mos atque errantes circumuectare penates.

hinc mille alipedes turmae (uelocior Euris

et doctus uirgae sonipes) in castra ruebant:

ceu, pernix cum densa uagis latratibus implet

295

uenator dumeta Lacon, aut exigit Vmber

nare sagax e calle feras, perterrita late

agmina praecipitant uolucres formidine cerui.

hos agit haud laeto uultu nec fronte serena

Asbytes nuper caesae germanus Acherras.

300

Marmaridae, medicum uulgus, strepuere cateruis,

ad quorum cantus serpens oblita ueneni,

ad quorum tactum mites iacuere cerastae.

tum, chalybis pauper, Baniurae cruda iuuentus,

contenti parca durasse hastilia flamma,

305

miscebant auidi trucibus fera murmura linguis.

necnon Autololes, leuibus gens ignea plantis,

cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis,

tanta fuga est: certant pennae, campumque uolatu

cum rapuere, pedum frustra uestigia quaeras.

310

spectati castris, quos suco nobilis arbor

et dulci pascit lotos nimis hospita baca,

quique atro rabidas efferuescente ueneno

dipsadas immensis horrent Garamantes harenis.

fama docet, caesae rapuit cum Gorgonis ora

315

Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem:

inde Medusaeis terram exundasse chelydris.

milibus his ductor spectatus Marte Choaspes,

Neritia Meni<n>ge satus, cui tragula semper

fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.

320

huc coit aequoreus Nasamon, inuadere fluctu

audax naufragia et praedas auellere ponto,

huc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,

qua uirgo, ut fama est, bellatrix edita lympha

inuento primam Libyen perfudit oliuo.

325

Necnon totus adest Vesper populique reposti.

Cantaber ante omnis, hiemisque aestusque famisque

inuictus palmamque ex omni ferre labore.

mirus amor populo, cum pigra incanuit aetas,

imbelles iam dudum annos praeuertere saxo

330

nec uitam sine Marte pati. quippe omnis in armis

lucis causa sita, et damnatum uiuere paci.

Venit et Aurorae lacrimis perfusus, in orbem

diuersum patrias fugit cum deuius oras,

armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.

335

his paruus sonipes nec Marti natus, at idem

aut inconcusso glomerat uestigia dorso,

aut molli pacata celer rapit esseda collo.

Cydnus agit, iuga Pyrenes uenatibus acer

metiri iaculoue extendere proelia Mauro.

340

Venere et Celtae sociati nomen Hiberis.

his pugna cecidisse decus, corpusque cremari

tale nefas: caelo credunt superisque referri,

impastus carpat si membra iacentia uultur.

Fibrarum et pennae diuinarumque sagacem

345

flammarum misit diues Callaecia pubem,

barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,

nunc pedis alterno percussa uerbere terra

ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras.

haec requies ludusque uiris, ea sacra uoluptas.

350

cetera femineus peragit labor: addere sulco

semina et impresso tellurem uertere aratro

segne uiris. quicquid duro sine Marte gerundum,

Callaici coniunx obit inrequieta mariti.

hos Viriathus agit Lusitanumque remotis

355

extractum lustris, primo Viriathus in aeuo,

nomen Romanis factum mox nobile damnis.

Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,

aut Vasco insuetus galeae ferre arma morati,

non, quae Dardanios post uidit, Ilerda, furores,

360

nec qui Massageten monstrans feritate parentem

cornipedis fusa satiaris, Concane, uena.

iamque Ebusus Phoenissa mouet, mouet Arbacus arma

aclyde uel tenui pugnax instare ueruto,

iam cui Tlepolemus sator et cui Lindus origo,

365

funda bella ferens Baliaris et alite plumbo,

et quos nunc Grauios uiolato nomine Graium

Oeneae misere domus Aetolaque Tyde.

dat Carthago uiros, Teucro fundata uetusto,

Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem

370

uitifera et Latio tantum cessura Lyaeo.

hos inter clara thoracis luce nitebat

Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis

atque altrix celsa mittebat Saetabis arce,

Saetabis et telas Arabum spreuisse superba

375

et Pelusiaco filum componere lino.

Mandonius populis domitorque insignis equorum

imperitat Caeso, et socio stant castra labore.

