Bellum civile sive Pharsalia

Liber II

___________________________________________________________

Iamque irae patuere deum manifestaque belli

signa dedit mundus legesque et foedera rerum

praescia monstrifero vertit natura tumultu

indixitque nefas. cur hanc tibi, rector Olympi,

5

sollicitis visum mortalibus addere curam,

noscant venturas ut dira per omina clades?

sive parens rerum, cum primum informia regna

materiamque rudem flamma cedente recepit,

fixit in aeternum causas, qua cuncta coercet

10

se quoque lege tenens, et saecula iussa ferentem

fatorum inmoto divisit limite mundum,

sive nihil positum est, sed fors incerta vagatur

fertque refertque vices et habet mortalia casus,

sit subitum quodcumque paras; sit caeca futuri

15

mens hominum fati; liceat sperare timenti.

ergo, ubi concipiunt quantis sit cladibus orbi

constatura fides superum, ferale per urbem

iustitium; latuit plebeio tectus amictu

omnis honos, nullos comitata est purpura fasces.

20

tum questus tenuere suos magnusque per omnis

erravit sine voce dolor. sic funere primo

attonitae tacuere domus, cum corpora nondum

conclamata iacent nec mater crine soluto

exigit ad saevos famularum bracchia planctus,

25

sed cum membra premit fugiente rigentia vita

voltusque exanimes oculosque in morte minaces,

necdum est ille dolor nec iam metus: incubat amens

miraturque malum. cultus matrona priores

deposuit maestaeque tenent delubra catervae:

30

hae lacrimis sparsere deos, hae pectora duro

adflixere solo, lacerasque in limine sacro

attonitae fudere comas votisque vocari

adsuetas crebris feriunt ululatibus aures.

nec cunctae summi templo iacuere Tonantis:

35

divisere deos, et nullis defuit aris

invidiam factura parens. quarum una madentis

scissa genas, planctu liventis atra lacertos,

'nunc', ait 'o miserae, contundite pectora, matres,

nunc laniate comas neve hunc differte dolorem

40

et summis servate malis. nunc flere potestas

dum pendet fortuna ducum: cum vicerit alter

gaudendum est.' his se stimulis dolor ipse lacessit.

nec non bella viri diversaque castra petentes

effundunt iustas in numina saeva querellas.

45

'o miserae sortis, quod non in Punica nati

tempora Cannarum fuimus Trebiaeque iuventus.

non pacem petimus, superi: date gentibus iras,

nunc urbes excite feras; coniuret in arma

mundus, Achaemeniis decurrant Medica Susis

50

agmina, Massageten Scythicus non adliget Hister,

fundat ab extremo flavos Aquilone Suebos

Albis et indomitum Rheni caput; omnibus hostes

reddite nos populis: civile avertite bellum.

hinc Dacus, premat inde Getes; occurrat Hiberis

55

alter, ad Eoas hic vertat signa pharetras;

nulla vacet tibi, Roma, manus. vel, perdere nomen

si placet Hesperium, superi, conlatus in ignes

plurimus ad terram per fulmina decidat aether.

saeve parens, utrasque simul partesque ducesque,

60

dum nondum meruere, feri. tantone novorum

proventu scelerum quaerunt uter imperet urbi?

vix tanti fuerat civilia bella movere

ut neuter.' talis pietas peritura querellas

egerit.

           at miseros angit sua cura parentes,

65

oderuntque gravis vivacia fata senectae

servatosque iterum bellis civilibus annos.

atque aliquis magno quaerens exempla timori

'non alios' inquit 'motus tum fata parabant

cum post Teutonicos victor Libycosque triumphos

70

exul limosa Marius caput abdidit ulva.

stagna avidi texere soli laxaeque paludes

depositum, Fortuna, tuum; mox vincula ferri

exedere senem longusque in carcere paedor.

consul et eversa felix moriturus in urbe

75

poenas ante dabat scelerum. mors ipsa refugit

saepe virum, frustraque hosti concessa potestas

sanguinis invisi, primo qui caedis in actu

deriguit ferrumque manu torpente remisit.

viderat inmensam tenebroso in carcere lucem

80

terribilisque deos scelerum Mariumque futurum,

audieratque pavens "fas haec contingere non est

colla tibi; debet multas hic legibus aevi

ante suam mortes: vanum depone furorem."

si libet ulcisci deletae funera gentis,

85

hunc, Cimbri, servate senem. non ille favore

numinis, ingenti superum protectus ab ira,

vir ferus et Romam cupienti perdere fato

sufficiens. idem pelago delatus iniquo

hostilem in terram vacuisque mapalibus actus

90

nuda triumphati iacuit per regna Iugurthae

et Poenos pressit cineres. solacia fati

Carthago Mariusque tulit, pariterque iacentes

ignovere deis. Libycas ibi colligit iras.

