Punica

Liber V

________________________________________________________________

Hannibal milites in insidiis collocat. Trasumenni nomen 1 – 23. Flaminius malis ominibus et Corvini auguris monitis contemptis militum animos ad pugnandum inflammat 24 – 185. pugna ad Trasumennum lacum commissa 186 – 687.

Ceperat Etruscos occulto milite colles

Sidonius ductor perque alta silentia noctis

siluarum anfractus caecis insederat armis.

at parte e laeua restagnans gurgite uasto

5

effigiem in pelagi lacus umectabat inerti<s>

et late multo foedabat proxima limo.

quae uada Faunigenae regnata antiquitus Arno

nunc uoluente die Trasimenni nomina seruant.

Lydius huic genitor, <T>moli decus, aequore longo

10

Maeoniam quondam in Latias aduexerat oras

Tyrrhenus pubem dederatque uocabula terris.

isque insueta tubae monstrauit murmura primus

gentibus et bellis ignaua silentia rupit,

nec modicus uoti natum ad maiora fouebat.

15

uerum ardens puero castumque exuta pudorem

(nam forma certare deis, Trasimenne, ualeres)

litore correptum stagnis demisit Agylle,

flore capi iuuenem primaeuo lubrica mentem

nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta.

20

solatae uiridi penitus fouere sub antro

Naides amplexus undosaque regna trementem.

hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo

conscia lasciuo Trasimennus dicitur unda.

Et iam curriculo nigram nox roscida metam

25

stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx

protulerat stabatque nitens in limine primo,

cum minus abnuerit noctem desisse uiator

quam coepisse diem: consul carpebat iniquas,

praegrediens signa ipsa, uias, omnisque ruebat

30

mixtus eques nec discretis leuia arma maniplis

insertique globo pedites, et inutile Marti

lixarum uulgus praesago cuncta tumultu

implere, et pugnam fugientum more petebant.

tum super ipse lacus densam caligine caeca

35

exhalans nebulam late corruperat omnem

prospectum miseris, atque atrae noctis amictu

squalebat pressum picea inter nubila caelum.

nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto

abditus et nullis properantem occursibus arcet.

40

ire datur, longeque patet ceu pace quieta

incustoditum, mox inremeabile, litus.

namque sub angustas artato limite fauces

in fraudem ducebat iter, geminumque receptis

exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant.

45

at tur<m>a umbroso seruabat uertice montis

hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu:

haud secus ac uitreas sollers piscator ad undas,

ore leuem patulo texens de uimine nassam,

cautius interiora ligat mediamque per aluum

50

sensim fastigans compressa cacumina nectit

ac fraude artati remeare foraminis arcet

introitu facilem quem traxit ab aequore piscem.

Ocius interea propelli signa iubebat

excussus consul fatorum turbine mentem,

55

donec flammiferum tollentes aequore currum

solis equi sparsere diem. iamque orbe renato

diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat

caligo in terras nitido resoluta sereno.

tunc ales, priscum populis de more Latinis

60

auspicium cum bella parant mentesque deorum

explorant super euentu, ceu praescia luctus

damnauit uesci planctuque alimenta refugit.

nec rauco taurus cessauit flebile ad aras

immugire sono pressamque ad colla bipennem

65

incerta ceruice ferens altaria liquit.

signa etiam effusa certant dum uellere mole,

taeter humo lacera nitentum erupit in ora

exultans cruor, et caedis documenta futurae

ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento.

70

ac super haec diuum genitor terrasque fretumque

concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis

fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas,

ictusque aetheria per stagna patentia flamma

fumauit lacus atque arserunt fluctibus ignes.