At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto,

hic adeo, cum uer placidum flatusque tepescit,

380

concubitus seruans tacitos grex perstat equarum

et Venerem occultam genitali concipit aura.

sed non multa dies generi, properatque senectus,

septimaque his stabulis longissima ducitur aestas.

At non Sarmaticos attollens Vxama muros

385

tam leuibus persultat equis: hinc uenit in arma

haud aeui fragilis sonipes crudoque uigore

asper frena pati aut iussis parere magistris.

Rhyndacus his ductor, telum sparus; ore ferarum

et rictu horrificant galeas. uenatibus aeuum

390

transigitur, uel more patrum uis raptaque pascunt.

Fulget praecipuis Parnasia Castulo signis

et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal

ac Nebrissa dei Nysaeis conscia thyrsis,

quam Satyri coluere leues redimitaque sacra

395

nebride et arcano Maenas nocturna Lyaeo.

Arganthoniacos armat Carteia nepotes.

rex proauis fuit humani ditissimus aeui,

ter denos decies emensus belliger annos.

armat Tartessos stabulanti conscia Phoebo

400

et Munda Emathios Italis paritura labores.

nec decus auriferae cessauit Corduba terrae.

hos duxere uiros flauenti uertice Phorcys

spiciferisque grauis bellator Arauricus oris,

aequales aeui, genuit quos ubere ripa

405

Palladio Baetes umbratus cornua ramo.

Talia Sidonius per campos agmina ductor

puluere nigrantis raptat lustransque sub armis,

qua uisu comprendere erat, fulgentia signa

ibat ouans longaque umbram tellure trahebat.

410

non aliter, quotiens perlabitur aequora curru

extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn

frenatis Neptunus equis, fluit omnis ab antris

Nereidum chorus et sueto certamine nandi

candida perspicuo conuertunt brachia ponto.

415

At Pyrenaei frondosa cacumina montis

turbata Poenus terrarum pace petebat.

Pyrene celsa nimbosi uerticis arce

diuisos Celtis late prospectat Hiberos

atque aeterna tenet magnis diuortia terris.

420

nomen Bebrycia duxere a uirgine colles,

hospitis Alcidae crimen, qui, sorte laborum

Geryonae peteret cum longa tricorporis arua,

possessus Baccho saeua Bebrycis in aula

lugendam formae sine uirginitate reliquit

425

Pyrenen, letique deus, si credere fas est,

causa fuit leti miserae deus. edidit aluo

namque ut serpentem patriasque exhorruit iras,

confestim dulcis liquit turbata penates.

tum noctem Alcidae solis plangebat in antris

430

et promissa uiri siluis narrabat opacis,

donec maerentem ingratos raptoris amores

tendentemque manus atque hospitis arma uocantem

diripuere ferae. laceros Tirynthius artus,

dum remeat uictor, lacrimis perfudit et amens

435

palluit inuento dilectae uirginis ore.

at uoce Herculea percussa cacumina montis

intremuere iugis: maesto clamore ciebat

Pyrenen, scopulique omnes ac lustra ferarum

Pyrenen resonant. tumulo tum membra reponit

440

supremum inlacrimans, nec honos intercidit aeuo,

defletumque tenent montes per saecula nomen.

Iamque per et collis et densos abiete lucos

Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae.

inde ferox quaesitum armis per inhospita rura

445

Volcarum populatur iter tumidique minaces

accedit Rhodani festino milite ripas.

aggeribus caput Alpinis et rupe niuali

proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem

spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos

450

ac propere in pontem lato ruit incitus alueo.

auget opes stanti similis tacitoque liquore

mixtus Arar, quem gurgitibus complexus anhelis

cunctantem immergit pelago raptumque per arua

ferre uetat patrium uicina ad litora nomen.

455

inuadunt alacres inimicum pontibus amnem:

nunc celso capite et ceruicibus arma tuentur,

nunc ualidis gurges certatim frangitur ulnis.

fluminea sonipes religatus ducitur alno,

belua nec retinet tardante Libyssa timore.

460

nam trabibus uada et iniecta tellure repertum

conexas operire trabes ac ducere in altum

paulatim ripae resolutis aggere uinclis.

at gregis inlapsu fremebundo territus atras

expauit moles Rhodanus stagnisque refusis

465

torsit harenoso minitantia murmura fundo.

