Bellum civile sive Pharsalia

Liber IV

___________________________________________________________

At procul extremis terrarum Caesar in oris

Martem saevus agit non multa caede nocentem

maxima sed fati ducibus momenta daturum.

iure pari rector castris Afranius illis

5

ac Petreius erat; concordia duxit in aequas

imperium commune vices, tutelaque valli

pervigil alterno paret custodia signo.

his praeter Latias acies erat inpiger Astur

Vettonesque leves profugique a gente vetusta

10

Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis.

colle tumet modico lenique excrevit in altum

pingue solum tumulo; super hunc fundata vetusta

surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis

Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis,

15

saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu

hibernas passurus aquas. at proxima rupes

signa tenet Magni, nec Caesar colle minore

castra levat; medius dirimit tentoria gurges.

explicat hinc tellus campos effusa patentis

20

vix oculo prendente modum, camposque coerces,

Cinga rapax, vetitus fluctus et litora cursu

Oceani pepulisse tuo; nam gurgite mixto

qui praestat terris aufert tibi nomen Hiberus.

prima dies belli cessavit Marte cruento

25

spectandasque ducum vires numerosaque signa

exposuit. piguit sceleris; pudor arma furentum

continuit, patriaeque et ruptis legibus unum

donavere diem; prono cum Caesar Olympo

in noctem subita circumdedit agmina fossa,

30

dum primae perstant acies, hostemque fefellit

et prope consertis obduxit castra maniplis.

luce nova collem subito conscendere cursu,

qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam,

imperat. huc hostem pariter terrorque pudorque

35

inpulit, et rapto tumulum prior agmine cepit.

his virtus ferrumque locum promittit, at illis

ipse locus. miles rupes oneratus in altas

nititur, adversoque acies in monte supina

haeret et in tergum casura umbone sequentis

40

erigitur. nulli telum vibrare vacavit,

dum labat et fixo firmat vestigia pilo,

dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relicto

caedunt ense viam. vidit lapsura ruina

agmina dux equitemque iubet succedere bello

45

munitumque latus laevo praeducere gyro.

sic pedes ex facili nulloque urguente receptus,

inritus et victor subducto Marte pependit.

hactenus armorum discrimina: cetera bello

fata dedit variis incertus motibus aer.

50

pigro bruma gelu siccisque Aquilonibus haerens

aethere constricto pluvias in nube tenebat.

urebant montana nives camposque iacentis

non duraturae conspecto sole pruinae,

atque omnis propior mergenti sidera caelo

55

aruerat tellus hiberno dura sereno.

sed postquam vernus calidum Titana recepit

sidera respiciens delapsae portitor Helles,

atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae

temporibus vicere dies, tum sole relicto

60

Cynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit,

exclusit Borean flammasque accepit in Euro.

ille suo nubes quascumque invenit in axe

torsit in occiduum Nabataeis flatibus orbem,

et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellus

65

exhalat nebulas, quidquid concrescere primus

sol patitur, quidquid caeli fuscator Eoi

inpulerat Corus, quidquid defenderat Indos.

incendere diem nubes oriente remotae

nec medio potuere graves incumbere mundo

70

sed nimbos rapuere fuga. vacat imbribus Arctos

et Notos, in solam Calpen fluit umidus aer.

hic, ubi iam Zephyri fines, et summus Olympi

cardo tenet Tethyn, vetitae transcurrere densos

involvere globos, congestumque aeris atri

75

vix recipit spatium quod separat aethere terram.

iamque polo pressae largos densantur in imbres

spissataeque fluunt; nec servant fulmina flammas

quamvis crebra micent: extinguunt fulgura nimbi.

hinc inperfecto conplectitur aera gyro

80

arcus vix ulla variatus luce colorem

Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctus

pertulit et caelo defusum reddidit aequor.

iamque Pyrenaeae, quas numquam solvere Titan

evaluit, fluxere nives, fractoque madescunt

85

saxa gelu. tum quae solitis e fontibus exit

non habet unda vias, tam largas alveus omnis

a ripis accepit aquas. iam naufraga campo

Caesaris arma natant, inpulsaque gurgite multo

castra labant; alto restagnant flumina vallo.

90

non pecorum raptus faciles, non pabula mersi

ulla ferunt sulci; tectarum errore viarum

fallitur occultis sparsus populator in agris.

iamque comes semper magnorum prima malorum

saeva fames aderat, nulloque obsessus ab hoste

95

miles eget: toto censu non prodigus emit

exiguam Cererem. pro lucri pallida tabes!

non dest prolato ieiunus venditor auro.

iam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta

condidit una palus vastaque voragine mersit,

100

absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum

detulit atque ipsas hausit, subitisque frementis

verticibus contorsit aquas et reppulit aestus

fortior Oceani. nec Phoebum surgere sentit

nox subtexta polo: rerum discrimina miscet

105

deformis caeli facies iunctaeque tenebrae.

sic mundi pars ima iacet, quam zona nivalis

perpetuaeque premunt hiemes: non sidera caelo

ulla videt, sterili non quicquam frigore gignit

sed glacie medios signorum temperat ignes.

