Bellum civile sive Pharsalia

Liber III

___________________________________________________________

Propulit ut classem velis cedentibus Auster

incumbens mediumque rates movere profundum,

omnis in Ionios spectabat navita fluctus:

solus ab Hesperia non flexit lumina terra

5

Magnus, dum patrios portus, dum litora numquam

ad visus reditura suos tectumque cacumen

nubibus et dubios cernit vanescere montis.

inde soporifero cesserunt languida somno

membra ducis; diri tum plena horroris imago

10

visa caput maestum per hiantis Iulia terras

tollere et accenso furialis stare sepulchro.

'sedibus Elysiis campoque expulsa piorum

ad Stygias' inquit 'tenebras manesque nocentis

post bellum civile trahor. vidi ipsa tenentis

15

Eumenidas quaterent quas vestris lampadas armis;

praeparat innumeras puppes Acherontis adusti

portitor; in multas laxantur Tartara poenas;

vix operi cunctae dextra properante sorores

sufficiunt, lassant rumpentis stamina Parcas.

20

coniuge me laetos duxisti, Magne, triumphos:

fortuna est mutata toris, semperque potentis

detrahere in cladem fato damnata maritos

innupsit tepido paelex Cornelia busto.

haereat illa tuis per bella per aequora signis,

25

dum non securos liceat mihi rumpere somnos

et nullum vestro vacuum sit tempus amori

sed teneat Caesarque dies et Iulia noctes.

me non Lethaeae, coniunx, oblivia ripae

inmemorem fecere tui, regesque silentum

30

permisere sequi. veniam te bella gerente

in medias acies. numquam tibi, Magne, per umbras

perque meos manes genero non esse licebit;

abscidis frustra ferro tua pignora: bellum

te faciet civile meum.' sic fata refugit

35

umbra per amplexus trepidi dilapsa mariti.

ille, dei quamvis cladem manesque minentur,

maior in arma ruit certa cum mente malorum,

et 'quid' ait 'vani terremur imagine visus?

aut nihil est sensus animis a morte relictum

40

aut mors ipsa nihil.' Titan iam pronus in undas

ibat et igniferi tantum demerserat orbis

quantum desse solet lunae, seu plena futura est

seu iam plena fuit: tunc obtulit hospita tellus

puppibus accessus faciles; legere rudentes

45

et posito remis petierunt litora malo.

Caesar, ut emissas venti rapuere carinas,

absconditque fretum classes, et litore solus

dux stetit Hesperio, non illum gloria pulsi

laetificat Magni: queritur quod tuta per aequor

50

terga ferant hostes. neque enim iam sufficit ulla

praecipiti fortuna viro, nec vincere tanti,

ut bellum differret, erat. tum pectore curas

expulit armorum pacique intentus agebat

quoque modo vanos populi conciret amores,

55

gnarus et irarum causas et summa favoris

annona momenta trahi. namque adserit urbes

sola fames, emiturque metus, cum segne potentes

volgus alunt: nescit plebes ieiuna timere.

Curio Sicanias transcendere iussus in urbes,

60

qua mare tellurem subitis aut obruit undis

aut scidit, et medias fecit sibi litora terras:

vis illic ingens pelagi, semperque laborant

aequora ne rupti repetant confinia montes.

bellaque Sardoas etiam sparguntur in oras.

65

utraque frugiferis est insula nobilis arvis,

nec prius Hesperiam longinquis messibus ullae

nec Romana magis conplerunt horrea terrae.

ubere vix glaebae superat, cessantibus Austris

cum medium nubes Borea cogente sub axem

70

effusis magnum Libye tulit imbribus annum.

haec ubi sunt provisa duci, tunc agmina victor

non armata trahens sed pacis habentia voltum

tecta petit patriae. pro, si remeasset in urbem

Gallorum tantum populis Arctoque subacta,

75

quam seriem rerum longa praemittere pompa,

quas potuit belli facies! ut vincula Rheno

Oceanoque daret, celsos ut Gallia currus

nobilis et flavis sequeretur mixta Britannis.

perdidit o qualem vincendo plura triumphum!

80

non illum laetis vadentem coetibus urbes

sed tacitae videre metu, nec constitit usquam

obvia turba duci. gaudet tamen esse timori

tam magno populis et se non mallet amari.

iamque et praecipitis superaverat Anxuris arces,

85

et qua Pomptinas via dividit uda paludes,

qua sublime nemus, Scythicae qua regna Dianae,

quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam;

excelsa de rupe procul iam conspicit urbem

Arctoi toto non visam tempore belli

90

miratusque suae sic fatur moenia Romae:

'tene, deum sedes, non ullo Marte coacti

deseruere viri? pro qua pugnabitur urbe?