Iamque Tricastinis incedit finibus agmen,

iam facilis campos, iam rura Vocontia carpit.

turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum

ductoris uastauit iter. namque Alpibus ortus

470

auulsas ornos et adesi fragmina montis

cum sonitu uoluens fertur latrantibus undis

ac uada translato mutat fallacia cursu,

non pediti fidus, patulis non puppibus aequus.

et tunc imbre recens fuso correpta sub armis

475

corpora multa uirum spumanti uertice torquens

immersit fundo laceris deformia membris.

Sed iam praeteritos ultra meminisse labores

conspectae propius dempsere pauentibus Alpes.

cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta

480

aequaeuam glaciem cohibent: riget ardua montis

aetherii facies surgentique obuia Phoebo

duratas nescit flammis mollire pruinas.

quantum Tartareus regni pallentis hiatus

ad manis imos atque atrae stagna paludis

485

a supera tellure patet, tam longa per auras

erigitur tellus et caelum intercipit umbra.

nullum uer usquam nullique aestatis honores.

sola iugis habitat diris sedesque tuetur

perpetuas deformis hiemps; illa undique nubes

490

huc atras agit et mixtos cum grandine nimbos.

iam cuncti flatus uentique furentia regna

Alpina posuere domo. caligat in altis

obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.

mixtus Athos Tauro Rhodopeque adiuncta Mimanti

495

Ossaque cum Pelio cumque Haemo cesserit Othrys.

primus inexpertas adiit Tirynthius arces.

scindentem nubes frangentemque ardua montis

spectarunt superi longisque ab origine saeclis

intemerata gradu magna ui saxa domantem.

500

At miles dubio tardat uestigia gressu,

impia ceu sacros in finis arma per orbem,

Natura prohibente, ferant diuisque repugnent.

contra quae ductor – non Alpibus ille nec ullo

turbatus terrore loci, sed languida maestis

505

corda uirum fouet hortando reuocatque uigorem:

‹Non pudet obsequio superum fessosque secundis,

post belli decus atque acies, dare terga niuosis

montibus et segnes summittere rupibus arma?

nunc, o nunc, socii, dominantis moenia Romae

510

credite uos summumque Iouis conscendere culmen.

hic labor Ausoniam et dabit hic in uincula Thybrim.›

nec mora. commotum promissis ditibus agmen

erigit in collem et uestigia linquere nota

Herculis edicit magni crudisque locorum

515

ferre pedem ac proprio turmas euadere calle.

rumpit inaccessos aditus atque ardua primus

exuperat summaque uocat de rupe cohortes.

tum, qua durati concreto frigore collis

lubrica frustratur canenti semita cliuo,

520

luctantem ferro glaciem cremat: haurit hiatu

nix resoluta uiros altoque e culmine praeceps

umenti turmas operit delapsa ruina.

interdum aduerso glomeratas turbine Corus

in media ora niues fuscis agit horridus alis,

525

aut rursum immani stridens auulsa procella

nudatis rapit arma uiris uoluensque per orbem

contorto rotat in nubes sublimia flatu.

quoque magis subiere iugo atque euadere nisi

erexere gradum, crescit labor. ardua supra

530

sese aperit fessis et nascitur altera moles,

unde nec edomitos exudatosque labores

respexisse libet: tanta formidine plana

exterrent repetita oculis, atque una pruinae

canentis, quocumque datur permittere uisus,

535

ingeritur facies. medio sic nauita ponto,

cum dulcis liquit terras et inania nullos

inueniunt uentos securo carbasa malo,

immensas prospectat aquas ac uicta profundis

aequoribus fessus renouat sua lumina caelo.

540

Iamque super clades atque importuna locorum

inluuie rigidaeque comae squalore perenni

horrida semiferi promunt e rupibus ora,

atque effusa cauis exesi pumicis antris

Alpina inuadit manus adsuetoque uigore

545

per dumos notasque niues atque inuia pernix

clausum montiuagis infestat cursibus hostem.

mutatur iam forma locis. hic sanguine multo

infectae rubuere niues, hic nescia uinci

paulatim glacies cedit tepefacta cruore,

550

dumque premit sonipes duro uestigia cornu,

ungula perfossis haesit compressa pruinis.

nec pestis lapsus simplex: abscisa relincunt

membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.

bis senos soles, totidem per uulnera saeuas

555

emensi noctes optato uertice sidunt

castraque praeruptis suspendunt ardua saxis.