110

sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda

aequorei rector, facias, Neptune tridentis,

et tu perpetuis inpendas aera nimbis,

tu remeare vetes quoscumque emiseris aestus.

non habeant amnes declivem ad litora cursum

115

sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus

laxet iter fluviis: hos campos Rhenus inundet,

hos Rhodanus; vastos obliquent flumina fontes.

Riphaeas huc solve nives, huc stagna lacusque

et pigras, ubicumque iacent, effunde paludes

120

et miseras bellis civilibus eripe terras.

sed parvo Fortuna viri contenta pavore

plena redit, solitoque magis favere secundi

et veniam meruere dei. iam rarior aer,

et par Phoebus aquis densas in vellera nubes

125

sparserat, et noctes ventura luce rubebant,

servatoque loco rerum discessit ab astris

umor, et ima petit quidquid pendebat aquarum.

tollere silva comas, stagnis emergere colles

incipiunt visoque die durescere valles.

130

utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit

primum cana salix madefacto vimine parvam

texitur in puppem caesoque inducta iuvenco

vectoris patiens tumidum super emicat amnem.

sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannus

135

navigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus,

conseritur bibula Memphitis cumba papyro.

his ratibus traiecta manus festinat utrimque

succisum curvare nemus, fluviique ferocis

incrementa timens non primis robora ripis

140

inposuit, medios pontem distendit in agros.

ac, nequid Sicoris repetitis audeat undis,

spargitur in sulcos et scisso gurgite rivis

dat poenas maioris aquae. postquam omnia fatis

Caesaris ire videt, celsam Petreius Ilerdam

145

deserit et noti diffisus viribus orbis

indomitos quaerit populos et semper in arma

mortis amore feros et tendit in ultima mundi.

nudatos Caesar colles desertaque castra

conspiciens capere arma iubet nec quaerere pontem

150

nec vada, sed duris fluvium superare lacertis.

paretur, rapuitque ruens in proelia miles

quod fugiens timuisset iter. mox uda receptis

membra fovent armis gelidosque a gurgite cursu

restituunt artus, donec decresceret umbra

155

in medium surgente die; iamque agmina summa

carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur.

attollunt campo geminae iuga saxea rupes

valle cava media; tellus hinc ardua celsos

continuat colles, tutae quos inter opaco

160

anfractu latuere viae; quibus hoste potito

faucibus emitti terrarum in devia Martem

inque feras gentes Caesar videt. 'ite sine ullo

ordine' ait 'raptumque fuga convertite bellum

et faciem pugnae voltusque inferte minaces;

165

nec liceat pavidis ignava occumbere morte:

excipiant recto fugientes pectore ferrum.'

dixit et ad montis tendentem praevenit hostem.

illic exiguo paulum distantia vallo

castra locant. postquam spatio languentia nullo

170

mutua conspicuos habuerunt lumina voltus,

[hic fratres natosque suos videre patresque]

deprensum est civile nefas. tenuere parumper

ora metu, tantum nutu motoque salutant

ense suos. mox, ut stimulis maioribus ardens

175

rupit amor leges, audet transcendere vallum

miles, in amplexus effusas tendere palmas.

hospitis ille ciet nomen, vocat ille propinquum,

admonet hunc studiis consors puerilibus aetas;

nec Romanus erat, qui non agnoverat hostem.

180

arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt,

et quamvis nullo maculatus sanguine miles

quae potuit fecisse timet. quid pectora pulsas?

quid, vaesane, gemis? fletus quid fundis inanis

nec te sponte tua sceleri parere fateris?

185

usque adeone times quem tu facis ipse timendum?

classica det bello, saevos tu neclege cantus;

signa ferat, cessa: iam iam civilis Erinys

concidet et Caesar generum privatus amabit.

nunc ades, aeterno conplectens omnia nexu,

190

o rerum mixtique salus Concordia mundi

et sacer orbis amor: magnum nunc saecula nostra

venturi discrimen habent. periere latebrae

tot scelerum, populo venia est erepta nocenti:

agnovere suos. pro numine fata sinistro

195

exigua requie tantas augentia clades!

pax erat, et castris miles permixtus utrisque

errabat; duro concordes caespite mensas

instituunt et permixto libamina Baccho;

graminei luxere foci, iunctoque cubili

200

extrahit insomnis bellorum fabula noctes,

quo primum steterint campo, qua lancea dextra

exierit. dum quae gesserunt fortia iactant

et dum multa negant, quod solum fata petebant,

est miseris renovata fides, atque omne futurum

205

crevit amore nefas. nam postquam foedera pacis

cognita Petreio, seque et sua tradita venum

castra videt, famulas scelerata ad proelia dextras

excitat atque hostis turba stipatus inermis

praecipitat castris iunctosque amplexibus ense

210

separat et multo disturbat sanguine pacem.

addidit ira ferox moturas proelia voces.