ut primum fortuna redit, servilia solvit

95

agmina, conflato saevas ergastula ferro

exeruere manus. nulli gestanda dabantur

signa ducis, nisi qui scelerum iam fecerat usum

adtuleratque in castra nefas. pro fata, quis ille,

quis fuit ille dies, Marius quo moenia victor

100

corripuit, quantoque gradu mors saeva cucurrit!

nobilitas cum plebe perit, lateque vagatus

ensis, et a nullo revocatum pectore ferrum.

stat cruor in templis multaque rubentia caede

lubrica saxa madent. nulli sua profuit aetas:

105

non senis extremum piguit vergentibus annis

praecepisse diem, nec primo in limine vitae

infantis miseri nascentia rumpere fata.

crimine quo parvi caedem potuere mereri?

sed satis est iam posse mori. trahit ipse furoris

110

impetus, et visum lenti quaesisse nocentem.

in numerum pars magna perit, rapuitque cruentus

victor ab ignota voltus cervice recisos

dum vacua pudet ire manu. spes una salutis

oscula pollutae fixisse trementia dextrae.

115

mille licet gladii mortis nova signa sequantur,

degener o populus, vix saecula longa decorum

sic meruisse viris, nedum breve dedecus aevi

et vitam dum Sulla redit. cui funera volgi

flere vacet? vix te sparsum per viscera, Baebi,

120

innumeras inter carpentis membra coronae

discessisse manus, aut te, praesage malorum

Antoni, cuius laceris pendentia canis

ora ferens miles festae rorantia mensae

inposuit. truncos laceravit Fimbria Crassos;

125

saeva tribunicio maduerunt robora tabo.

te quoque neclectum violatae, Scaevola, Vestae

ante ipsum penetrale deae semperque calentis

mactavere focos; parvom set fessa senectus

sanguinis effudit iugulo flammisque pepercit.

130

septimus haec sequitur repetitis fascibus annus.

ille fuit vitae Mario modus, omnia passo

quae peior fortuna potest, atque omnibus uso

quae melior, mensoque hominis quid fata paterent.

iam quot apud Sacri cecidere cadavera Portum

135

aut Collina tulit stratas quot porta catervas,

tum cum paene caput mundi rerumque potestas

mutavit translata locum, Romanaque Samnis

ultra Caudinas speravit volnera Furcas!

Sulla quoque inmensis accessit cladibus ultor.

140

ille quod exiguum restabat sanguinis urbi

hausit; dumque nimis iam putria membra recidit

excessit medicina modum, nimiumque secuta est,

qua morbi duxere, manus. periere nocentes,

sed cum iam soli possent superesse nocentes.

145

tum data libertas odiis, resolutaque legum

frenis ira ruit. non uni cuncta dabantur

sed fecit sibi quisque nefas: semel omnia victor

iusserat. infandum domini per viscera ferrum

exegit famulus, nati maduere paterno

150

sanguine, certatum est cui cervix caesa parentis

cederet, in fratrum ceciderunt praemia fratres.

busta repleta fuga, permixtaque viva sepultis

corpora, nec populum latebrae cepere ferarum.

hic laqueo fauces elisaque guttura fregit,

155

hic se praecipiti iaculatus pondere dura

dissiluit percussus humo, mortesque cruento

victori rapuere suas; hic robora busti

exstruit ipse sui necdum omni sanguine fuso

desilit in flammas et, dum licet, occupat ignes.

160

colla ducum pilo trepidam gestata per urbem

et medio congesta foro: cognoscitur illic

quidquid ubique iacet. scelerum non Thracia tantum

vidit Bistonii stabulis pendere tyranni,

postibus Antaei Libye, nec Graecia maerens

165

tot laceros artus Pisaea flevit in aula.

cum iam tabe fluunt confusaque tempore multo

amisere notas, miserorum dextra parentum

colligit et pavido subducit cognita furto.

meque ipsum memini, caesi deformia fratris

170

ora rogo cupidum vetitisque inponere flammis,

omnia Sullanae lustrasse cadavera pacis

perque omnis truncos, cum qua cervice recisum

conveniat, quaesisse, caput. quid sanguine manes

placatos Catuli referam? cum victima tristis

175

inferias Marius forsan nolentibus umbris

pendit inexpleto non fanda piacula busto,

cum laceros artus aequataque volnera membris

vidimus et toto quamvis in corpore caeso

nil animae letale datum, moremque nefandae

180

dirum saevitiae, pereuntis parcere morti.

avolsae cecidere manus exsectaque lingua

palpitat et muto vacuum ferit aera motu.