75

heu uani monitus frustraque morantia Parcas

prodigia! heu fatis superi certare minores!

atque hic, egregius linguae nomenque superbum,

Coruinus, Phoebea sedet cui casside fulua

ostentans ales proauitae insignia pugnae,

80

plenus et ipse deum, et socium terrente pauore

immiscet precibus monita atque his uocibus infit:

‹Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa,

per patrios, consul, muros suspensaque nostrae

euentu pugnae natorum pignora, cedas

85

oramus superis tempusque ad proelia dextrum

opperiare. dabunt idem camposque diemque

pugnandi: tantum ne dedignare secundos

expectare deos. cum fulserit hora, cruentam

quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur

90

nulla uulsa manu, uescique interritus ales

gaudebit, nullosque uomet pia terra cruores.

an te praestantem belli fugit, improba quantum

hoc possit Fortuna loco? sedet obuius hostis

aduersa fronte, at circa nemorosa minantur

95

insidias iuga, nec laeua stagnantibus undis

effugium patet, et tenui stant tramite fauces.

si certare dolis et bellum ducere cordi est,

interea rapidis aderit Seruilius armis,

cui par imperium et uires legionibus aequae.

100

bellandum est astu. leuior laus in duce dextrae.›

Talia Coruinus, primoresque addere passim

orantum uerba, et diuisus quisque timori<s>

nunc superos, ne Flamin<i>o, nunc deinde precari

Flaminium, ne caelicolis contendere perstet.

105

acrius hoc accensa ducis surrexerat ira,

auditoque furens socias non defore uires

‹Sicine nos› inquit ‹Boiorum in bella ruentis

spectastis, cum tanta lues uulgusque tremendum

ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paueret?

110

quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi,

irata tellure sata et uix uulnere uitam

reddentis uno! iacuere ingentia membra

per campos magnisque premunt nunc ossibus arua.

scilicet has sera ad laudes Seruilius arma

115

adiungat, nisi diuiso uicisse triumpho

ut nequeam et decoris contentus parte quiescam?

quippe monent superi. similes ne fingite uobis,

classica qui tremitis, diuos. sat magnus in hostem

augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum

120

auspicium Latio quod in armis dextera praestat.

an, Coruine, sedet, clausum se consul inerti

ut teneat uallo, Poenus nunc occupet altos

Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem,

hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae

125

inlaesus contendat iter? deforme sub armis

uana superstitio est: dea sola in pectore Virtus

bellantum uiget. umbrarum me noctibus atris

agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique

Eridani uoluuntur aquis, inhumata iuuentus.›

130

Nec mora. iam medio coetu signisque sub ipsis

postrema aptabat nulli exorabilis arma.

aere atque aequorei tergo flauente iuuenci

cassis erat munita uiro, cui uertice surgens

triplex crista iubas effundit crine Suebo:

135

Scylla super fracti contorquens pondera remi

instabat saeuosque canum pandebat hiatus,

nobile Gargeni spolium, quod rege superbus

Boiorum caeso capiti inlacerabile uictor

aptarat pugnasque decus portabat in omnis.

140

loricam induitur: tortos huic nexilis hamos

ferro squama rudi permixtoque asperat auro.

tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim

Celticus ornarat cruor, umentique sub antro

ceu fetum lupa permulcens puerilia membra

145

ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum.

hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam.

stat sonipes uexatque ferox umentia frena,

Caucas<e>am instratus uirgato corpore tigrim.

inde exceptus equo, qua dant angusta uiarum,

150

nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet:

‹Vestrum opus est uestrumque decus suffixa per urbem

Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora.

unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque

hortamenta sibi referat: «Meus, heu! meus atris

155

Ticini frater ripis iacet,» «At meus alta

metitur stagna Eridani sine funere natus.»

haec sibi quisque; sed, est uestrum cui nulla doloris

priuati rabies, is uero ingentia sumat

e medio, fodiant quae magnas pectus in iras,

160

perfractas Alpes passamque infanda Saguntum,

quosque nefas uetiti transcendere nomen Hiberi,

tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis

quaesitae fibrae uanusque moratur haruspex,

solum iam superest Tarpeio imponere castra.›

165

Turbidus haec, uisoque artis in milibus atras

bellatore iubas aptante ‹Est, Orfite, munus,

est› ait ‹hoc certare tuum, quis opima uolenti

dona Ioui portet feretro suspensa cruento.