di melius, quod non Latias Eous in oras

nunc furor incubuit nec iuncto Sarmata velox

95

Pannonio Dacisque Getes admixtus: habenti

tam pavidum tibi, Roma, ducem fortuna pepercit,

quod bellum civile fuit.' sic fatur et urbem

attonitam terrore subit. namque ignibus atris

creditur, ut captae, rapturus moenia Romae

100

sparsurusque deos. fuit haec mensura timoris:

velle putant quodcumque potest. non omina festa,

non fictas laeto voces simulare tumultu,

vix odisse vacat. Phoebea Palatia conplet

turba patrum nullo cogendi iure senatus

105

e latebris educta suis; non consule sacrae

fulserunt sedes, non, proxima lege potestas,

praetor adest, vacuaeque loco cessere curules.

omnia Caesar erat: privatae curia vocis

testis adest. sedere patres censere parati,

110

si regnum, si templa sibi iugulumque senatus

exiliumque petat. melius, quod plura iubere

erubuit quam Roma pati.

tamen exit in iram,

viribus an possint obsistere iura, per unum

Libertas experta virum; pugnaxque Metellus,

115

ut videt ingenti Saturnia templa revelli

mole, rapit gressus et Caesaris agmina rumpens

ante fores nondum reseratae constitit aedis

(usque adeo solus ferrum mortemque timere

auri nescit amor, pereunt discrimine nullo

120

amissae leges set, pars vilissima rerum,

certamen movistis, opes), prohibensque rapina

victorem clara testatur voce tribunus.

'non nisi per nostrum vobis percussa patebunt

templa latus, nullasque feres nisi sanguine sacro

125

sparsas, raptor, opes. certe violata potestas

invenit ista deos; Crassumque in bella secutae

saeva tribuniciae voverunt proelia dirae.

detege iam ferrum; neque enim tibi turba verenda est

spectatrix scelerum: deserta stamus in urbe.

130

non feret e nostro sceleratus praemia miles:

sunt quos prosternas populi, quae moenia dones.

pacis ad exutae spolium non cogit egestas:

bellum, Caesar, habes.' his magnam victor in iram

vocibus accensus 'vanam spem mortis honestae

135

concipis: haud' inquit 'iugulo se polluet isto

nostra, Metelle, manus; dignum te Caesaris ira

nullus honor faciet. te vindice tuta relicta est

libertas? non usque adeo permiscuit imis

longus summa dies ut non, si voce Metelli

140

servantur leges, malint a Caesare tolli.'

dixerat, et nondum foribus cedente tribuno

acrior ira subit: saevos circumspicit enses

oblitus simulare togam; cum Cotta Metellum

conpulit audaci nimium desistere coepto.

145

'libertas' inquit 'populi quem regna coercent

libertate perit; cuius servaveris umbram,

si quidquid iubeare velis. tot rebus iniquis

paruimus victi; venia est haec sola pudoris

degenerisque metus, nullam potuisse negari.

150

ocius avertat diri mala semina belli.

damna movent populos siquos sua iura tuentur:

non sibi sed domino gravis est quae servit egestas.'

protinus abducto patuerunt templa Metello.

tunc rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas

155

testatur stridore fores; tum conditus imo

eruitur templo multis non tactus ab annis

Romani census populi, quem Punica bella,

quem dederat Perses, quem victi praeda Philippi,

quod tibi, Roma, fuga <Ga>llus trepidante reliquit,

160

quo te Fabricius regi non vendidit auro,

quidquid parcorum mores servastis avorum,

quod dites Asiae populi misere tributum

victorique dedit Minoia Creta Metello,

quod Cato longinqua vexit super aequora Cypro.

165

tunc Orientis opes captorumque ultima regum

quae Pompeianis praelata est gaza triumphis

egeritur; tristi spoliantur templa rapina,

pauperiorque fuit tum primum Caesare Roma.

interea totum Magni fortuna per orbem

170

secum casuras in proelia moverat urbes.

proxima vicino vires dat Graecia bello.

Phocaicas Amphissa manus scopulosaque Cirrha

Parnasosque iugo misit desertus utroque.

Boeoti coiere duces, quos inpiger ambit

175

fatidica Cephisos aqua Cadmeaque Dirce,

Pisaeaeque manus populisque per aequora mittens

Sicaniis Alpheos aquas. tum Maenala liquit

Arcas et Herculeam miles Trachinius Oeten.

Thesproti Dryopesque ruunt, quercusque silentis

180

Chaonio veteres liquerunt vertice Selloe.

exhausit totas quamvis dilectus Athenas,

exiguae Phoebea tenent navalia puppes

tresque petunt veram credi Salamina carinae.

iam dilecta Iovi centenis venit in arma

185

Creta vetus populis Cnososque agitare pharetras

docta nec Eois peior Gortyna sagittis;

tunc qui Dardaniam tenet Oricon et vagus altis

dispersus silvis Athaman et nomine prisco

Encheliae versi testantes funera Cadmi,

190

Colchis et Hadriaca spumans Apsyrtos in unda;

Penei qui rura colunt, quorumque labore

Thessalus Haemoniam vomer proscindit Iolcon.

inde lacessitum primo mare, cum rudis Argo

miscuit ignotas temerato litore gentes

195

primaque cum ventis pelagique furentibus undis

conposuit mortale genus, fatisque per illam

accessit mors una ratem. tum linquitur Haemus

Thracius et populum Pholoe mentita biformem.

deseritur Strymon tepido committere Nilo

200

Bistonias consuetus aves et barbara Cone,

Sarmaticas ubi perdit aquas sparsamque profundo

multifidi Peucen unum caput adluit Histri,

Mysiaque et gelido tellus perfusa Caico

Idalis et nimium glaebis exilis Arisbe,

205

quique colunt Pitanen, et quae tua munera, Pallas,

lugent damnatae Phoebo victore Celaenae,

qua celer et rectis descendens Marsya ripis

errantem Maeandron adit mixtusque refertur,

passaque ab auriferis tellus exire metallis

210

Pactolon, qua culta secat non vilior Hermus.

Iliacae quoque signa manus perituraque castra

ominibus petiere suis, nec fabula Troiae

continuit Phrygiique ferens se Caesar Iuli.

accedunt Syriae populi; desertus Orontes

215

et felix, sic fama, Ninos, ventosa Damascos

Gazaque et arbusto palmarum dives Idume

et Tyros in stabilis pretiosaque murice Sidon.

has ad bella rates non flexo limite ponti

certior haud ullis duxit Cynosura carinis.

220

(Phoenices primi, famae si creditur, ausi

mansuram rudibus vocem signare figuris:

nondum flumineas Memphis contexere biblos

noverat, et saxis tantum volucresque feraeque

sculptaque servabant magicas animalia linguas.)

225

deseritur Taurique nemus Perseaque Tarsos

Coryciumque patens exesis rupibus antrum;

Mallos et extremae resonant navalibus Aegae,

itque Cilix iusta iam non pirata carina.

movit et Eoos bellorum fama recessus,

230

qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe

ostia nascenti contraria solvere Phoebo

audet et adversum fluctus inpellit in Eurum,

hic ubi Pellaeus post Tethyos aequora ductor

constitit et magno vinci se fassus ab orbe est;

235

quaque ferens rapidum diviso gurgite fontem

vastis Indus aquis mixtum non sentit Hydaspen;

quique bibunt tenera dulcis ab harundine sucos,

et qui tinguentes croceo medicamine crinem

fluxa coloratis astringunt carbasa gemmis,

240

quique suas struxere pyras vivique calentis

conscendere rogos. pro, quanta est gloria genti

iniecisse manum fatis vitaque repletos

quod superest donasse deis! venere feroces

Cappadoces, duri populus non cultor Amani,

245

Armeniusque tenens volventem saxa Niphaten.

aethera tangentis silvas liquere Choatrae.

ignotum vobis, Arabes, venistis in orbem

umbras mirati nemorum non ire sinistras.

tum furor extremos movit Romanus Orestas

250

Carmanosque duces, quorum iam flexus in Austrum

aether non totam mergi tamen aspicit Arcton

lucet et exigua velox ibi nocte Bootes,

Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla

signiferi regione poli, nisi poplite lapso

255

ultima curvati procederet ungula Tauri,

quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus

Euphrates, quos non diversis fontibus edit

Persis, et incertum, tellus si misceat amnes,

quod potius sit nomen aquis. sed sparsus in agros

260

fertilis Euphrates Phariae vice fungitur undae;

at Tigrim subito tellus absorbet hiatu

occultosque tegit cursus rursusque renatum

fonte novo flumen pelagi non abnegat undis.

inter Caesareas acies diversaque signa

265

pugnaces dubium Parthi tenuere favorem

contenti fecisse duos. tinxere sagittas

errantes Scythiae populi, quos gurgite Bactros

includit gelido vastisque Hyrcania silvis;

hinc Lacedaemonii, moto gens aspera freno,

270

Heniochi saevisque adfinis Sarmata Moschis;

Colchorum qua rura secat ditissima Phasis,

qua Croeso fatalis Halys, qua vertice lapsus

Riphaeo Tanais diversi nomina mundi

inposuit ripis Asiaeque et terminus idem

275

Europae, mediae dirimens confinia terrae,

nunc hunc nunc illum, qua flectitur, ampliat orbem;

quaque, fretum torrens, Maeotidos egerit undas

Pontus, et Herculeis aufertur gloria metis,

Oceanumque negant solas admittere Gadis;

280

hinc Essedoniae gentes auroque ligatas

substringens Arimaspe comas; hinc fortis Arius

longaque Sarmatici solvens ieiunia belli

Massagetes, quo fugit, equo volucresque Geloni.