hic aures, alius spiramina naris aduncae

amputat, ille cavis evolvit sedibus orbes

185

ultimaque effodit spectatis lumina membris.

vix erit ulla fides tam saevi criminis, unum

tot poenas cepisse caput. sic mole ruinae

fracta sub ingenti miscentur pondere membra,

nec magis informes veniunt ad litora trunci

190

qui medio periere freto. quid perdere fructum

iuvit et, ut vilem, Marii confundere voltum?

ut scelus hoc Sullae caedesque ostensa placeret

agnoscendus erat. vidit Fortuna colonos

Praenestina suos cunctos simul ense recepto

195

unius populum pereuntem tempore mortis.

tum flos Hesperiae, Latii iam sola iuventus,

concidit et miserae maculavit ovilia Romae.

tot simul infesto iuvenes occumbere leto

saepe fames pelagique furor subitaeque ruinae

200

aut terrae caelique lues aut bellica clades,

numquam poena fuit. densi vix agmina volgi

inter et exangues inmissa morte catervas

victores movere manus; vix caede peracta

procumbunt, dubiaque labant cervice; sed illos

205

magna premit strages peraguntque cadavera partem

caedis: viva graves elidunt corpora trunci.

intrepidus tanti sedit securus ab alto

spectator sceleris: miseri tot milia volgi

non timuit iussisse mori. congesta recepit

210

omnia Tyrrhenus Sullana cadavera gurges.

in fluvium primi cecidere, in corpora summi.

praecipites haesere rates, et strage cruenta

interruptus aquae fluxit prior amnis in aequor,

ad molem stetit unda sequens. iam sanguinis alti

215

vis sibi fecit iter campumque effusa per omnem

praecipitique ruens Tiberina in flumina rivo

haerentis adiuvit aquas; nec iam alveus amnem

nec retinent ripae, redditque cadavera campo.

tandem Tyrrhenas vix eluctatus in undas

220

sanguine caeruleum torrenti dividit aequor.

hisne salus rerum, felix his Sulla vocari,

his meruit tumulum medio sibi tollere Campo?

haec rursus patienda manent, hoc ordine belli

ibitur, hic stabit civilibus exitus armis.

225

quamquam agitant graviora metus, multumque coitur

humani generis maiore in proelia damno.

exulibus Mariis bellorum maxima merces

Roma recepta fuit, nec plus victoria Sullae

praestitit invisas penitus quam tollere partes:

230

hos alio, Fortuna, vocas, olimque potentes

concurrunt. neuter civilia bella moveret

contentus quo Sulla fuit.' sic maesta senectus

praeteritique memor flebat metuensque futuri.

at non magnanimi percussit pectora Bruti

235

terror et in tanta pavidi formidine motus

pars populi lugentis erat, set nocte sopora,

Parrhasis obliquos Helice cum verteret axes,

atria cognati pulsat non ampla Catonis.

invenit insomni volventem publica cura

240

fata virum casusque urbis cunctisque timentem

securumque sui, farique his vocibus orsus:

'omnibus expulsae terris olimque fugatae

virtutis iam sola fides, quam turbine nullo

excutiet fortuna tibi, tu mente labantem

245

derige me, dubium certo tu robore firma.

namque alii Magnum vel Caesaris arma sequantur,

dux Bruto Cato solus erit. pacemne tueris

inconcussa tenens dubio vestigia mundo,

an placuit ducibus scelerum populique furentis

250

cladibus inmixtum civile absolvere bellum?

quemque suae rapiunt scelerata in proelia causae:

hos polluta domus legesque in pace timendae,

hos ferro fugienda fames mundique ruinae

permiscenda fides. nullum furor egit in arma;

255

castra petunt magna victi mercede: tibi uni

per se bella placent? quid tot durare per annos

profuit inmunem corrupti moribus aevi?

hoc solum longae pretium virtutis habebis:

accipient alios, facient te bella nocentem.

260

ne tantum, o superi, liceat feralibus armis,

has etiam movisse manus. nec pila lacertis

missa tuis caeca telorum in nube ferentur:

ne tanta in cassum virtus eat, ingeret omnis

se belli fortuna tibi. quis nolet in isto

265

ense mori, quamvis alieno volnere labens,

et scelus esse tuum? melius tranquilla sine armis

otia solus ages, sicut caelestia semper

inconcussa suo volvuntur sidera lapsu.

fulminibus propior terrae succenditur aer,

270

imaque telluris ventos tractusque coruscos

flammarum accipiunt; nubes excedit Olympus.

lege deum minimas rerum discordia turbat,

pacem magna tenent. quam laetae Caesaris aures

accipient tantum venisse in proelia civem!