'inmemor o patriae, signorum oblite tuorum,

non potes hoc causae, miles, praestare, senatus

adsertor victo redeas ut Caesare? certe,

215

ut vincare, potes. dum ferrum, incertaque fata,

quique fluat multo non derit volnere sanguis,

ibitis ad dominum damnataque signa feretis,

utque habeat famulos nullo discrimine Caesar

exorandus erit? ducibus quoque vita petita est?

220

numquam nostra salus pretium mercesque nefandae

proditionis erit: non hoc civilia bella,

ut vivamus, agunt. trahimur sub nomine pacis.

non chalybem gentes penitus fugiente metallo

eruerent, nulli vallarent oppida muri,

225

non sonipes in bella ferox, non iret in aequor

turrigeras classis pelago sparsura carinas,

si bene libertas umquam pro pace daretur.

hostes nempe meos sceleri iurata nefando

sacramenta tenent; at vobis vilior hoc est

230

vestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa

et veniam sperare licet. pro dira pudoris

funera! nunc toto fatorum ignarus in orbe,

Magne, paras acies mundique extrema tenentis

sollicitas reges, cum forsan foedere nostro

235

iam tibi sit promissa salus.' sic fatur et omnis

concussit mentes scelerumque reduxit amorem.

sic, ubi desuetae silvis in carcere clauso

mansuevere ferae et voltus posuere minaces

atque hominem didicere pati, si torrida parvos

240

venit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque

admonitaeque tument gustato sanguine fauces;

fervet et a trepido vix abstinet ira magistro.

itur in omne nefas, et, quae fortuna deorum

invidia caeca bellorum in nocte tulisset,

245

fecit monstra fides. inter mensasque torosque

quae modo conplexu foverunt pectora caedunt;

et quamvis primo ferrum strinxere gementes,

ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit,

dum feriunt, odere suos, animosque labantis

250

confirmant ictu. fervent iam castra tumultu,

[et scelerum turba, rapiuntur colla parentum]

ac, velut occultum pereat scelus, omnia monstra

in facie posuere ducum: iuvat esse nocentis.

tu, Caesar, quamvis spoliatus milite multo,

255

agnoscis superos; neque enim tibi maior in arvis

Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undis

Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum,

hoc siquidem solo civilis crimine belli

dux causae melioris eris.

   polluta nefanda

260

agmina caede duces iunctis committere castris

non audent, altaeque ad moenia rursus Ilerdae

intendere fugam. campos eques obvius omnis

abstulit et siccis inclusit collibus hostem.

tunc inopes undae praerupta cingere fossa

265

Caesar avet nec castra pati contingere ripas

aut circum largos curvari bracchia fontes.

ut leti videre viam, conversus in iram

praecipitem timor est. miles non utile clausis

auxilium mactavit equos, tandemque coactus

270

spe posita damnare fugam casurus in hostes

fertur. ut effuso Caesar decurrere passu

vidit et ad certam devotos tendere mortem,

'tela tene iam, miles', ait 'ferrumque ruenti

subtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum.

275

vincitur haut gratis iugulo qui provocat hostem.

en, sibi vilis adest invisa luce iuventus

iam damno peritura meo; non sentiet ictus,

incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso.

deserat hic fervor mentes, cadat impetus amens,

280

perdant velle mori.' sic deflagrare minaces

in cassum et vetito passus languescere bello,

substituit merso dum nox sua lumina Phoebo.

inde, ubi nulla data est miscendae copia mortis,

paulatim cadit ira ferox mentesque tepescunt,

285

saucia maiores animos ut pectora gestant,

dum dolor est ictusque recens et mobile nervis

conamen calidus praebet cruor ossaque nondum

adduxere cutem: si conscius ensis adacti

stat victor tenuitque manus, tum frigidus artus

290

alligat atque animum subducto robore torpor,

postquam sicca rigens astrinxit volnera sanguis.

iamque inopes undae primum tellure refossa

occultos latices abstrusaque flumina quaerunt;

nec solum rastris durisque ligonibus arva

295

sed gladiis fodere suis, puteusque cavati

montis ad inrigui premitur fastigia campi.

non se tam penitus, tam longe luce relicta

merserit Astyrici scrutator pallidus auri.

non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes

300

aut micuere novi percusso pumice fontes,

antra nec exiguo stillant sudantia rore

aut inpulsa levi turbatur glarea vena.

tunc exhausta super multo sudore iuventus

extrahitur duris silicum lassata metallis;