non, cum Memnoniis deducens agmina regnis

285

Cyrus et effusis numerato milite telis

descendit Perses, fraternique ultor amoris

aequora cum tantis percussit classibus, unum

tot reges habuere ducem, coiere nec umquam

tam variae cultu gentes, tam dissona volgi

290

ora. tot inmensae comites missura ruinae

excivit populos et dignas funere Magni

exequias Fortuna dedit. non corniger Hammon

mittere Marmaricas cessavit in arma catervas,

quidquid ab occiduis Libye patet arida Mauris

295

usque Paraetonias Eoa ad litora Syrtis.

acciperet felix ne non semel omnia Caesar,

vincendum pariter Pharsalia praestitit orbem.

ille ubi deseruit trepidantis moenia Romae

agmine nubiferam rapto super evolat Alpem;

300

cumque alii famae populi terrore paverent

Phocais in dubiis ausa est servare iuventus

non Graia levitate fidem signataque iura,

et causas, non fata, sequi. tamen ante furorem

indomitum duramque viri deflectere mentem

305

pacifico sermone parant hostemque propinquum

orant Cecropiae praelata fronde Minervae.

'semper in externis populo communia vestro

Massiliam bellis testatur fata tulisse

conprensa est Latiis quaecumque annalibus aetas.

310

et nunc, ignoto siquos petis orbe triumphos,

accipe devotas externa in proelia dextras.

at, si funestas acies, si dira paratis

proelia discordes, lacrimas civilibus armis

secretumque damus. tractentur volnera nulla

315

sacra manu. si caelicolis furor arma dedisset

aut si terrigenae temptarent astra gigantes,

non tamen auderet pietas humana vel armis

vel votis prodesse Iovi, sortisque deorum

ignarum mortale genus per fulmina tantum

320

sciret adhuc caelo solum regnare Tonantem.

adde quod innumerae concurrunt undique gentes,

nec sic horret iners scelerum contagia mundus

ut gladiis egeant civilia bella coactis.

sit mens ista quidem cunctis, ut vestra recusent

325

fata, nec haec alius committat proelia miles.

cui non conspecto languebit dextra parente

telaque diversi prohibebunt spargere fratres?

finis adest <sc>elerum, si non committitis ullis

arma quibus fas est. nobis haec summa precandi:

330

terribilis aquilas infestaque signa relinquas

urbe procul nostrisque velis te credere muris

excludique sinas admisso Caesare bellum.

sit locus exceptus sceleri, Magnoque tibique

tutus, ut, invictae fatum si consulat urbi,

335

foedera si placeant, sit quo veniatis inermes.

vel, cum tanta vocent discrimina Martis Hiberi,

quid rapidum deflectis iter? non pondera rerum

nec momenta sumus, numquam felicibus armis

usa manus, patriae primis a sedibus exul,

340

et post translatas exustae Phocidos arces

moenibus exiguis alieno in litore tuti,

inlustrat quos sola fides. si claudere muros

obsidione paras et vi perfringere portas,

excepisse faces tectis et tela parati,

345

undarum raptos aversis fontibus haustus

quaerere et effossam sitientes lambere terram

et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni

foedaque contingi maculato attingere morsu.

nec pavet hic populus pro libertate subire

350

obsessum Poeno gessit quae Marte Saguntum.

pectoribus rapti matrum frustraque trahentes

ubera sicca fame medios mittentur in ignis

uxor et a caro poscet sibi fata marito,

volnera miscebunt fratres bellumque coacti

355

hoc potius civile gerent.'

sic Graia iuventus

finierat, cum turbato iam prodita voltu

ira ducis tandem testata est voce dolorem.

'vana movet Graios nostri fiducia cursus.

quamvis Hesperium mundi properemus ad axem

360

Massiliam delere vacat. gaudete, cohortes:

obvia praebentur fatorum munere bella.

ventus ut amittit vires, nisi robore densae

occurrunt silvae, spatio diffusus inani,

utque perit magnus nullis obstantibus ignis,

365

sic hostes mihi desse nocet, damnumque putamus

armorum, nisi qui vinci potuere rebellant.

sed, si solus eam dimissis degener armis,

tunc mihi tecta patent. iam non excludere tantum,

inclusisse volunt. at enim contagia belli

370

dira fugant. dabitis poenas pro pace petita,

et nihil esse meo discetis tutius aevo

quam duce me bellum.' sic postquam fatus, ad urbem

haud trepidam convertit iter; cum moenia clausa

conspicit et densa iuvenum vallata corona.

375

haut procul a muris tumulus surgentis in altum

telluris parvum diffuso vertice campum

explicat: haec patiens longo munimine cingi

visa duci rupes tutisque aptissima castris.

proxima pars urbis celsam consurgit in arcem

380

par tumulo, mediisque sedent convallibus arva.

tunc res inmenso placuit statura labore,

aggere diversos vasto committere colles.

sed prius, ut totam, qua terra cingitur, urbem

clauderet, a summis perduxit ad aequora castris

385

longum Caesar opus, fontesque et pabula campi

amplexus fossa densas tollentia pinnas

caespitibus crudaque extruxit bracchia terra.

iam satis hoc Graiae memorandum contigit urbi

aeternumque decus, quod non inpulsa nec ipso

390

strata metu tenuit flagrantis in omnia belli

praecipitem cursum, raptisque a Caesare cunctis

vincitur una mora. quantum est quod fata tenentur

quodque virum toti properans inponere mundo

hos perdit Fortuna dies! tunc omnia late

395

procumbunt nemora et spoliantur robore silvae,

ut, cum terra levis mediam virgultaque molem

suspendant, structa laterum conpage ligatam

artet humum, pressus ne cedat turribus agger.

lucus erat longo numquam violatus ab aevo

400

obscurum cingens conexis aera ramis

et gelidas alte summotis solibus umbras.

hunc non ruricolae Panes nemorumque potentes

Silvani Nymphaeque tenent, sed barbara ritu

sacra deum; structae diris altaribus arae

405

omnisque humanis lustrata cruoribus arbor.

siqua fidem meruit superos mirata vetustas,

illis et volucres metuunt insistere ramis

et lustris recubare ferae; nec ventus in illas

incubuit silvas excussaque nubibus atris

410

fulgura: non ulli frondem praebentibus aurae

arboribus suus horror inest. tum plurima nigris

fontibus unda cadit, simulacraque maesta deorum

arte carent caesisque extant informia truncis.

ipse situs putrique facit iam robore pallor

415

attonitos; non volgatis sacrata figuris

numina sic metuunt: tantum terroribus addit,

quos timeant, non nosse, deos. iam fama ferebat

saepe cavas motu terrae mugire cavernas,

et procumbentis iterum consurgere taxos,

420

et non ardentis fulgere incendia silvae,

roboraque amplexos circum fluxisse dracones.

non illum cultu populi propiore frequentant

sed cessere deis. medio cum Phoebus in axe est

aut caelum nox atra tenet, pavet ipse sacerdos

425

accessus dominumque timet deprendere luci.

hanc iubet inmisso silvam procumbere ferro;

nam vicina operi belloque intacta priore

inter nudatos stabat densissima montis.

sed fortes tremuere manus, motique verenda

430

maiestate loci, si robora sacra ferirent,

in sua credebant redituras membra securis.

inplicitas magno Caesar torpore cohortes

ut vidit, primus raptam librare bipennem

ausus et aeriam ferro proscindere quercum

435

effatur merso violata in robora ferro

'iam nequis vestrum dubitet subvertere silvam

credite me fecisse nefas'. tum paruit omnis

imperiis non sublato secura pavore

turba, sed expensa superorum et Caesaris ira.

440

procumbunt orni, nodosa inpellitur ilex,

silvaque Dodones et fluctibus aptior alnus

et non plebeios luctus testata cupressus

tum primum posuere comas et fronde carentes

admisere diem, propulsaque robore denso

445

sustinuit se silva cadens. gemuere videntes

Gallorum populi, muris sed clausa iuventus

exultat; quis enim laesos inpune putaret

esse deos? servat multos fortuna nocentis

et tantum miseris irasci numina possunt.

450

utque satis caesi nemoris, quaesita per agros

plaustra ferunt, curvoque soli cessantis aratro

agricolae raptis annum flevere iuvencis.

dux tamen inpatiens haesuri ad moenia Martis

versus ad Hispanas acies extremaque mundi

455

iussit bella geri. stellatis axibus agger

erigitur geminasque aequantis moenia turris

accipit; hae nullo fixerunt robore terram

sed per iter longum causa repsere latenti.

cum tantum nutaret onus, telluris inanis

460

concussisse sinus quaerentem erumpere ventum

credidit et muros mirata est stare iuventus.

illinc tela cadunt excelsas urbis in arces.

sed maior Graio Romana in corpora ferro

vis inerat. neque enim solis excussa lacertis

465

lancea, sed tenso ballistae turbine rapta,

haut unum contenta latus transire quiescit,

sed pandens perque arma viam perque ossa relicta

morte fugit: superest telo post volnera cursus.

at saxum quotiens ingenti verberis actu

470

excutitur, qualis rupes quam vertice montis

abscidit inpulsu ventorum adiuta vetustas,

frangit cuncta ruens, nec tantum corpora pressa

exanimat, totos cum sanguine dissipat artus.

ut tamen hostiles densa testudine muros

475

tecta subit virtus, armisque innexa priores

arma ferunt, galeamque extensus protegit umbo,

quae prius ex longo nocuerunt missa recessu

iam post terga cadunt. nec Grais flectere iactum

aut facilis labor est longinqua ad tela parati

480

tormenti mutare modum; sed pondere solo

contenti nudis evolvunt saxa lacertis.

dum fuit armorum series, ut grandine tecta

innocua percussa sonant, sic omnia tela

respuit; at postquam virtus incerta virorum

485

perpetuam rupit defesso milite cratem

singula continuis cesserunt ictibus arma.

tunc adoperta levi procedit vinea terra,

sub cuius pluteis et tecta fronte latentes

moliri nunc iam parant et vertere ferro

490

moenia; nunc aries suspenso fortior ictu

incussus densi conpagem solvere muri

temptat et inpositis unum subducere saxis.

sed super et flammis et magnae fragmine molis

et sudibus crebris et adusti roboris ictu

495

percussae cedunt crates, frustraque labore

exhausto fessus repetit tentoria miles.

summa fuit Grais, starent ut moenia, voti:

ultro acies inferre parant, armisque coruscas

nocturni texere faces, audaxque iuventus

500

erupit. non hasta viris, non letifer arcus,

telum flamma fuit, rapiensque incendia ventus

per Romana tulit celeri munimina cursu.

nec, quamvis viridi luctetur robore, lentas

ignis agit vires, taeda sed raptus ab omni

505

consequitur nigri spatiosa volumina fumi,

nec solum silvas sed saxa ingentia solvit,

et crudae putri fluxerunt pulvere cautes.

procubuit maiorque iacens apparuit agger.

spes victis telluris abit, placuitque profundo

510

fortunam temptare maris. non robore picto

ornatas decuit fulgens tutela carinas,

sed rudis et qualis procumbit montibus arbor

conseritur, stabilis navalibus area bellis.

et iam turrigeram Bruti comitata carinam

515

venerat in fluctus Rhodani cum gurgite classis

Stoechados arva tenens. nec non et Graia iuventus

omne suum fatis volvit committere robur

grandaevosque senes mixtis armavit ephebis.

accepit non sola viros, quae stabat in undis,

520

classis: et emeritas repetunt navalibus alnos.

ut matutinos spargens super aequora Phoebus

fregit aquis radios et liber nubibus aether

et posito Borea pacemque tenentibus Austris

servatum bello iacuit mare, movit ab omni

525

quisque suam statione ratem, paribusque lacertis

Caesaris hinc puppes, hinc Graio remige classis

tollitur: inpulsae tonsis tremuere carinae

crebraque sublimes convellunt verbera puppes.

cornua Romanae classis validaeque triremes

530

quasque quater surgens extructi remigis ordo

commovet et plures quae mergunt aequore pinus

multiplices cinxere rates. hoc robur aperto

oppositum pelago: lunata classe recedunt

ordine contentae gemino crevisse Liburnae.

535

celsior at cunctis Bruti praetoria puppis

verberibus senis agitur molemque profundo

invehit et summis longe petit aequora remis.

ut tantum medii fuerat maris, utraque classis

quod semel excussis posset transcurrere tonsis,

540

innumerae vasto miscentur in aethere voces,

remorumque sonus premitur clamore, nec ullae

audiri potuere tubae. tum caerula verrunt

atque in transtra cadunt et remis pectora pulsant.

ut primum rostris crepuerunt obvia rostra,

545

in puppem rediere rates, emissaque tela

aera texerunt vacuumque cadentia pontum.

et iam diductis extendunt cornua proris

diversaeque rates laxata classe receptae.

ut, quotiens aestus Zephyris Eurisque repugnat,

550

huc abeunt fluctus, illo mare, sic, ubi puppes

sulcato varios duxerunt gurgite tractus,

quod tulit illa ratis remis, haec rettulit aequor.

sed Grais habiles pugnamque lacessere pinus

et temptare fugam nec longo frangere gyro

555

cursum nec tarde flectenti cedere clavo;

at Romana ratis stabilem praebere carinam

certior et terrae similem bellantibus usum.

tunc in signifera residenti puppe magistro

Brutus ait 'paterisne acies errare profundo

560

artibus et certas pelagi? iam consere bellum,

Phocaicis medias rostris oppone carinas.'

paruit, obliquas et praebuit hostibus alnos.

tum quaecumque ratis temptavit robora Bruti

ictu victa suo percussae capta cohaesit;

565

ast alias manicaeque ligant teretesque catenae,

seque tenent remis: tecto stetit aequore bellum.

iam non excussis torquentur tela lacertis

nec longinqua cadunt iaculato volnera ferro,

miscenturque manus. navali plurima bello

570

ensis agit. stat quisque suae de robore puppis

pronus in adversos ictus, nullique perempti

in ratibus cecidere suis. cruor altus in unda

spumat, et obducti concreto sanguine fluctus.

et, quas inmissi traxerunt vincula ferri,

575

has prohibent iungi conferta cadavera puppes.

semianimes alii vastum subiere profundum

hauseruntque suo permixtum sanguine pontum;

hi luctantem animam lenta cum morte trahentes

fractarum subita ratium periere ruina.