275

nam praelata suis numquam diversa dolebit

castra ducis Magni. nimium placet ipse Catoni,

si bellum civile placet. pars magna senatus

et duce privato gesturus proelia consul

sollicitant proceresque alii; quibus adde Catonem

280

sub iuga Pompei, toto iam liber in orbe

solus Caesar erit. quod si pro legibus arma

ferre iuvat patriis libertatemque tueri

nunc neque Pompei Brutum neque Caesaris hostem,

post bellum victoris habes.' sic fatur; at illi

285

arcano sacras reddit Cato pectore voces.

'summum, Brute, nefas civilia bella fatemur,

sed quo fata trahunt virtus secura sequetur.

crimen erit superis et me fecisse nocentem.

sidera quis mundumque velit spectare cadentem

290

expers ipse metus? quis, cum ruat arduus aether,

terra labet mixto coeuntis pondere mundi,

complossas tenuisse manus? gentesne furorem

Hesperium ignotae Romanaque bella sequentur

diductique fretis alio sub sidere reges,

295

otia solus agam? procul hunc arcete furorem,

o superi, motura Dahas ut clade Getasque

securo me Roma cadat. ceu morte parentem

natorum orbatum longum producere funus

ad tumulos iubet ipse dolor, iuvat ignibus atris

300

inseruisse manus constructoque aggere busti

ipsum atras tenuisse faces, non ante revellar

exanimem quam te conplectar, Roma; tuumque

nomen, Libertas, et inanem persequar umbram.

sic eat: inmites Romana piacula divi

305

plena ferant, nullo fraudemus sanguine bellum.

o utinam caelique deis Erebique liceret

hoc caput in cunctas damnatum exponere poenas!

devotum hostiles Decium pressere catervae:

me geminae figant acies, me barbara telis

310

Rheni turba petat, cunctis ego pervius hastis

excipiam medius totius volnera belli.

hic redimat sanguis populos, hac caede luatur

quidquid Romani meruerunt pendere mores.

ad iuga cur faciles populi, cur saeva volentes

315

regna pati pereunt? me solum invadite ferro,

me frustra leges et inania iura tuentem.

hic dabit hic pacem iugulus finemque malorum

gentibus Hesperiis: post me regnare volenti

non opus est bello. quin publica signa ducemque

320

Pompeium sequimur? nec, si fortuna favebit,

hunc quoque totius sibi ius promittere mundi

non bene conpertum est: ideo me milite vincat

ne sibi se vicisse putet.' sic fatur, et acris

irarum movit stimulos iuvenisque calorem

325

excitat in nimios belli civilis amores.

interea Phoebo gelidas pellente tenebras

pulsatae sonuere fores, quas sancta relicto

Hortensi maerens inrupit Marcia busto.

quondam virgo toris melioris iuncta mariti,

330

mox, ubi conubii pretium mercesque soluta est

tertia iam suboles, alios fecunda penates

inpletura datur geminas et sanguine matris

permixtura domos; sed, postquam condidit urna

supremos cineres, miserando concita voltu,

335

effusas laniata comas contusaque pectus

verberibus crebris cineresque ingesta sepulchri,

non aliter placitura viro, sic maesta profatur:

'dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi

iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos:

340

visceribus lassis partuque exhausta revertor

iam nulli tradenda viro. da foedera prisci

inlibata tori, da tantum nomen inane

conubii; liceat tumulo scripsisse "Catonis

Marcia", nec dubium longo quaeratur in aevo

345

mutarim primas expulsa an tradita taedas.

non me laetorum sociam rebusque secundis

accipis: in curas venio partemque laborum.

da mihi castra sequi: cur tuta in pace relinquar

et sit civili propior Cornelia bello?'

350

hae flexere virum voces, et, tempora quamquam

sint aliena toris iam fato in bella vocante,

foedera sola tamen vanaque carentia pompa

iura placent sacrisque deos admittere testes.

festa coronato non pendent limine serta,

355

infulaque in geminos discurrit candida postes,

legitimaeque faces, gradibusque adclinis eburnis

stat torus et picto vestes discriminat auro,

turritaque premens frontem matrona corona

translata vitat contingere limina planta;

360

non timidum nuptae leviter tectura pudorem

lutea demissos velarunt flammea voltus,

balteus aut fluxos gemmis astrinxit amictus,

colla monile decens umerisque haerentia primis

suppara nudatos cingunt angusta lacertos.

365

sicut erat, maesti servat lugubria cultus

quoque modo natos hoc est amplexa maritum.

obsita funerea celatur purpura lana,

non soliti lusere sales, nec more Sabino

excepit tristis convicia festa maritus.

370

pignora nulla domus, nulli coiere propinqui:

iunguntur taciti contentique auspice Bruto.

ille nec horrificam sancto dimovit ab ore

caesariem duroque admisit gaudia voltu

(ut primum tolli feralia viderat arma,

375

intonsos rigidam in frontem descendere canos

passus erat maestamque genis increscere barbam:

uni quippe vacat studiis odiisque carenti

humanum lugere genus), nec foedera prisci

sunt temptata tori: iusto quoque robur amori

380

restitit. hi mores, haec duri inmota Catonis

secta fuit, servare modum finemque tenere

naturamque sequi patriaeque inpendere vitam

nec sibi sed toti genitum se credere mundo.

huic epulae vicisse famem, magnique penates

385

summovisse hiemem tecto, pretiosaque vestis

hirtam membra super Romani more Quiritis

induxisse togam, Venerisque hic <unic>us usus,

progenies: urbi pater est urbique maritus,

iustitiae cultor, rigidi servator honesti,

390

in commune bonus; nullosque Catonis in actus

subrepsit partemque tulit sibi nata voluptas.

interea trepido discedens agmine Magnus

moenia Dardanii tenuit Campana coloni.

haec placuit belli sedes, hinc summa moventem

395

hostis in occursum sparsas extendere partis,

umbrosis mediam qua collibus Appenninus

erigit Italiam nulloque a vertice tellus

altius intumuit propiusque accessit Olympo.

mons inter geminas medius se porrigit undas

400

inferni superique maris, collesque coercent

hinc Tyrrhena vado frangentes aequora Pisae,

illinc Dalmaticis obnoxia fluctibus Ancon.

fontibus hic vastis inmensos concipit amnes

fluminaque in gemini spargit divortia ponti

405

(in laevum cecidere latus veloxque Metaurus

Crustumiumque rapax et iuncto Sapis Isauro

Senaque et Hadriacas qui verberat Aufidus undas;

quoque magis nullum tellus se solvit in amnem

Eridanus fractas devolvit in aequora silvas

410

Hesperiamque exhaurit aquis. hunc fabula primum

populea fluvium ripas umbrasse corona,

cumque diem pronum transverso limite ducens

succendit Phaethon flagrantibus aethera loris,

gurgitibus raptis penitus tellure perusta,

415

hunc habuisse pares Phoebeis ignibus undas.

non minor hic Nilo, si non per plana iacentis

Aegypti Libycas Nilus stagnaret harenas;

non minor hic Histro, nisi quod, dum permeat orbem,

Hister casuros in quaelibet aequora fontes

420

accipit et Scythicas exit non solus in undas.

dexteriora petens montis declivia Thybrim

unda facit Rutubamque cavum. delabitur inde

Vulturnusque celer nocturnaeque editor aurae

Sarnus et umbrosae Liris per regna Maricae

425

Vestinis inpulsus aquis radensque Salerni

tesca Siler nullasque vado qui Macra moratus

alnos vicinae procurrit in aequora Lunae).

longior educto qua surgit in aera dorso,

Gallica rura videt devexasque excipit Alpes.

430

tunc Vmbris Marsisque ferax domitusque Sabello

vomere, piniferis amplexus rupibus omnis

indigenas Latii populos, non deserit ante

Hesperiam, quam cum Scyllaeis clauditur undis,

extenditque suas in templa Lacinia rupes,

435

longior Italia, donec confinia pontus

solveret incumbens terrasque repelleret aequor,

at, postquam gemino tellus elisa profundo est,

extremi colles Siculo cessere Peloro.

Caesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso

440

gaudet habere vias, quod non terat hoste vacantis

Hesperiae fines vacuosque inrumpat in agros

atque ipsum non perdat iter consertaque bellis

bella gerat. non tam portas intrare patentis

quam fregisse iuvat, nec tam patiente colono

445

arva premi quam si ferro populetur et igni.

concessa pudet ire via civemque videri.

tunc urbes Latii dubiae varioque favore

ancipites, quamquam primo terrore ruentis

cessurae belli, denso tamen aggere firmant

450

moenia et abrupto circumdant undique vallo,

saxorumque orbes et quae super eminus hostem

tela petant altis murorum turribus aptant.

pronior in Magnum populus, pugnatque minaci

cum terrore fides, ut, cum mare possidet Auster

455

flatibus horrisonis, hunc aequora tota secuntur,

si rursus tellus pulsu laxata tridentis

Aeolii tumidis inmittat fluctibus Eurum,

quamvis icta novo, ventum tenuere priorem

aequora, nubiferoque polus cum cesserit Euro

460

vindicat unda Notum. facilis sed vertere mentes

terror erat, dubiamque fidem fortuna ferebat.

gens Etrusca fuga trepidi nudata Libonis,

iusque sui pulso iam perdidit Vmbria Thermo.

nec gerit auspiciis civilia bella paternis

465

Caesaris audito conversus nomine Sulla.

Varus, ut admotae pulsarunt Auximon alae,

per diversa ruens neclecto moenia tergo,

qua silvae, qua saxa, fugit. depellitur arce

Lentulus Asculea; victor cedentibus instat

470

devertitque acies, solusque ex agmine tanto

dux fugit et nullas ducentia signa cohortes.

tu quoque nudatam commissae deseris arcem,

Scipio, Nuceriae, quamquam firmissima pubes

his sedeat castris, iam pridem Caesaris armis

475

Parthorum seducta metu, qua Gallica damna

supplevit Magnus, dumque ipse ad bella vocaret

donavit socero Romani sanguinis usum.

at te Corfini validis circumdata muris

tecta tenent, pugnax Domiti; tua classica servat

480

oppositus quondam polluto tiro Miloni.

ut procul inmensam campo consurgere nubem

ardentisque acies percussis sole corusco

conspexit telis, 'socii, decurrite' dixit

'fluminis ad ripas undaeque inmergite pontem.

485

et tu montanis totus nunc fontibus exi

atque omnis trahe, gurges, aquas, ut spumeus alnos

discussa conpage feras. hoc limite bellum

haereat, hac hostis lentus terat otia ripa.

praecipitem cohibete ducem: victoria nobis

490

hic primum stans Caesar erit.' nec plura locutus

devolvit rapidum nequiquam moenibus agmen.

nam prior e campis ut conspicit amne soluto

rumpi Caesar iter calida pro<c>la<ma>t ab ira

'non satis est muris latebras quaesisse pavori?

495

obstruitis campos fluviisque arcere paratis,

ignavi? non, si tumido me gurgite Ganges

summoveat, stabit iam flumine Caesar in ullo

post Rubiconis aquas. equitum properate catervae,

ite simul pedites, ruiturum ascendite pontem.'

500

haec ubi dicta, levis totas accepit habenas

in campum sonipes, crebroque simillima nimbo

trans ripam validi torserunt tela lacerti.

ingreditur pulsa fluvium statione vacantem

Caesar, et ad tutas hostis conpellitur arces.

505

et iam moturas ingentia pondera turris

erigit, et mediis subrepit vinea muris:

ecce, nefas belli, reseratis agmina portis

captivum traxere ducem, civisque superbi

constitit ante pedes. voltu tamen alta minaci

510

nobilitas recta ferrum cervice poposcit.

scit Caesar poenamque peti veniamque timeri.

'vive, licet nolis, et nostro munere' dixit

'cerne diem. victis iam spes bona partibus esto

exemplumque mei. vel, si libet, arma retempta,

515

et nihil hac venia, si viceris, ipse paciscor.'

fatur et astrictis laxari vincula palmis

imperat. heu, quanto melius vel caede peracta

parcere Romano potuit fortuna pudori!

poenarum extremum civi, quod castra secutus

520

sit patriae Magnumque ducem totumque senatum,

ignosci. premit ille gravis interritus iras,

et secum 'Romamne petes pacisque recessus

degener? in medios belli non ire furores

iam dudum moriture paras? rue certus et omnis

525

lucis rumpe moras et Caesaris effuge munus.'

nescius interea capti ducis arma parabat

Magnus, ut inmixto firmaret robore partis.

iamque secuturo iussurus classica Phoebo

temptandasque ratus moturi militis iras

530

adloquitur tacitas veneranda voce cohortes.

'o scelerum ultores melioraque signa secuti,

o vere Romana manus, quibus arma senatus

non privata dedit, votis deposcite pugnam,

ardent Hesperii saevis populatibus agri,

535

Gallica per gelidas rabies ecfunditur Alpes,

iam tetigit sanguis pollutos Caesaris enses.

di melius, belli tulimus quod damna priores:

coeperit inde nefas, iam iam me praeside Roma

supplicium poenamque petat. neque enim ista vocari

540

proelia iusta decet, patriae sed vindicis iram;

nec magis hoc bellum est, quam quom Catilina paravit

arsuras in tecta faces sociusque furoris

Lentulus exertique manus vaesana Cethegi.

o rabies miseranda ducis! cum fata Camillis

545

te, Caesar, magnisque velint miscere Metellis,

ad Cinnas Mariosque venis. sternere profecto

ut Catulo iacuit Lepidus, nostrasque securis

passus Sicanio tegitur qui Carbo sepulchro,

quique feros movit Sertorius exul Hiberos.

550

quamquam, siqua fides, his te quoque iungere, Caesar,

invideo nostrasque manus quod Roma furenti

opposuit. Parthorum utinam post proelia sospes

et Scythicis Crassus victor remeasset ab oris,

ut simili causa caderes, quoi Spartacus, hosti.

555

te quoque si superi titulis accedere nostris

iusserunt, valet, en, torquendo dextera pilo,

fervidus haec iterum circa praecordia sanguis

incaluit; disces non esse ad bella fugaces

qui pacem potuere pati. licet ille solutum

560

defectumque vocet, ne vos mea terreat aetas:

dux sit in his castris senior, dum miles in illis.

quo potuit civem populus perducere liber

ascendi, supraque nihil nisi regna reliqui.

non privata cupis, Romana quisquis in urbe

565

Pompeium transire paras. hinc consul uterque,

hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus

victor erit? non tam caeco trahis omnia cursu

teque nihil, Fortuna, pudet. multisne rebellis

Gallia iam lustris aetasque inpensa labori

570

dant animos? Rheni gelidis quod fugit ab undis

Oceanumque vocans incerti stagna profundi

territa quaesitis ostendit terga Britannis?

an vanae tumuere minae quod fama furoris

expulit armatam patriis e sedibus urbem?

575

heu demens, non te fugiunt, me cuncta secuntur.

qui cum signa tuli toto fulgentia ponto,

ante bis exactum quam Cynthia conderet orbem,

omne fretum metuens pelagi pirata reliquit

angustaque domum terrarum in sede poposcit.

580

idem per Scythici profugum divortia ponti

indomitum regem Romanaque fata morantem

ad mortem Sulla felicior ire coegi.

pars mundi mihi nulla vacat, sed tota tenetur

terra meis, quocumque iacet sub sole, tropaeis:

585

hinc me victorem gelidas ad Phasidos undas

Arctos habet, calida medius mihi cognitus axis

Aegypto atque umbras nusquam flectente Syene,

occasus mea iura timent Tethynque fugacem

qui ferit Hesperius post omnia flumina Baetis,

590

me domitus cognovit Arabs, me Marte feroces

Heniochi notique erepto vellere Colchi,

Cappadoces mea signa timent et dedita sacris

incerti Iudaea dei mollisque Sophene,

Armenios Cilicasque feros Taurumque subegi:

595

quod socero bellum praeter civile reliqui?'

verba ducis nullo partes clamore secuntur

nec matura petunt promissae classica pugnae.

sensit et ipse metum Magnus, placuitque referri

signa nec in tantae discrimina mittere pugnae

600

iam victum fama non visi Caesaris agmen.

pulsus ut armentis primo certamine taurus

silvarum secreta petit vacuosque per agros

exul in adversis explorat cornua truncis

nec redit in pastus, nisi cum cervice recepta

605

excussi placuere tori, mox reddita victor

quoslibet in saltus comitantibus agmina tauris

invito pastore trahit, sic viribus inpar

tradidit Hesperiam profugusque per Apula rura

Brundisii tutas concessit Magnus in arces.

610

urbs est Dictaeis olim possessa colonis,

quos Creta profugos vexere per aequora puppes

Cecropiae victum mentitis Thesea velis.

hinc latus angustum iam se cogentis in artum

Hesperiae tenuem producit in aequora linguam,

615

Hadriacas flexis claudit quae cornibus undas.

nec tamen hoc artis inmissum faucibus aequor

portus erat, si non violentos insula Coros

exciperet saxis lassasque refunderet undas.

hinc illinc montes scopulosae rupis aperto

620

opposuit natura mari flatusque removit,

ut tremulo starent contentae fune carinae.

hinc late patet omne fretum, seu vela ferantur

in portus, Corcyra, tuos, seu laeva petatur

Illyris Ionias vergens Epidamnos in undas.

625

hoc fuga nautarum, cum totas Hadria vires

movit et in nubes abiere Ceraunia cumque

spumoso Calaber perfunditur aequore Sason.

ergo, ubi nulla fides rebus post terga relictis

nec licet ad duros Martem convertere Hiberos,

630

cum mediae iaceant inmensis tractibus Alpes,

tum subole e tanta natum cui firmior aetas

adfatur. 'mundi iubeo temptare recessus:

Euphraten Nilumque move, quo nominis usque

nostri fama venit, quas est volgata per urbes

635

post me Roma ducem. sparsos per rura colonos

redde mari Cilicas; Pharios hinc concute reges

Tigranemque meum; nec Pharnacis arma relinquas

admoneo nec tu populos utraque vagantis

Armenia Pontique feras per litora gentis

640

Riphaeasque manus et quas tenet aequore denso

pigra palus Scythici patiens Maeotia plaustri

et - quid plura moror? totos mea, nate, per ortus

bella feres totoque urbes agitabis in orbe

perdomitas; omnes redeant in castra triumphi.