305

quoque minus possent siccos tolerare vapores

quaesitae fecistis aquae. nec languida fessi

corpora sustentant epulis, mensasque perosi

auxilium fecere famem. si mollius arvum

prodidit umorem, pinguis manus utraque glaebas

310

exprimit ora super; nigro si turbida limo

conluvies inmota iacet, cadit omnis in haustus

certatim obscaenos miles moriensque recepit

quas nollet victurus aquas; rituque ferarum

distentas siccant pecudes, et lacte negato

315

sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis.

tunc herbas frondesque terunt, et rore madentis

destringunt ramos et siquos palmite crudo

arboris aut tenera sucos pressere medulla.

o fortunati, fugiens quos barbarus hostis

320

fontibus inmixto stravit per rura veneno.

hos licet in fluvios saniem tabemque ferarum,

pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis

infundas aconita palam, Romana iuventus

non decepta bibet. torrentur viscera flamma

325

oraque sicca rigent squamosis aspera linguis;

iam marcent venae, nulloque umore rigatus

aeris alternos angustat pulmo meatus,

rescissoque nocent suspiria dura palato;

pandunt ora tamen nociturumque aera captant.

330

expectant imbres, quorum modo cuncta natabant

inpulsu, et siccis voltus in nubibus haerent.

quoque magis miseros undae ieiunia solvant

non super arentem Meroen Cancrique sub axe,

qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter

335

stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum

spectat vicinos sitiens exercitus amnes.

iam domiti cessere duces, pacisque petendae

auctor damnatis supplex Afranius armis

semianimes in castra trahens hostilia turmas

340

victoris stetit ante pedes. servata precanti

maiestas non fracta malis, interque priorem

fortunam casusque novos gerit omnia victi,

sed ducis, et veniam securo pectore poscit.

'si me degeneri stravissent fata sub hoste,

345

non derat fortis rapiendo dextera leto;

at nunc causa mihi est orandae sola salutis

dignum donanda, Caesar, te credere vita.

non partis studiis agimur nec sumpsimus arma

consiliis inimica tuis. nos denique bellum

350

invenit civile duces, causaeque priori,

dum potuit, servata fides. nil fata moramur:

tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas,

securumque orbis patimur post terga relicti.

nec cruor effusus campis tibi bella peregit

355

nec ferrum lassaeque manus: hoc hostibus unum,

quod vincas, ignosce tuis. nec magna petuntur:

otia des fessis, vitam patiaris inermis

degere quam tribuis. campis prostrata iacere

agmina nostra putes; nec enim felicibus armis

360

misceri damnata decet, partemque triumphi

captos ferre tui: turba haec sua fata peregit.

hoc petimus, victos ne tecum vincere cogas.'

dixerat; at Caesar facilis voltuque serenus

flectitur atque usus belli poenamque remittit.

365

ut primum iustae placuerunt foedera pacis,

incustoditos decurrit miles ad amnes,

incumbit ripis permissaque flumina turbat.

continuus multis subitarum tractus aquarum

aera non passus vacuis discurrere venis

370

artavit clausitque animam; nec fervida pestis

cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis

visceribus sibi poscit aquas. mox robora nervis

et vires rediere viris. o prodiga rerum

luxuries numquam parvo contenta paratis

375

et quaesitorum terra pelagoque ciborum

ambitiosa fames et lautae gloria mensae,

discite quam parvo liceat producere vitam

et quantum natura petat. non erigit aegros

nobilis ignoto diffusus consule Bacchus,

380

non auro murraque bibunt, sed gurgite puro

vita redit. satis est populis fluviusque Ceresque.

heu miseri qui bella gerunt! tunc arma relinquens

victori miles spoliato pectore tutus

innocuusque suas curarum liber in urbes

385

spargitur. o quantum donata pace potitos

excussis umquam ferrum vibrasse lacertis

paenituit, tolerasse sitim frustraque rogasse

prospera bella deos! nempe usis Marte secundo

tot dubiae restant acies, tot in orbe labores;

390

ut numquam fortuna labet successibus anceps,

vincendum totiens; terras fundendus in omnis

est cruor et Caesar per tot sua fata sequendus.

felix qui potuit mundi nutante ruina

quo iaceat iam scire loco. non proelia fessos

395

ulla vocant, certos non rumpunt classica somnos.

iam coniunx natique rudes et sordida tecta

et non deductos recipit sua terra colonos.

hoc quoque securis oneris fortuna remisit,

sollicitus menti quod abest favor: ille salutis

400

est auctor, dux ille fuit. sic proelia soli

felices nullo spectant civilia voto.

non eadem belli totum fortuna per orbem

constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est.

qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonas

405

et tepidum in molles Zephyros excurrit Iader,

illic bellaci confisus gente Curictum,

quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto,

clauditur extrema residens Antonius ora

cautus ab incursu belli, si sola recedat,

410

expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus

pascendis summittit equis, non proserit ullam

flava Ceres segetem; spoliarat gramine campum

miles et attonso miseris iam dentibus arvo

castrorum siccas de caespite volserat herbas.

415

ut primum adversae socios in litore terrae

et Basilum videre ducem, nova furta per aequor

exquisita fugae. neque enim de more carinas

extendunt puppesque levant, sed firma gerendis

molibus insolito contexunt robora ductu.

420

namque ratem vacuae sustentant undique cupae

quarum porrectis series constricta catenis

ordinibus geminis obliquas excipit alnos;

nec gerit expositum telis in fronte patenti

remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor,

425

hoc ferit et taciti praebet miracula cursus,

quod nec vela ferat nec apertas verberet undas.

tum freta servantur, dum se declinibus undis

aestus agat refluoque mari nudentur harenae.

iamque relabenti crescebant litora ponto:

430

missa ratis prono defertur lapsa profundo

et geminae comites. cunctas super ardua turris

eminet et tremulis tabulata minantia pinnis.

noluit Illyricae custos Octavius undae

confestim temptare ratem, celeresque carinas

435

continuit, cursu crescat dum praeda secundo,

et temere ingressos repetendum invitat ad aequor

pace maris. sic, dum pavidos formidine cervos

claudat odoratae metuentis aera pinnae

aut dum dispositis attollat retia varis,

440

venator tenet ora levis clamosa Molossi,

Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli

silva cani, nisi qui presso vestigia rostro

colligit et praeda nescit latrare reperta

contentus tremulo monstrasse cubilia loro.

445

nec mora, conplentur moles, avideque petitis

insula deseritur ratibus, quo tempore primas

inpedit ad noctem iam lux extrema tenebras.

at Pompeianus fraudes innectere ponto

antiqua parat arte Cilix, passusque vacare

450

summa freti medio suspendit vincula ponto

et laxe fluitare sinit, religatque catenas

rupis ab Illyricae scopulis. nec prima nec illam

quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles

haesit et ad cautes adducto fune secuta est.

455

inpendent cava saxa mari, ruituraque semper

stat, mirum, moles et silvis aequor inumbrat.

huc fractas Aquilone rates summersaque pontus

corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris;

restituit raptus tectum mare, cumque cavernae

460

evomuere fretum contorti verticis undae

Tauromenitanam vincunt fervore Charybdim.

hic Opiterginis moles onerata colonis

constitit; hanc omni puppes statione solutae

circumeunt, alii rupes ac litora conplent.

465

Vulteius tacitas sensit sub gurgite fraudes

(dux erat ille ratis); frustra qui vincula ferro

rumpere conatus poscit spe proelia nulla

incertus qua terga daret, qua pectora bello.

hoc tamen in casu quantum deprensa valebat

470

effecit virtus: inter tot milia captae

circumfusa rati et plenam vix inde cohortem

pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra

nox lucem dubiam pacemque habuere tenebrae.

tum sic attonitam venturaque fata paventem

475

rexit magnanima Vulteius voce cohortem:

'libera non ultra parva quam nocte iuventus,

consulite extremis angusto in tempore rebus.

vita brevis nulli superest qui tempus in illa

quaerendae sibi mortis habet; nec gloria leti

480

inferior, iuvenes, admoto occurrere fato.

omnibus incerto venturae tempore vitae

par animi laus est et, quos speraveris, annos

perdere et extremae momentum abrumpere lucis,

accersas dum fata manu: non cogitur ullus

485

velle mori. fuga nulla patet, stant undique nostris

intenti cives iugulis: decernite letum,

et metus omnis abest. cupias quodcumque necesse est.

non tamen in caeca bellorum nube cadendum est

aut cum permixtas acies sua tela tenebris

490

involvent. conferta iacent cum corpora campo,

in medium mors omnis abit, perit obruta virtus:

nos in conspicua sociis hostique carina

constituere dei; praebebunt aequora testes,

praebebunt terrae, summis dabit insula saxis,

495

spectabunt geminae diverso litore partes.

nescio quod nostris magnum et memorabile fatis

exemplum, Fortuna, paras. quaecumque per aevum

exhibuit monimenta fides servataque ferro

militiae pietas, transisset nostra iuventus.

500

namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar,

esse parum scimus; sed non maiora supersunt

obsessis tanti quae pignora demus amoris.

abscidit nostrae multum fors invida laudi,

quod non cum senibus capti natisque tenemur.