580

inrita tela suas peragunt in gurgite caedes,

et quodcumque cadit frustrato pondere ferrum

exceptum mediis invenit volnus in undis.

Phocaicis Romana ratis vallata carinis

robore diducto dextrum laevumque tuetur

585

aequo Marte latus; cuius dum pugnat ab alta

puppe Catus Graiumque audax aplustre retentat,

terga simul pariter missis et pectora telis

transigitur: medio concurrit corpore ferrum,

et stetit incertus, flueret quo volnere, sanguis,

590

donec utrasque simul largus cruor expulit hastas

divisitque animam sparsitque in volnera letum.

derigit huc puppem miseri quoque dextra Telonis,

qua nullam melius pelago turbante carinae

audivere manum, nec lux est notior ulli

595

crastina, seu Phoebum videat seu cornua lunae,

semper venturis conponere carbasa ventis.

hic Latiae rostro conpagem ruperat alni,

pila sed in medium venere trementia pectus

avertitque ratem morientis dextra magistri.

600

dum cupit in sociam Gyareus erepere puppem,

excipit inmissum suspensa per ilia ferrum

adfixusque rati telo retinente pependit.

stant gemini fratres, fecundae gloria matris,

quos eadem variis genuerunt viscera fatis:

605

discrevit mors saeva viros, unumque relictum

agnorunt miseri sublato errore parentes,

aeternis causam lacrimis; tenet ille dolorem

semper et amissum fratrem lugentibus offert.

quorum alter mixtis obliquo pectine remis

610

ausus Romanae Graia de puppe carinae

iniectare manum; sed eam gravis insuper ictus

amputat; illa tamen nisu, quo prenderat, haesit

deriguitque tenens strictis inmortua nervis.

crevit in adversis virtus: plus nobilis irae

615

truncus habet fortique instaurat proelia laeva

rapturusque suam procumbit in aequora dextram.

haec quoque cum toto manus est abscisa lacerto.

iam clipeo telisque carens, non conditus ima

puppe sed expositus fraternaque pectore nudo

620

arma tegens, crebra confixus cuspide perstat

telaque multorum leto casura suorum

emerita iam morte tenet. tum volnere multo

effugientem animam lassos collegit in artus

membraque contendit toto, quicumque manebat,

625

sanguine et hostilem defectis robore nervis

insiluit solo nociturus pondere puppem.

strage virum cumulata ratis multoque cruore

plena per obliquum crebros latus accipit ictus

et, postquam ruptis pelagus conpagibus hausit,

630

ad summos repleta foros descendit in undas

vicinum involvens contorto vertice pontum.

aequora discedunt mersa diducta carina

inque locum puppis cecidit mare.

multaque ponto

praebuit ille dies varii miracula fati.

635

ferrea dum puppi rapidos manus inserit uncos

adfixit Lycidan. mersus foret ille profundo,

sed prohibent socii suspensaque crura retentant.

scinditur avolsus, nec, sicut volnere, sanguis

emicuit lentus: ruptis cadit undique venis,

640

discursusque animae diversa in membra meantis

interceptus aquis. nullius vita perempti

est tanta dimissa via. pars ultima trunci

tradidit in letum vacuos vitalibus artus;

at tumidus qua pulmo iacet, qua viscera fervent,

645

haeserunt ibi fata diu, luctataque multum

hac cum parte viri vix omnia membra tulerunt.

dum nimium pugnax unius turba carinae

incumbit prono lateri vacuamque relinquit,

qua caret hoste, ratem, congesto pondere puppis

650

versa cava texit pelagus nautasque carina,

bracchia nec licuit vasto iactare profundo

sed clauso periere mari. tunc unica diri

conspecta est leti facies, cum forte natantem

diversae rostris iuvenem fixere carinae.

655

discessit medium tam vastos pectus ad ictus,

nec prohibere valent obtritis ossibus artus

quo minus aera sonent; eliso ventre per ora

eiectat saniem permixtus viscere sanguis.

postquam inhibent remis puppes ac rostra reducunt,

660

deiectum in pelagus perfosso pectore corpus

volneribus transmisit aquas. pars maxima turbae

naufraga iactatis morti obluctata lacertis

puppis ad auxilium sociae concurrit; at illis,

robora cum vetitis prensarent altius ulnis

665

nutaretque ratis populo peritura recepto,

inpia turba super medios ferit ense lacertos.

bracchia linquentes Graia pendentia puppe

a manibus cecidere suis: non amplius undae

sustinuere graves in summo gurgite truncos.