nam cur haec alia pariatur gloria dextra?›

170

hinc praeuectus equo, postquam inter proelia notam

accepit uocem, ‹Procul hinc te Martius,› inquit

‹Murrane, ostendit clamor, uideoque furentem

iam Tyria te caede. uenit laus quanta! sed, oro,

haec angusta loci ferro patefacta relaxa.›

175

tum Soracte satum, praestantem corpore et armis,

Aequanum noscens, patrio cui ritus in aruo,

cum pius Arcitenens accensis gaudet aceruis,

exta ter innocuos laetum portare per ignes,

‹Sic in Apollinea semper uestigia pruna

180

inuiolata teras uictorque uaporis ad aras

dona serenato referas sollemnia Phoebo:

concipe› ait ‹dignum factis, Aequane, furorem

uulneribusque tuis. socio te caedis et irae

non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem

185

Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae.›

Nec iam ultra monitus et uerba morantia Martem

ferre ualet: longo Aeneadis quod flebitur aeuo

increpuere simul feralia classica signum,

ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.

190

heu dolor, heu lacrimae nec post tot saecula serae!

horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma

exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur

et Libys et torta Baliaris saeuus habena

erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque,

195

tum, quo non alius uenalem in proelia dextram

ocior attulerit conductaque bella probarit,

Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco.

hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque

consona uox urget, signum clamore uicissim

200

per collis Tyria circumfundente corona.

Auertere dei uultus fatoque dederunt

maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni

fortunam Libyci Mauors, disiectaque crinem

inlacrimat Venus, et Delum peruectus Apollo

205

tristem maerenti solatur pectine luctum.

sola Apennini residens in uertice diras

expectat caedes immiti pectore Iuno.

Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa

agmina et Hannibalem ruere ut uidere, cohortes

210

inuadunt ultro et poenas pro morte futura,

turbato uictore, petunt accensa iuuentus,

et uelut erepto metuendi libera caelo

manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit.

funditur unanimo nisu et concordibus ausis

215

pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi

summittunt clipeos curuato pondere teli.

acrius hoc rursum Libys (et praesentia saeui

extimulat ducis) hortantes se quisque uicissim

incumbunt pressoque impellunt pectore pectus.

220

Ipsa, facem quatiens ac flauam sanguine multo

sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.

stridit Tartareae nigro sub pectore diuae

letiferum murmur, feralique horrida cantu

bucina lymphatas agit in certamina mentes.

225

his iras aduersa fouent crudusque ruente

fortuna stimulus spem proiecisse salutis:

hos dexter deus et laeto Victoria uultu

adridens acuit, Martisque fauore fruuntur.

Abreptus pulchro caedum Lateranus amore

230

dum sequitur dextram, in medios penetrauerat hostis.

quem postquam florens aequali Lentulus aeuo

conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris

infestas inter non aequo Marte cateruas

fata inritantem, nisu se concitat acri

235

immitemque Bagam, qui iam uicina ferebat

uulnera pugnantis tergo, uelocior hasta

occupat et socium duris se casibus addit.

tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci

fronte micant: paribus fulgent capita ardua cristis.

240

actus in aduersos casu (namque obuia ferre

arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum

damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat

Syrticus excelso decurrens robora monte

et quatiens acer nodosi pondera rami

245

flagrabat geminae nequiquam caedis amore:

‹Non hic Aegates infidaque litora nautis,

o iuuenes, motumque nouis sine Marte procellis

fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim

uictores, media sit qualis, discite, terra

250

bellator Libys, et meliori cedite regnis.›

ac simul infesto Lateranum pondere truncae

arboris urgebat iungens conuicia pugnae.

Lentulus huic frendens ira: ‹Trasimennus in altos

ascendet citius collis, quam sanguine roret

255

iste pio ramus,› subsidensque ilia nisu

conantis suspensa fodit. tum feruidus atro

pulmone exundat per hiantia uiscera sanguis.

Nec minus accensis in mutua funera dextris

parte alia campi saeuit furor. altus Iertes

260

obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arui

occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis

pondera thesauris patrio nec regia quondam

praefulgens ebore et possessa mapalia soli

profuerunt. quid rapta iuuant, quid gentibus auri

265

numquam extincta sitis? modo quem Fortuna fouendo

congestis opibus donisque refersit opimis,

nudum Tartarea portabit nauita cumba.

Iuxta bellator iuuenilibus Appius ausis

pandebat campum caede atque, ubi plurima uirtus

270

nullique aspirare uigor, decus inde petebat.

obuius huic Atlans, Atlans a litore Hibero,

nequiquam extremae longinquus cultor harenae,

impetit os hasta, leuiterque e corpore summo

degustat cuspis generosum extrema cruorem.

275

intonuere minae, uiolentaque lumina flammis

exarsere nouis. furit et diffulminat omnem

obstantum turbam; at clausum sub casside uulnus

Martia commendat mananti sanguine membra.

tum uero aspiceres pauitantem et condere semet

280

nitentem sociis iuuenem, ceu tigride cerua

Hyrcana cum pressa tremit, uel territa pennas

colligit accipitrem cernens in nube columba,

aut dumis subit, albenti si sensit in aethra

librantem nisus aquilam, lepus. ora citato

285

ense ferit, tum colla uiri dextramque micantem

demetit ac mutat successu saeuior hostem.

Stabat fulgentem portans in bella bipennem

Cinyphius socerique miser Magonis inire

optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalcas,

290

Sidonia tumidus sponsa uanoque superbus

foedere promissae post Dardana proelia taedae.

huic immittit atrox uiolentas Appius iras

conantique grauem fronti librare securim

altior insurgens galeam super exigit ictum.

295

at fragilis ualido conamine soluitur ensis

aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalcas

umbonem incerto detersit futtilis ictu.

tum quod humo haud umquam ualuisset uellere saxum,

ni uires trux ira daret, contorquet anhelans

300

Appius et lapsu resupino in terga cadentem

mole premit scopuli perfractisque ossibus urget.

uidit coniuncto miscens certamina campo

labentem socer, et lacrimae sub casside fusae

cum gemitu, rapidusque ruit: data foedera nuper

305

accendunt animos expectatique nepotes.

iamque aderat clipeumque uiri atque immania membra

lustrabat uisu, propiorque a fronte coruscae

lux galeae saeuas paulum tardauerat iras.

haud secus, e specula praeceps delatus opaca,

310

subsidens campo summissos contrahit artus,

cum uicina trucis conspexit cornua tauri,

quamuis longa fames stimulet, leo: nunc ferus alta

surgentis ceruice toros, nunc torua sub hirta

lumina miratur fronte ac iam signa mouentem

315

et sparsa pugnas meditantem spectat harena.

hic prior intorquens telum sic Appius infit:

‹Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus

et generum comitare socer.› per tegmina uelox

tunc aerisque moras laeuo stetit hasta lacerto.

320

at contra non dicta Libys, sed feruidus hastam

perlibrat, magni donum memorabile fratris,

caeso quam uictor sub moenibus ille Sagunti

abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae

germano dederat portare in proelia pignus.

325

telum ingens perque arma uiri perque ora, doloris

adiutum nisu, letalem pertulit ictum,

exanguesque uiri conantis uellere ferrum

in uulnus cecidere manus. iacet aequore nomen

clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae

330

Appius. intremuere lacus, corpusque refugit

contractis Trasimennus aquis: telum ore cruento

expirans premit atque admorsae immurmurat hastae.