505

indomitos sciat esse viros timeatque furentis

et morti faciles animos et gaudeat hostis

non plures haesisse rates. temptare parabunt

foederibus turpique volent corrumpere vita.

o utinam, quo plus habeat mors unica famae,

510

promittant veniam, iubeant sperare salutem,

ne nos, cum calido fodiemus viscera ferro,

desperasse putent. magna virtute merendum est,

Caesar ut amissis inter tot milia paucis

hoc damnum clademque vocet. dent fata recessum

515

emittantque licet, vitare instantia nolim.

proieci vitam, comites, totusque futurae

mortis agor stimulis: furor est. agnoscere solis

permissum, quos iam tangit vicinia fati,

victurosque dei celant, ut vivere durent,

520

felix esse mori.' sic cunctas sustulit ardor

mobilium mentes iuvenum. cum sidera caeli

ante ducis voces oculis umentibus omnes

aspicerent flexoque Vrsae temone paverent,

idem, cum fortes animos praecepta subissent,

525

optavere diem. nec segnis vergere ponto

tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat

sidera, vicino cum lux altissima Cancro est;

nox tum Thessalicas urguebat parva sagittas.

detegit orta dies stantis in rupibus Histros

530

pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos.

temptavere prius suspenso vincere bello

foederibus, fieret captis si dulcior ipsa

mortis vita mora. stabat devota iuventus

damnata iam luce ferox securaque pugnae

535

promisso sibi fine manu, nullique tumultus

excussere viris mentes ad summa paratas;

innumerasque simul pauci terraque marique

sustinuere manus: tanta est fiducia mortis.

utque satis bello visum est fluxisse cruoris

540

versus ab hoste furor. primus dux ipse carinae

Vulteius iugulo poscens iam fata retecto

'ecquis' ait 'iuvenum est cuius sit dextra cruore

digna meo certaque fide per volnera nostra

testetur se velle mori?' nec plura locuto

545

viscera non unus iam dudum transigit ensis.

conlaudat cunctos, sed eum cui volnera prima

debebat grato moriens interficit ictu.

concurrunt alii totumque in partibus unis

bellorum fecere nefas. sic semine Cadmi

550

emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum

volneribus, dirum Thebanis fratribus omen;

Phasidos et campis insomni dente creati

terrigenae missa magicis e cantibus ira

cognato tantos inplerunt sanguine sulcos,

555

ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis

expavit Medea nefas. sic mutua pacti

fata cadunt iuvenes, minimumque in morte virorum

mors virtutis habet. pariter sternuntque caduntque

volnere letali, nec quemquam dextra fefellit

560

cum feriat moriente manu. nec volnus adactis

debetur gladiis: percussum est pectore ferrum

et iuguli pressere manum. cum sorte cruenta

fratribus incurrunt fratres natusque parenti,

haud trepidante tamen toto cum pondere dextra

565

exegere enses. pietas ferientibus una

non repetisse fuit. iam latis viscera lapsa

semianimes traxere foris multumque cruorem

infudere mari. despectam cernere lucem

victoresque suos voltu spectare superbo

570

et mortem sentire iuvat. iam strage cruenta

conspicitur cumulata ratis, bustisque remittunt

corpora victores, ducibus mirantibus ulli

esse ducem tanti. nullam maiore locuta est

ore ratem totum discurrens Fama per orbem.

575

non tamen ignavae post haec exempla virorum

percipient gentes quam sit non ardua virtus

servitium fugisse manu, sed regna timentur

ob ferrum et saevis libertas uritur armis,

ignorantque datos, ne quisquam serviat, enses.

580

mors, utinam pavidos vitae subducere nolles,

sed virtus te sola daret.

non segnior illo

Marte fuit, qui tum Libycis exarsit in aruis.

namque rates audax Lilybaeo litore solvit

Curio, nec forti velis Aquilone recepto

585

inter semirutas magnae Carthaginis arces

et Clipeam tenuit stationis litora notae,

primaque castra locat cano procul aequore, qua se

Bagrada lentus agit siccae sulcator harenae.

inde petit tumulos exesasque undique rupes,

590

Antaei quas regna vocat non vana vetustas.

nominis antiqui cupientem noscere causas

cognita per multos docuit rudis incola patres.

'nondum post genitos Tellus ecfeta gigantas

terribilem Libycis partum concepit in antris.

595

nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon

aut Tityos Briareusque ferox; caeloque pepercit

quod non Phlegraeis Antaeum sustulit arvis.

hoc quoque tam vastas cumulavit munere vires

Terra sui fetus, quod, cum tetigere parentem,

600

iam defecta vigent renovato robore membra.

haec illi spelunca domus; latuisse sub alta

rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones;

ad somnos non terga ferae praebere cubile

adsuerunt, non silva torum, viresque resumit

605

in nuda tellure iacens. periere coloni

arvorum Libyae, pereunt quos appulit aequor;

auxilioque diu virtus non usa cadendi

terrae spernit opes: invictus robore cunctis,

quamvis staret, erat. tandem volgata cruenti

610

fama mali terras monstris aequorque levantem

magnanimum Alciden Libycas excivit in oras.

ille Cleonaei proiecit terga leonis,

Antaeus Libyci; perfudit membra liquore

hospes Olympiacae servato more palaestrae,

615

ille parum fidens pedibus contingere matrem

auxilium membris calidas infudit harenas.

conseruere manus et multo bracchia nexu;

colla diu gravibus frustra temptata lacertis,

inmotumque caput fixa cum fronte tenetur,

620

miranturque habuisse parem. nec viribus uti

Alcides primo voluit certamine totis,

exhausitque virum, quod creber anhelitus illi

prodidit et gelidus fesso de corpore sudor.