670

iamque omni fusis nudato milite telis

invenit arma furor: remum contorsit in hostem

alter, at hi totum validis aplustre lacertis

avolsasque rotant expulso remige sedes.

in pugnam fregere rates. sidentia pessum

675

corpora caesa tenent spoliantque cadavera ferro.

multi inopes teli iaculum letale revolsum

volneribus traxere suis et viscera laeva

oppressere manu, validos dum praebeat ictus

sanguis et, hostilem cum torserit, exeat, hastam.

680

nulla tamen plures hoc edidit aequore clades

quam pelago diversa lues. nam pinguibus ignis

adfixus taedis et tecto sulpure vivax

spargitur; at faciles praebere alimenta carinae

nunc pice, nunc liquida rapuere incendia cera.

685

nec flammas superant undae, sparsisque per aequor

iam ratibus fragmenta ferus sibi vindicat ignis.

hic recipit fluctus, extinguat ut aequore flammas,

hi, ne mergantur, tabulis ardentibus haerent.

mille modos inter leti mors una timori est

690

qua coepere mori. nec cessat naufraga virtus:

tela legunt deiecta mari ratibusque ministrant

incertasque manus ictu languente per undas

exercent; nunc, rara datur si copia ferri,

utuntur pelago: saevus conplectitur hostem

695

hostis, et inplicitis gaudent subsidere membris

mergentesque mori. pugna fuit unus in illa

eximius Phoceus animam servare sub undis

scrutarique fretum, siquid mersisset harenis,

et nimis adfixos unci convellere morsus,

700

adductum quotiens non senserat anchora funem.

hic, ubi conprensum penitus deduxerat hostem,

victor et incolumis summas remeabat in undas;

sed, se per vacuos credit dum surgere fluctus,

puppibus occurrit tandemque sub aequore mansit.

705

hi super hostiles iecerunt bracchia remos

et ratium tenuere fugam. non perdere letum

maxima cura fuit: multus sua volnera puppi

adfixit moriens et rostris abstulit ictus.

stantem sublimi Tyrrhenum culmine prorae

710

Lygdamus excussa Balearis tortor habenae

glande petens solido fregit cava tempora plumbo.

sedibus expulsi, postquam cruor omnia rupit

vincula, procurrunt oculi; stat lumine rapto

attonitus mortisque illas putat esse tenebras.

715

at postquam membris sensit constare vigorem

'vos', ait 'o socii, sicut tormenta soletis,

me quoque mittendis rectum conponite telis.

egere quod superest animae, Tyrrhene, per omnis

bellorum casus. ingentem militis usum

720

hoc habet ex magna defunctum parte cadaver:

viventis feriere loco.' sic fatus in hostem

caeca tela manu sed non tamen inrita mittit.

excipit haec iuvenis generosi sanguinis Argus

qua iam non medius descendit in ilia venter,

725

adiuvitque suo procumbens pondere ferrum.

stabat diversa victae iam parte carinae

infelix Argi genitor, non ille iuventae

tempore Phocaicis ulli cessurus in armis:

victum aevo robur cecidit, fessusque senecta

730

exemplum, non miles erat; qui funere viso

saepe cadens longae senior per transtra carinae

pervenit ad puppim spirantisque invenit artus.

non lacrimae cecidere genis, non pectora tundit,

distentis toto riguit sed corpore palmis.

735

nox subit atque oculos vastae obduxere tenebrae,

et miserum cernens agnoscere desinit Argum.

ille caput labens et iam languentia colla

viso patre levat; vox faucis nulla solutas

prosequitur, tacito tantum petit oscula voltu

740

invitatque patris claudenda ad lumina dextram.

ut torpore senex caruit viresque cruentus

coepit habere dolor, 'non perdam tempora' dixit

'a saevis permissa deis, iugulumque senilem

confodiam. veniam misero concede parenti,

745

Arge, quod amplexus, extrema quod oscula fugi.

nondum destituit calidus tua volnera sanguis,

semianimisque iaces et adhuc potes esse superstes.'

sic fatus, quamvis capulum per viscera missi

polluerit gladii, tamen alta sub aequora tendit

750

praecipiti saltu: letum praecedere nati

festinantem animam morti non credidit uni.

inclinant iam fata ducum, nec iam amplius anceps

belli casus erat. Graiae pars maxima classis

mergitur, ast aliae mutato remige puppes

755

victores vexere suos; navalia paucae

praecipiti tenuere fuga. quis in urbe parentum

fletus erat, quanti matrum per litora planctus!

coniunx saepe sui confusis voltibus unda

credidit ora viri Romanum amplexa cadaver,

760

accensisque rogis miseri de corpore trunco

certavere patres. at Brutus in aequore victor

primus Caesareis pelagi decus addidit armis.