Nec fati melior Mamercus corpore toto

exsoluit poenas nulli non saucius hosti.

335

namque per aduersos, qua Lusitana ciebat

pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi

signiferi magna uexillum mole ferebat

et trepida infelix reuocabat signa suorum.

sed furiata cohors ausisque accensa superbis

340

quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid

praebebat tellus sparsis uix peruia telis

iniecit pariter, pluresque in corpore nullum

inuenere locum perfossis ossibus hastae.

Aduolat interea fraterni uulneris ira

345

turbatus Libyae ductor, uisoque cruore,

num lateri cuspis, num toto pondere telum

sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.

utque metum leti procul et leuiora pauore

cognouit, proprio tectum gestamine praeceps

350

ex acie rapit et tutis a turbine pugnae

constituit castris. medicas hinc ocius artes

et senioris opem Synhali uocat. unguere uulnus

herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu

exigere et somnum tacto misisse chelydro

355

anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes

perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis.

ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon

scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum

telorumque grauis ictus sedare medendo.

360

atque is deinde suo moriens caelestia dona

monstrauit nato, natusque heredis honori

tramisit patrias artis. quem deinde secutus

haud leuior fama Synhalus Garamantica sollers

monstrata augebat studio multaque uetustum

365

Hammonis comitem numerabat imagine patrem.

tum proauita ferens leni medicamina dextra

ocius, intortos de more astrictus amictus,

mulcebat lympha purgatum sanguine uulnus.

at Mago, exuuias secum caesique uolutans

370

hostis mente necem, fraternas pectore curas

pellebat dictis et casum laude leuabat:

‹Parce metu, germane. meis medicamina nulla

aduersis maiora feres: iacet Appius hasta

ad manis pulsus nostra. si uita relinquat,

375

sat nobis actum est: sequar hostem laetus ad umbras.›

Quae dum turbatos auertunt aequore campi

ductores ualloque tenent, ex agmine Poenum

cedentem consul tumulo speculatus ab alto

atque atram belli castris se condere nubem,

380

turbidus extemplo trepidantis milite maesto

inuadit cuneos subitoque pauore relaxat

iam rarescentis acies. tum uoce feroci

poscit ecum ac mediae ruit in certamina uallis.

sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum

385

inlidit terris molitus Iuppiter altas

fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo,

intremuere simul tellus et pontus et aether,

ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.

incidit attonitis inopino turbine Poenis

390

haud secus improuisa lues, gelidusque sub ossa

peruasit miseris conspecti consulis horror.

it medius ferroque ruens densissima latum

pandit iter. clamor uario discrimine uocum

fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat,

395

ceu pater Oceanus cum saeua Tethye Calpen

Herculeam ferit atque exesa in uiscera montis

contortum pelagus latrantibus ingerit undis:

dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas

audit Tartessos latis distermina terris,

400

audit non paruo diuisus gurgite Lixus.

Ante omnis iaculo tacitas fallente per auras

occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem

Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.

ille sibi longam Clotho turbamque nepotum

405

crediderat uanis deceptus in alite signis.

sed non augurio Parcarum impellere metas

concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis

suspiciens oculis caelum superosque reposcit

tempora promissae media iam morte senectae.

410

nec Bagaso exultare datum <a>ut impune relictum

consulis ante oculos uita spoliasse Libonem.

laurigeris decus illud auis nauaque iuuenta

florebat, sed Massylus succiderat ensis

pubescente caput mala, properoque uirentis

415

delerat leto bellator barbarus annos.

Flaminium implorasse tamen iam morte suprema

haud frustra fuit. auulsa est nam protinus hosti

ore simul ceruix: iuuit punire feroci

uictorem exemplo <et> monstratum reddere letum.

420

Quis deus, o Musae, paribus tot funera uerbis

euoluat, tantisque umbris in carmine digna

quis lamenta ferat? certantis laude cadendi

primaeuos iuuenes mortisque in limine cruda

facta uirum et fixis rabiem sub pectore telis?