tum cervix lassata quati, tum pectore pectus

625

urgueri, tunc obliqua percussa labare

crura manu. iam terga viri cedentia victor

alligat et medium conpressis ilibus artat

inguinaque insertis pedibus distendit et omnem

explicuit per membra virum. rapit arida tellus

630

sudorem; calido conplentur sanguine venae,

intumuere tori, totosque induruit artus

Herculeosque novo laxavit corpore nodos.

constitit Alcides stupefactus robore tanto,

nec sic Inachiis, quamvis rudis esset, in undis

635

desectam timuit reparatis anguibus hydram.

conflixere pares, Telluris viribus ille,

ille suis. numquam saevae sperare novercae

plus licuit: videt exhaustos sudoribus artus

cervicemque viri, siccam cum ferret Olympum.

640

utque iterum fessis iniecit bracchia membris

non expectatis Antaeus viribus hostis

sponte cadit maiorque accepto robore surgit.

quisquis inest terris in fessos spiritus artus

egeritur, Tellusque viro luctante laborat.

645

ut tandem auxilium tactae prodesse parentis

Alcides sensit, 'standum est tibi,' dixit 'et ultra

non credere solo, sternique vetabere terra.

haerebis pressis intra mea pectora membris:

huc, Antaee, cades.' sic fatus sustulit alte

650

nitentem in terras iuvenem. morientis in artus

non potuit nati Tellus permittere vires:

Alcides medio tenuit iam pectora pigro

stricta gelu terrisque diu non credidit hostem.

hinc, aevi veteris custos, famosa vetustas,

655

miratrixque sui, signavit nomine terras.

sed maiora dedit cognomina collibus istis

Poenum qui Latiis revocavit ab arcibus hostem

Scipio; nam sedes Libyca tellure potito

haec fuit. en, veteris cernis vestigia valli.

660

Romana hos primum tenuit victoria campos.'

Curio laetatus, tamquam fortuna locorum

bella gerat servetque ducum sibi fata priorum,

felici non fausta loco tentoria ponens

indulsit castris et collibus abstulit omen

665

sollicitatque feros non aequis viribus hostis.

omnis Romanis quae cesserat Africa signis

tum Vari sub iure fuit; qui robore quamquam

confisus Latio regis tamen undique vires

excivit, Libycas gentis, extremaque mundi

670

signa suum comitata Iubam. non fusior ulli

terra fuit domino: qua sunt longissima, regna

cardine ab occiduo vicinus Gadibus Atlans

terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon;

at, qua lata iacet, vasti plaga fervida regni

675

distinet Oceanum zonaeque exusta calentis.

sufficiunt spatio populi: tot castra secuntur,

Autololes Numidaeque vagi semperque paratus

inculto Gaetulus equo, tum concolor Indo

Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto

680

Marmaridae volucres, aequaturusque sagittas

Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax,

et gens quae nudo residens Massylia dorso

ora levi flectit frenorum nescia virga,

et solitus vacuis errare mapalibus Afer

685

venator ferrique simul fiducia non est

vestibus iratos laxis operire leones.

nec solum studiis civilibus arma parabat

privatae sed bella dabat Iuba concitus irae.

hunc quoque quo superos humanaque polluit anno

690

lege tribunicia solio depellere avorum

Curio temptarat, Libyamque auferre tyranno

dum regnum te, Roma, facit. memor ille doloris

hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti.

hac igitur regis trepidat iam Curio fama

695

et quod Caesareis numquam devota iuventus

illa nimis castris nec Rheni miles in undis

exploratus erat, Corfini captus in arce,

infidusque novis ducibus dubiusque priori

fas utrumque putat. sed, postquam languida segni

700

cernit cuncta metu nocturnaque munera valli

desolata fuga, trepida sic mente profatur:

'audendo magnus tegitur timor; arma capessam

ipse prior. campum miles descendat in aequum

dum meus est; variam semper dant otia mentem.

705

eripe consilium pugna: cum dira voluptas

ense subit presso, galeae texere pudorem,

quis conferre duces meminit, quis pendere causas?

qua stetit inde favet; veluti fatalis harenae

muneribus non ira vetus concurrere cogit

710

productos, odere pares.' sic fatus apertis

instruxit campis acies; quem blanda futuris

deceptura malis belli fortuna recepit.

nam pepulit Varum campo nudataque foeda

terga fuga, donec vetuerunt castra, cecidit.

715

tristia sed postquam superati proelia Vari

sunt audita Iubae, laetus quod gloria belli

sit rebus servata suis, rapit agmina furtim,

obscuratque suam per iussa silentia famam

hoc solum incauto metuentis ab hoste, timeri.