At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,

adfatur genitorem et rumpit maesta querelas:

‹Quis poenae modus aut pereundi terminus, oro,

560

Aeneadis erit, et quando terrasque fretumque

emensis sedisse dabis? cur pellere nostros

a te concessa Poenus parat urbe nepotes?

Alpibus imposuit Libyam finemque minatur

imperio. casus metuit iam Roma Sagunti.

565

quo Troiae extremos cineres sacramque ruinam

Assaracique larem et Vestae secreta feramus?

da sedem, genitor, tutisque iacere. parumne est

exilia errantis totum quaesisse per orbem?

anne iterum capta repetentur Pergama Roma?›

570

His Venus, et contra genitor sic deinde profatur:

‹Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis

turbarint, Cytherea: tenet longumque tenebit

Tarpeias arces sanguis tuus. hac ego Martis

mole uiros spectare paro atque expendere bello.

575

gens ferri patiens ac laeta domare labores

paulatim antiquo patrum desuescit honori,

atque ille, haud umquam parcus pro laude cruoris

et semper famae sitiens, obscura sedendo

tempora agit mutum uoluens inglorius aeuum

580

sanguine de nostro populus, blandoque ueneno

desidiae uirtus paulatim euicta senescit.

magnae molis opus multoque labore parandum,

tot populos inter soli sibi poscere regna.

iamque tibi ueniet tempus quo maxima rerum

585

nobilior sit Roma malis. hinc nomina nostro

non indigna polo referet labor, hinc tibi Paulus,

hinc Fabius gratusque mihi Marcellus opimis.

hi tantum parient Latio per uulnera regnum

quod luxu et multum mutata mente nepotes

590

non tamen euertisse queant. iamque ipse creatus

qui Poenum reuocet patriae Latioque repulsum

ante suae muros Carthaginis exuat armis.

hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aeuo.

exin se Curibus uirtus caelestis ad astra

595

efferet, et sacris augebit nomen Iulis

bellatrix gens bacifero nutrita Sabino.

hinc pater ignotam donabit uincere Thylen

inque Caledonios primus trahet agmina lucos,

compescet ripis Rhenum, reget impiger Afros

600

palmiferamque senex bello domitabit Idymen.

nec Stygis ille lacus uiduataque lumine regna,

sed superum sedem nostrosque tenebit honores.

tum iuuenis magno praecellens robore mentis

excipiet patriam molem celsusque feretur

605

aequatum imperio tollens caput. hic fera gentis

bella Palaestinae primo delebit in aeuo.

at tu transcendes, Germanice, facta tuorum,

iam puer auricomo praeformidate Batauo.

nec te terruerint Tarpei culminis ignes:

610

sacrilegas inter flammas seruabere terris.

nam te longa manent nostri consortia mundi.

huic laxos arcus olim Gangetica pubes

summittet, uacuasque ostendent Bactra pharetras.

hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem,

615

ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos.

idem indignantem tramittere Dardana signa

Sarmaticis uictor compescet sedibus Histrum.

quin et Romuleos superabit uoce nepotes

quis erit eloquio partum decus. huic sua Musae

620

sacra ferent, meliorque lyra, cui substitit Hebrus

et uenit Rhodope, Phoebo miranda loquetur.

ille etiam, qua prisca, uides, stat regia nobis,

aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe

et iunget nostro templorum culmina caelo.

625

tunc, o nate deum diuosque dature, beatas

imperio terras patrio rege. tarda senectam

hospitia excipient caeli, solioque Quirinus

concedet, mediumque parens fraterque locabunt:

siderei iuxta radiabunt tempora nati.›

630

Dum pandit seriem uenturi Iuppiter aeui,

ductor Agenoreus tumulis delatus iniquis

lapsantem dubio deuexa per inuia nisu

firmabat gressum atque umentia saxa premebat.

non acies hostisue tenet, sed prona minaci

635

praerupto turbant et cautibus obuia rupes.

stant clausi maerentque moras et dura uiarum.

nec refouere datur torpentia membra quiete:

noctem operi iungunt et robora ferre coactis

approperant umeris ac raptas collibus ornos.