425

sternitur alternus uastis concursibus hostis,

nec spoliare uacat praedaeque aduertere mentem.

urget amor caedum, clausis dum detinet hostem

fraternum castris uulnus, funditque ruitque

nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul

430

bellantum conspectus equo, modo Marte feroci

ante aquilas et signa pedes. fluit impia riuis

saguineis uallis, tumulique et concaua saxa

armorum sonitus flatusque imitantur equorum.

Miscebat campum, membrorum in proelia portans

435

celsius humano robur, uisaque pauentis

mole gigantei uertebat corporis alas

Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque

ingens tollebant umeri caput, hirtaque toruae

frontis caesaries et crinibus aemula barba

440

umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro

et uillosa feris horrebant pectora saetis.

aspirare uiro propioremque addere Martem

haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo

incessebatur tutis ex agmine telis.

445

tandem uesanos palantum in terga ferenti

cum fremitu uultus tacita per nubila penna

intrauit toruum Gortynia lumen harundo

auertitque uirum. fugientis ad agmina consul

intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas

450

inrupit costas hirtoque a pectore primum

mucronem ostendit. rapidus conuellere temptat

qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,

donec abundanter defuso sanguine late

procubuit moriens et telum uulnere pressit.

455

spiritus exundans uicinum puluere moto

perflauit campum et nubem dispersit in auras.

Nec minor interea tumulis siluisque fremebat

diuersis Mauors, uariaque per ardua pugna

et saxa et dumi rorantes caede nitebant.

460

exitium trepidis letique et stragis acerbae

causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta

perculerat, quo non alius, cum bella silerent,

dulcius Oeagrios pulsabat pectine neruos.

occubuit silua in magna patriosque sub ipso

465

quaesiuit montis leto ac felicia Baccho

Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri.

addiderat misero comitem pugnaeque ferocis

gaudebat tristi uictor nouitate Sychaeus.

palantis nam dum sequitur, peruaserat altam

470

in siluam et priscae reclinis ab ictibus ulmi

terga tuebatur trunco frustraque relictos

Tauranus comites suprema uoce ciebat.

transegit iuuenem ac perfossis incita membris

haesit in opposito cuspis Sidonia ligno.

475

Quid uobis, quaenam ira deum, uel mente sinistra

quae sedit formido, uiri? qui Marte relicto

ramorum quaesistis opem. non aequus in artis

nimirum rebus suasor metus. arguit asper

exitus euentu praui consulta timoris.

480

annosa excelsos tendebat in aethera ramos

aesculus, umbrosum magnas super ardua siluas

nubibus insertans altis caput, instar (aperto

si staret campo) nemoris, lateque tenebat

frondosi nigra tellurem roboris umbra.

485

par iuxta quercus longum molita per aeuum

uertice canenti proferre sub astra cacumen

diffusas patulo laxabat stipite frondes

umbrabatque coma summi fastigia montis.

huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris

490

rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti

dedecus et mentem nimio mutata pauore

certatim sese tulit ascendensque uicissim

pressit nutantis incerto pondere ramos.

mox alius super atque alius consistere tuto

495

dum certant, pars excussi (nam fragmine putri

ramorum et senio male fida fefellerat arbor),

pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.

turbatos una properans consumere peste

corripit aeratam iam dudum in bella bipennem,

500

deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus.

incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore

pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos.

fluctuat infelix concusso stipite turba,

ceu, Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,

505

fronde super tremuli uix tota cacuminis haerens

iactatur nido pariter nutante uolucris.

procubuit tandem multa deuicta securi

suffugium infelix miseris et inhospita quercus

elisitque uirum spatiosa membra ruina.

510

Inde aliae cladum facies. contermina taedis

conlucet rapidoque inuoluitur aesculus igni.

iamque inter frondes arenti robore gliscens

uerticibus saeuis torquet Vulcanus anhelos

cum feruore globos flammarum et <c>ulmina torret.

515

nec tela interea cessant. semusta gementum

atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos.

Haec inter miseranda uirum certamina consul

ecce aderat uoluens iram exitiumque Sychaeo.

at iuuenis dubio tantae discrimine pugnae

520

occupat euentum telo temptare priorem.

cui medio leuiter clipeo stetit aeris in ora

cuspis et oppositas uetita est tramittere crates.

sed non et consul misso concredere telo

fortunam optatae caedis parat, at latus ense

525

haurit: nec crudae tardarunt tegmina parmae.

labitur infelix atque adpetit ore cruento

tellurem expirans. tum diffundente per artus

frigore se Stygio manantem in uiscera mortem

accipit et longo componit lumina somno.

530

Atque ea dum uariis permixtus tristia Mauors

casibus alternat, iam castris Mago relictis,

iam Libyae ductor properantia signa citato

raptabant cursu et cessata reponere hauebant

tempora caede uirum ac multo pensare cruore.

535

it globus intorquens nigranti turbine nubem

pulueris, et surgit sublatis campus harenis,

quaque ferens gressum flectit uestigia ductor,

undanti circum tempestas acta procella

uoluitur atque altos operit caligine montis.

540

occubuere femur Fontanus, Buta canorum

transfixi guttur, pressoque e uulnere cuspis

prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae

multiplicem proauis, hunc mater Anagnia fleuit.

haud dispar fortuna tibi, Laeuine, sed auso

545

non eadem. neque enim Tyrio concurrere regi

temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon

Autololum moderator erat; quem poplite caeso

dum spoliat, grauis immiti cum turbine costas

fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu

550

hoste super fuso subita cecidere ruina.

[Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat

mille uiros, nulli uictus uel ponere castra

uel iunxisse ratem duroque resoluere muros

ariete et in turrim subitos immittere pontis.]

555

Quem postquam Libyae ductor uirtute feroci

exultare uidet (namque illi uulnere praeceps

terga dabat leuibus diffisus Arauricus armis),

acrius hoc, pulchro Mauorte accensus in iram

et dignum sese ratus in certamina saeuo

560

comminus ire uiro, referenti e corpore telum

aduolat et fodiens pectus: ‹Laudande laborum,

quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra.

ad manis leti perfer decus. Itala gentis

ni tibi origo foret, uita donatus abires.›

565

hinc Fadum petit et ueterem bellare Labicum,

cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar

clarum spectato dederat certamine nomen.

immemor annorum seniumque oblitus in arma

ille quidem cruda mente et uiridissimus irae

570

ibat, sed uani frigentem in Marte senectam

prodebant ictus: stipula crepitabat inani

ignis iners cassamque dabat sine robore flammam.

quem postquam accepit patrio monstrante superbum

armigero Poenum ductor, ‹Certamina primae

575

hic lue nunc› inquit ‹pugnae: te notus Hamilcar

hac trahit ad manis dextra.› tum librat ab aure

intorquens iaculum et uersantem in uulnere sese

transigit. extracta foedauit cuspide sanguis

canitiem et longos finiuit morte labores.

580

nec minus Herminium primis obtruncat in armis,

adsuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis

exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae

ducere suspenso per stagna iacentia lino.

interea exanimem maesti super arma Sychaeum

585

portabant Poeni corpusque in castra ferebant.

quos ubi conspexit tristi clamore ruentis

ductor, praesago percussus pectora luctu,

‹Quinam› inquit ‹dolor, o socii, quemue ira deorum

eripuit nobis? num te, dulcedine laudis

590

flagrantem et nimio primi Mauortis amore

atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?›

utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum

et dictus pariter caedis maerentibus auctor,

‹Cerno› ait ‹aduerso pulchrum sub pectore uulnus

595

cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus

Hasdrubale ad manis ibis, nec te optima mater

dissimilem lugebit auis, Stygiaue sub umbra

degenerem cernens noster uitabit Hamilcar.