720

mittitur, exigua qui proelia prima lacessat

eliciatque manu, Numidis a rege secundus,

ut sibi commissi simulator Sabbura belli;

ipse cava regni vires in valle retentat:

aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis

725

ludit et iratas incerta provocat umbra

obliquusque caput vanas serpentis in auras

effusae tuto conprendit guttura morsu

letiferam citra saniem; tunc inrita pestis

exprimitur faucesque fluunt pereunte veneno.

730

fraudibus eventum dederat fortuna, feroxque

non exploratis occulti viribus hostis

Curio nocturnum castris erumpere cogit

ignotisque equitem late decurrere campis.

ipse sub aurorae primos excedere motus

735

signa iubet castris, multum frustraque rogatus

ut Libycas metuat fraudes infectaque semper

Punica bella dolis. leti fortuna propinqui

tradiderat fatis iuvenem, bellumque trahebat

auctorem civile suum. super ardua ducit

740

saxa, super cautes, abrupto limite signa;

cum procul e summis conspecti collibus hostes

fraude sua cessere parum, dum colle relicto

effusam patulis aciem committeret arvis.

ille fugam credens simulatae nescius artis,

745

ut victor, mersos aciem deiecit in agros.

ut primum patuere doli, Numidaeque fugaces

undique conpletis clauserunt montibus agmen,

obstipuit dux ipse simul perituraque turba.

non timidi petiere fugam, non proelia fortes,

750

quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum

saxa quatit pulsu rigidos vexantia frenos

ora terens spargitque iubas et subrigit auris

incertoque pedum pugnat non stare tumultu:

fessa iacet cervix, fumant sudoribus artus

755

oraque proiecta squalent arentia lingua,

pectora rauca gemunt, quae creber anhelitus urguet,

et defecta gravis longe trahit ilia pulsus

siccaque sanguineis durescit spuma lupatis.

iamque gradum neque verberibus stimulisque coacti

760

nec quamvis crebris iussi calcaribus addunt:

volneribus coguntur equi; nec profuit ulli

cornipedis rupisse moras, neque enim impetus ille

incursusque fuit: tantum perfertur ad hostis

et spatium iaculis oblato volnere donat.

765

at, vagus Afer equos ut primum emisit in agmen,

tum campi tremuere sono, terraque soluta,

quantus Bistonio torquetur turbine, pulvis

aera nube sua texit traxitque tenebras.

ut vero in pedites fatum miserabile belli

770

incubuit, nullo dubii discrimine Martis

ancipites steterunt casus, set tempora pugnae

mors tenuit; neque enim licuit procurrere contra

et miscere manus. sic undique saepta iuventus

comminus obliquis et rectis eminus hastis

775

obruitur, non volneribus nec sanguine solum,

telorum nimbo peritura et pondere ferri.

ergo acies tantae parvum spissantur in orbem,

ac, siquis metuens medium correpsit in agmen,

vix inpune suos inter convertitur enses;

780

densaturque globus, quantum pede prima relato

constrinxit gyros acies. non arma movendi

iam locus est pressis, stipataque membra teruntur;

frangitur armatum conliso pectore pectus.

non tam laeta tulit victor spectacula Maurus

785

quam Fortuna dabat; fluvios non ille cruoris

membrorumque videt lapsum et ferientia terram

corpora: conpressum turba stetit omne cadaver.

excitet invisas dirae Carthaginis umbras

inferiis fortuna novis, ferat ista cruentus

790

Hannibal et Poeni tam dira piacula manes.

Romanam, superi, Libyca tellure ruinam

Pompeio prodesse nefas votisque senatus.

Africa nos potius vincat sibi. Curio, fusas

ut vidit campis acies et cernere tantas

795

permisit clades conpressus sanguine pulvis,

non tulit adflictis animam producere rebus

aut sperare fugam, ceciditque in strage suorum

inpiger ad letum et fortis virtute coacta.

quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque

800

unde tribunicia plebeius signifer arce

arma dabas populis? quid prodita iura senatus

et gener atque socer bello concurrere iussi?

ante iaces quam dira duces Pharsalia confert,

spectandumque tibi bellum civile negatum est.

805

has urbi miserae vestro de sanguine poenas

ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes.

felix Roma quidem civisque habitura beatos,

si libertatis superis tam cura placeret

quam vindicta placet. Libycas, en, nobile corpus,

810

pascit aves nullo contectus Curio busto.

at tibi nos, quando non proderit ista silere

a quibus omne aevi senium sua fama repellit,

digna damus, iuvenis, meritae praeconia vitae.

haut alium tanta civem tulit indole Roma

815

aut cui plus leges deberent recta sequenti;

perdita tunc urbi nocuerunt saecula, postquam

ambitus et luxus et opum metuenda facultas

transverso mentem dubiam torrente tulerunt,

momentumque fuit mutatus Curio rerum

820

Gallorum captus spoliis et Caesaris auro.

ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensis

Sulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentus

Caesareaeque domus series, cui tanta potestas

concessa est? emere omnes, hic vendidit urbem.