645

at vos, qui Latios signatis nomine fastos,

primus in Epirum Boreas agat; inde per arva

Graiorum Macetumque novas adquirite vires

dum paci dat tempus hiemps.' sic fatur, et omnes

iussa gerunt solvuntque cavas a litore puppes.

650

at numquam patiens pacis longaeque quietis

armorum, nequid fatis mutare liceret,

adsequitur generique premit vestigia Caesar.

sufficerent aliis primo tot moenia cursu

rapta, tot oppressae depulsis hostibus arces,

655

ipsa, caput mundi, bellorum maxima merces,

Roma capi facilis; sed Caesar in omnia praeceps,

nil actum credens cum quid superesset agendum,

instat atrox et adhuc, quamvis possederit omnem

Italiam, extremo sedeat quod litore Magnus,

660

communem tamen esse dolet; nec rursus aperto

vult hostes errare freto, sed molibus undas

obstruit et latum deiectis rupibus aequor.

cedit in inmensum cassus labor; omnia pontus

haurit saxa vorax montesque inmiscet harenis,

665

ut, maris Aeolii medias si celsus in undas

depellatur Eryx, nullae tamen aequore rupes

emineant, vel si convolso vertice Gaurus

decidat in fundum penitus stagnantis Averni.

ergo, ubi nulla vado tenuit sua pondera moles,

670

tunc placuit caesis innectere vincula silvis

roboraque inmensis late religare catenis.

talis fama canit tumidum super aequora Persen

construxisse vias, multum cum pontibus ausis

Europamque Asiae Sestonque admovit Abydo

675

incessitque fretum rapidi super Hellesponti,

non Eurum Zephyrumque timens, cum vela ratisque

in medium deferret Athon. sic ora profundi

artantur casu nemorum; tunc aggere multo

surgit opus longaeque tremunt super aequora turres.

680

Pompeius tellure nova conpressa profundi

ora videns curis animum mordacibus angit,

ut reseret pelagus spargatque per aequora bellum.

saepe Noto plenae tensisque rudentibus actae

ipsa maris per claustra rates fastigia molis

685

discussere salo spatiumque dedere carinis

tortaque per tenebras validis ballista lacertis

multifidas iaculata faces. ut tempora tandem

furtivae placuere fugae, ne litora clamor

nauticus exagitet neu bucina dividat horas

690

neu tuba praemonitos perducat ad aequora nautas

praecepit sociis. iam coeperat ultima Virgo

Phoebum laturas ortu praecedere Chelas,

cum tacitas solvere rates. non anchora voces

movit, dum spissis avellitur uncus harenis;

695

dum iuga curvantur mali dumque ardua pinus

erigitur, pavidi classis silvere magistri,

strictaque pendentes deducunt carbasa nautae

nec quatiunt validos, ne sibilet aura, rudentes.

dux etiam votis hoc te, Fortuna, precatur,

quam retinere vetas, liceat sibi perdere saltem

700

Italiam. vix fata sinunt; nam murmure vasto

inpulsum rostris sonuit mare, fluctuat unda,

totque carinarum permixtis aequora sulcis

<eruta fervescunt litusque frementia pulsant.>

ergo hostes portis, quas omnis solverat urbis

705

cum fato conversa fides, murisque recepti

praecipiti cursu flexi per cornua portus

ora petunt pelagusque dolent contingere classi.

heu pudor, exigua est fugiens victoria Magnus.

angustus puppes mittebat in aequora limes

710

artior Euboica, qua Chalcida verberat, unda.

hic haesere rates geminae, classique paratae

excepere manus, tractoque in litora bello

hic primum rubuit civili sanguine Nereus,

cetera classis abit summis spoliata carinis:

715

ut, Pagasaea ratis peteret cum Phasidos undas,

Cyaneas tellus emisit in aequora cautes;

rapta puppe minor subducta est montibus Argo

vanaque percussit pontum Symplegas inanem

et statura redit. iam Phoebum urguere monebat

720

non idem Eoi color aetheris, albaque nondum

lux rubet et flammas propioribus eripit astris,

et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Bootae

in faciem puri redeunt languentia caeli,

maioresque latent stellae, calidumque refugit

725

Lucifer ipse diem. pelagus iam, Magne, tenebas

non ea fata ferens quae cum super aequora toto

praedonem sequerere mari: lassata triumphis

descivit Fortuna tuis. cum coniuge pulsus

et natis totosque trahens in bella penates

730

vadis adhuc ingens populis comitantibus exul.

quaeritur indignae sedes longinqua ruinae.

non quia te superi patrio privare sepulchro

maluerint Phariae busto damnantur harenae:

parcitur Hesperiae. procul hoc et in orbe remoto

735

abscondat Fortuna nefas, Romanaque tellus

inmaculata sui servetur sanguine Magni.