at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris,

600

morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur

exequias, seroque emptum uolet impia Roma

non uiolasse mei corpus mucrone Sychaei.›

Sic memorans torquet fumantem ex ore uaporem,

iraque anhelatum proturbat pectore murmur,

605

ut multo accensis feruore exuberat undis

clausus ubi exusto liquor indignatur aeno.

tum praeceps ruit in medios solumque fatigat

Flaminium incessens. nec dicto segnius ille

bella capessebat, propiorque insurgere Mauors

610

coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque,

cum subitus per saxa fragor, motique repente,

horrendum, colles et summa cacumina totis

intremuere iugis. nutant in uertice siluae

pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes.

615

immugit penitus conuulsis ima cauernis

dissiliens tellus nec paruos rumpit hiatus,

atque umbras late Stygias immensa uorago

faucibus ostendit patulis, manesque profundi

antiquum expauere diem. lacus ater in altos

620

sublatus montis et sede excussus auita

lauit Tyrrhenas ignota aspergine siluas.

iamque eadem populos magnorumque oppida regum

tempestas et dira lues strauitque tulitque.

ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes,

625

et retro fluctus torsit mare. monte relicto

Apenninicolae fugere ad litora Fauni.

pugnabat tamen (heu belli uecordia!) miles,

iactatus titubante solo, tremebundaque tela,

subducta tellure ruens, torquebat in hostem,

630

donec pulsa uagos cursus ad litora uertit

mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes.

quis consul terga increpitans (nam turbine motae

ablatus terrae inciderat): ‹Quid deinde, quid, oro,

restat, io, profugis? uos en ad moenia Romae

635

ducitis Hannibalem, uos in Tarpeia Tonantis

tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acris

disce ex me pugnas, uel si pugnare negatum,

disce mori. dabit exemplum non uile futuris

Flaminius. ne terga Libys, ne Cantaber umquam

640

consulis aspiciat. solus, si tanta libido

est uobis rabiesque fugae, tela omnia solus

pectore consumo et moriens fugiente per auras

hac anima uestras reuocabo ad proelia dextras.›

Dumque ea commemorat densosque obit obuius hostis,

645

aduolat ora ferus mentemque Ducarius. acri

nomen erat gentile uiro, fusisque cateruis

Boiorum quondam patriis antiqua gerebat

uulnera barbaricae mentis, noscensque superbi

uictoris uultus ‹Tune› inquit ‹maximus ille

650

Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo,

corporis an tanti manet de uulnere sanguis.

nec uos paeniteat, populares, fortibus umbris

hoc mactare caput: nostros hic curribus egit

insistens uictos alta ad Capitolia patres.

655

ultrix hora uocat.› pariter tunc undique fusis

obruitur telis, nimboque ruente per auras

contectus nulli dextra iactare reliquit

Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto

ulterior ductore fuit. namque agmine denso

660

primores iuuenum, laeua ob discrimina Martis

infensi superis dextrisque et cernere Poenum

uictorem plus morte rati, super ocius omnes

membra ducis stratosque artus certamine magno

telaque corporaque et non fausto Marte cruentas

665

iniecere manus. sic densi caedis aceruo

ceu tumulo texere uirum. tum, strage per undas

per siluas sparsa perque altam sanguine uallem,

in medias fratre inuectus comitante cateruas

caesorum iuuenum Poenus ‹Quae uulnera cernis,

670

quas mortes!› inquit ‹premit omnis dextera ferrum,

armatusque iacet seruans certamina miles.

hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes!

fronte minae durant, et stant in uultibus irae.

et uereor, ne, quae tanta creat indole tellus

675

magnanimos fecunda uiros, huic fata dicarint

imperium, atque ipsis deuincat cladibus orbem.›

Sic fatus cessit nocti; finemque dedere

caedibus infusae subducto sole tenebrae.