640

iamque ubi nudarunt silua densissima montis,

aggessere trabes, rapidisque accensus in orbem

excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro

dat gemitum putris resoluto pondere moles

atque aperit fessis antiqui regna Latini.

645

his tandem ignotas transgressus casibus Alpes

Taurinis ductor statuit tentoria campis.

Interea uoces Iouis atque oracula portans

emensis aderat Garamantum laetus harenis

Bostar et ut uiso stimulabat corda Tonante:

650

‹Maxime Belide, patriis qui moenibus arces

seruitium dextra, Libycas penetrauimus aras.

nos tulit ad superos perfundens sidera Syrtis,

nos paene aequoribus tellus uiolentior hausit.

ad finem caeli medio tenduntur ab orbe

655

squalentes campi. tumulum Natura negauit

immensis spatiis, nisi quem caua nubila torquens

construxit turbo impacta glomeratus harena,

uel si perfracto populatus carcere terras

Africus et pontum spargens super aera Corus

660

inuasere truces capientem proelia campum

inque uicem ingesto cumularunt puluere montis.

has obseruatis ualles enauimus astris.

namque dies confundit iter, peditemque profundo

errantem campo et semper media arua uidentem

665

Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis.

uerum ubi defessi lucos nemorosaque regna

cornigeri Iouis et fulgentia templa subimus,

exceptos hospes tectis inducit Arisbas.

stat fano uicina, nouum et memorabile, lympha,

670

quae nascente die, quae deficiente tepescit

quae<que> riget, medius cum sol accendit Olympum,

atque eadem rursum nocturnis feruet in umbris.

tum loca plena deo, dites sine uomere glaebas

ostentat senior laetaque ita mente profatur:

675

«Has umbras nemorum et conexa cacumina caelo

calcatosque Ioui lucos prece, Bostar, adora.

nam cui dona Iouis non diuulgata per orbem,

in gremio Thebes geminas sedisse columbas?

quarum Chaonias pennis quae contigit oras

680

implet fatidico <Do>donida murmure quercum.

at quae Carpathium super aequor uecta per auras

in Libyen niueis tranauit concolor alis

hanc sedem templo Cythereia condidit ales;

hic, ubi nunc aram lucosque uidetis opacos,

685

ductore electo gregis, admirabile dictu,

lanigeri capitis media inter cornua perstans,

Marmaricis ales populis responsa canebat.

mox subitum nemus atque annoso robore lucus

exiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus

690

a prima uenere die: prisco inde pauore

arbor numen habet coliturque tepentibus aris.»

dumque ea miramur, subito stridore tremendum

impulsae patuere fores, maiorque repente

lux oculos ferit. ante aras stat ueste sacerdos

695

effulgens niuea, et populi concurrere certant.

inde ubi mandatas effudi pectore uoces,

ecce intrat subitus uatem deus. alta sonoro

conlisis trabibus uoluuntur murmura luco,

ac maior nota iam uox prorumpit in auras:

700

«Tenditis in Latium belloque agitare paratis

Assaraci prolem, Libyes. coepta aspera cerno

Gradiuumque trucem currus iam scandere et atram

in latus Hesperium flammam expirare furentis

cornipedes multoque fluentia sanguine lora.

705

tu, qui pugnarum euentus extremaque fati

deposcis claroque ferox das uela labori,

inuade Aetoli ductoris Iapyga campum.

Sidonios augebis auos nullique relinques

altius Ausoniae penetrare in uiscera gentis,

710

donec uicta tibi trepidabunt Dardana regna.

nec ponet pubes umquam Saturnia curam

dum carpet superas in terris Hannibal auras.»

Talia portabat laetis oracula Bostar

impleratque uiros pugnae propioris amore.

――――――

*)  Delz 1987 habet:

119

quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes

125

nec quemquam horresco, qui se tibi conferet unus,

120

quantum te metuo. ruis ipsos acer in enses

obiectasque caput telis. te nulla secundo

euentu satiat uirtus, tibi gloria soli

fine caret, credisque uiris ignobile letum

124

belligeris in pace mori. tremor implicat artus.

126

sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque