Andria

Actus I

______________________________________________________________________________

[ S c a e n a   I ]

S i m o   S o s i a

Si. Vos istaec intro auferte: abite. – Sosia,

ades dum: paucis te volo. So. dictum puta:

30

nempe ut curentur recte haec? Si. immo aliud. So. quid est

quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius?

Si. nil istac opus est arte ad hanc rem quam paro,

sed eis quas semper in te intellexi sitas,

fide et taciturnitate. So. exspecto quid velis.

35

 Si. ego postquam te emi, a parvolo ut semper tibi

apud me iusta et clemens fuerit servitus

scis. feci ex servo ut esses libertus mihi,

propterea quod servibas liberaliter:

quod habui summum pretium persolvi tibi.

40

 So. in memoria habeo. Si. haud muto factum. So. gaudeo

si tibi quid feci aut facio quod placeat, Simo,

et ĭd gratum fuisse advorsum te habeo gratiam.

sed hŏc mihi molestumst; nam istaec commemoratio

quasi exprobratiost inmemoris benefici.

45

quin tu uno verbo dic quid est quod me velis.

Si. ita faciam. hoc primum in hac re praedico tibi:

quas credis esse has non sunt verae nuptiae.

So. quor simulas igitur? Si. rem omnem a principio audies:

eo pacto et gnati vitam et consilium meum

50

cognosces et quid facere in hac re te velim.

nam is postquam excessit ex ephebis, Sosia, <et>

†liberius vivendi fuit potestas† (nam antea

qui scire posses aut ingenium noscere,

dum aetas metus magister prohibebant? So. itast.)

55

 Si. quod plerique omnes faciunt adulescentuli,

ut animum ad aliquod studium adiungant, aut equos

alere aut canes ad venandum aut ad philosophos,

horum ille nil egregie praeter cetera

studebat et tamen omnia haec mediocriter.

60

gaudebam. So. non iniuria; nam id arbitror

adprime in vita esse utile, ut nequid nimis.

Si.sic vita erat: facile omnis perferre ac pati;

cum quibus erat quomque una îs sese dedere,

eorum obsequi studiis, adversus nemini,

65

numquam praeponens se illis; ita ŭt facillume

sine ĭnvidia laudem invenias et amicos pares.

So.sapienter vitam instituit; namque hoc tempore

obsequium amicos, veritas odium parit.

Si. interea mulier quaedam abhinc triennium

70

ex Andro commigravit huc viciniae,

inopia et cognatorum neglegentia

coacta, egregia forma atque aetate integra.

So. ei, vereor nequid Andria adportet mali!

Si. primo haec pudice vitam parce ac duriter

75

agebat, lana ac tela victum quaeritans;

sed postquam amans accessit pretium pollicens

unus et item alter, ita ut ingeniumst omnium

hominum ab labore proclive ad lubidinem,

accepit condicionem, de(h)inc quaestum occipit.

80

qui tum illam amabant forte, ita ut fit, filium

perduxere illuc, secum ut una esset, meum.

egomet continuo mecum «certe captus est:

habet». observabam mane illorum servolos

venientis aut abeuntis: rogitabam «heus puer,

85

dic sodes, quis heri Chrysidem habuit?» nam Andriae

illi id erat nomen. So. teneo. Si. Phaedrum aut Cliniam

dicebant aut Niceratum; †nam î tres tum simul†

amabant. «eho quid Pamphilus?» «quid? symbolam

dedit, cenavit.» gaudebam. item alio die

90

quaerebam: comperibam nil ad Pamphilum

quicquam attinere. enĭmvero spectatum satis

putabam et magnum exemplum continentiae;

nam qui cum ingeniis conflictatur ei(u)s modi

neque commovetur animus in ea re tamen,

95

sciăs posse habere iam ipsum suae vitae modum.

quom id mihi placebat tum uno ore omnes omnia

bona dicere et laudare fortunas meas,

qui gnatum haberem tali ingenio praeditum.

quid verbis opus est? hac fama inpulsus Chremes

100

ultro ad me venit, unicam gnatam suam

cum dote summa filio uxorem ut daret.

placuit: despondi. hic nuptiis dictust dies.

So. quid obstat quor non verae fiant? Si. audies.

ferme in diebu' paucis quibus haec acta sunt

105

Chrysis vicina haec moritur. So. o factum bene!

beasti; ei metui a Chryside. Si. ibi tum filius

cum illis qui amabant Chrysidem una aderat frequens;

curabat una funu'; tristis interim,

nonnumquam conlacrumabat. placuit tum id mihi.

110

sic cogitabam «hic parvae consuetudinis

causa huiu' mortem tam fert familiariter:

quid si ipse amasset? quid hĭc mihi faciet patri?»

haec ego putabam esse omnia humani ingeni

mansuetique animi officia. quid multis moror?

115

egomet quoque eiu' causa in funus prodeo,

nil suspicans etiam mali. So. hem quid id est? Si. scies.

ecfertur; imus. interea inter mulieres

quae ibi aderant forte unam aspicio adulescentulam

forma . . So. bona fortasse. Si. et voltu, Sosia,

120

adeo modesto, adeo venusto ut nil supra.

quia tum mihi lamentari praeter ceteras

visast et quia erat forma praeter ceteras

honesta ac liberali, accedo ad pedisequas,

quae sit rogo: sororem esse aiunt Chrysidis.

125

percussit ilico animum. attat hoc illud est,

hinc illae lacrumae, haec illast misericordia.

So. quam timeo quorsum evadas! Si. funus interim

procedit: sequimur; ad sepulcrum venimus;

in ignem inpositast; fletur. interea haec soror

130

quam dixi ad flammam accessit inprudentius,

sati' cum periclo. ibi tum exanimatus Pamphilus

bene dissimulatum amorem et celatum indicat:

adcurrit; mediam mulierem complectitur:

«mea Glycerium,» inquit «quid agis? quor te is perditum?»

135

tum illa, ut consuetum facile amorem cerneres,

reiecit se in eum flens quam familiariter!

So. quid ais? Si. redeo inde iratus atque aegre ferens;

nec satis ad obiurgandum causae. diceret

«quid feci? quid commerui aut peccavi, pater?

140

quae sese in ignem inicere voluit, prohibui

servavi.» honesta oratiost. So. recte putas;

nam si illum obiurges vitae qui auxilium tulit,

quid facias illi qui dederit damnum aut malum?

Si. venit Chremes postridie ad me clamitans:

145

indignum facinu'; comperisse Pamphilum

pro uxore habere hanc peregrinam. ego ĭllud sedulo

negare factum. ille instat factum. denique

ita tum discedo ab illo, ut qui se filiam

neget daturum. So. non tu ibi gnatum . . ? Si. ne haec quidem

150

sati' vehemens causa ad obiurgandum. So. qui? cedo.

Si. «tute ipse his rebu' finem praescripsti, pater:

prope adest quom alieno more vivendumst mihi:

sine nunc meo me vivere interea modo.»

So. qui igitur relictus est obiurgandi locus?

155

 Si. si propter amorem uxorem nolet ducere:

ea primum ab illo animum advortenda iniuriast;

et nunc id operam do, ut per falsas nuptias

vera obiurgandi causa sit, si deneget;

simul sceleratu' Davo' siquid consili

160

habet, ut consumat nunc quom nil obsint doli;

quem ego credo manibu' pedibu'que obnixe omnia

facturum, magis id adeo mihi ut incommodet

quam ut obsequatur gnato. So. quapropter? Si. rogas?

mala mens, malus animu'. quem quidem ego si sensero . .

165

sed quid opust verbis? sin eveniat quod volo,

in Pamphilo ut nil sit morae, restat Chremes

cui mi expurgandus est: et spero confore.

nunc tuŏmst officium has bene ut adsimules nuptias,

perterrefacias Davom, observes filium

170

quid agat, quid cŭm ĭllo consili captet. So. sat est:

curabo. Si. eamu' nunciam intro: i prae, sequar.

_____

[ S c a e n a   I I ]

S i m o   D a v o s

Si. Non dubiumst quin uxorem nolit filius;

ita Davom modo timere sensi, ubi nuptias

futuras esse audivit. sed ĭpse exit foras.

175

 Da. mirabar hoc si sic abiret et eri semper lenitas

verebar quorsum evaderet.

qui postquam audierat non datum iri filio uxorem suo,

numquam quoiquam nostrum verbum fecit neque id aegre tulit.

Si. at nunc faciet neque, ut opinor, sine tuo magno malo.

180

 Da. id voluit nos sic necopinantis duci falso gaudio,

sperantis iam amoto metu, interoscitantis opprimi,

ně esset spatium cogitandi ad disturbandas nuptias:

astute. Si. carnufex quae loquitur? Da. erus est neque provideram.

S.Dave.D.hem quid est?S.eho dum ad me.D.quid hĭc volt?S.quid ais?D.qua de re?S.rogas?

185

meum gnatum rumor est amare. Da. id populu' curat scilicet.

Si. hoccin agis an non? Da. ego vero istuc. Si. sed nunc ea me exquirere

iniqui patris est; nam quod ant(e)hac fecit nil ad me attinet.

dum tempus ad eam rem tulit, sivi animum ut expleret suom;

nunc hic dies aliam vitam defert, alios mores postulat:

190

de(h)inc postulo sive aequomst te oro, Dave, ut redeat iam in viam.

hoc quid sit? omnes quĭ amant graviter sibi dari uxorem ferunt.

Da. ita aiunt. Si. tum siquis magistrum cepit ad eam rem inprobum,

ipsum animum aegrotum ad deteriorem partem plerumque adplicat.

Da. non hercle intellego. Si. non? hem. Da. non: Davo' sum, non Oedipus.

195

 Si. nempe ergo aperte vis quae restant me loqui? Da. sane quidem.

Si. si sensero hodie quicquam in his te nuptiis

fallaciae conari quo fiant minus,

aut velle in ea re ostendi quam sis callidus,

verberibu' caesum te in pistrinum, Dave, dedam usque ad necem,

200

eă lege atque omine ut, si te inde exemerim, ego pro te molam.

quid, hoc intellexti[n]? an nondum etiam ne hoc quidem? Da. immo callide:

ita aperte ipsam rem modo locutu's, nil circum itione usus es.

Si. ubivis faciliu' passu' sim quam in hac re me deludier.

Da. bona verba, quaeso! Si. inrides? nil me falli'. sed dico tibi:

205

ne temere facias; neque tu haud dicas tibi non praedictum: cave!

_____

[ S c a e n a   I I I ]

D a v o s

Enĭmvero, Dave, nil locist segnitiae neque socordiae,

quantum intellexi modo senis sententiam de nuptiis:

quae si non astu providentur, me aut erum pessum dabunt.

nec quid agam certumst, Pamphilumne adiutem an auscultem seni.

210

si illum relinquo, ei(u)s vitae timeo; sin opitulor, hui(u)s minas,

quoi verba dare difficilest: primum iam de amore hoc comperit;

me infensu' servat nequam faciam in nuptiis fallaciam.

si senserit, perii: aut si lubitum fuerit, causam ceperit

quo iure quaque iniuria praecipitem [me] in pistrinum dabit.

215

ad haec mala hoc mi accedit etiam: haec Andria,

si[ve] ista uxor sive amicast, gravida e Pamphilost.

audireque eorumst operae pretium audaciam

(nam inceptiost amentium, haud amantium):

quidquid peperisset decreverunt tollere.

220

et fingunt quandam inter se nunc fallaciam

civem Atticam esse hanc: «fuit olim quidam senex

mercator; navim is fregit apud Andrum insulam;

is obiit mortem.» ibi tum hanc eiectam Chrysidis

patrem recepisse orbam parvam. fabulae!

225

miquidem hercle non fit veri simile; atque ipsis commentum placet.

sed Mysis ab ea egreditur. at ego hinc me ad forum ut

conveniam Pamphilum, ne de hac re pater inprudentem opprimat.

_____

[ S c a e n a   I V ]

M y s i s

Audivi, Archylis, iamdudum: Lesbiam adduci iubes.

sane pol ĭlla temulentast mulier et temeraria

230

nec sati' digna quoi committas primo partu mulierem.

tamen eam adducam? inportunitatem spectate aniculae

quia compotrix eius est. di, date facultatem obsecro

huic pariundi atque illi in aliis potiu' peccandi locum.

sed quidnam Pamphilum exanimatum video? vereor quid siet.

235

opperiar, ut sciam num quid nam haec turba tristitiae adferat.

_____

[ S c a e n a   V ]

P a m p h i l u s   M y s i s

Pa. Hocciněst humanum factu aut inceptu? hoccin[est] officium patris?

My. quid ĭllud est? Pa. pro deum fidem quid ěst, si haec non contumeliast?

uxorem decrerat dare sese mi hodie: nonne oportuit

praescisse me ante? nonne priu' communicatum oportuit?

240

 My. miseram me, quod verbum audio!

Pa. quid? Chremes, qui denegarat se commissurum mihi

gnatam suam uxorem, id mutavit quia me inmutatum videt?

itane obstinate operam dat ut me a Glycerio miserum abstrahat?

quod si fit pereo funditus.

245

adeon hominem esse invenustum aut infelicem quemquam ut ego sum!

pro deum atque hominum fidem!

nullon ego Chremeti' pacto adfinitatem effugere potero?

quot modis contemptu' spretu'! facta transacta omnia. hem

repudiatu' repetor. quăm ŏb rem? nisi si id est quod suspicor:

250

aliquid monstri alunt: ea quoniam nemini obtrudi potest,

itur ad me. My. oratio haec me miseram exanimavit metu.

Pa. nam quid ego dicam de patre? ah

tantamne rem tam neglegenter agere! praeteriens modo

mi apŭd forum «uxor tibi ducendast, Pamphile, hodie» inquit: «para,

255

abĭ domum.» id mihi visust dicere «abĭ cito ac suspende te.»

obstipui. censen me verbum potuisse ullum proloqui? aut

ullam causam, ineptam saltem falsam iniquam? obmutui.

quod si ego rescissem id priu', quid facerem siquis nunc me roget:

aliquid facerem ut hoc ne facerem. sed nunc quid primum exsequar?

260

tot me inpediunt curae, quae meum animum divorsae trahunt:

amŏr, misericordia huiu', nuptiarum sollicitatio,

tum patri' pudor, qui me tam leni passus est animo usque adhuc

quae meo quomque animo lubitumst facere. eine ego ut ădvorser? ei mihi!

incertumst quid agam. My. misera timeo «incertum» hoc quorsus accidat.

265

sed nunc peropust aut hunc cum ipsa aut de illa aliquid me advorsum hunc loqui:

dum in dubiost animu', paullo momento huc vel ĭlluc impellitur.

Pa. quis hĭc loquitur? Mysis, salve. My. o salve, Pamphilē. Pa. quid agit? My. rogas?

laborat e dolore atque ex hoc misera sollicitast, diem

quia olim in hunc sunt constitutae nuptiae. tum autem hoc timet,

270

ne deseras se. Pa. hem egone istuc conari queam?

egŏn propter me illam decipi miseram sinam,

quae mihi suom animum atque omnem vitam credidit,

quam ego animo egregie caram pro uxore habuerim?

bene et pudice ei(u)s doctum atque eductum sinam

275

coactum egestate ingenium inmutarier?

non faciam. My. haud verear si in te solo sit situm;

sed vĭm ŭt queas ferre. Pa. adeon me ignavom putas,

adeon porro ingratum aut inhumanum aut ferum,

ut neque me consuetudo neque amor neque pudor

280

commoveat neque commoneat ut servem fidem?

My. unum hoc scio, hanc meritam esse ut memor esses sui.

Pa. memor essem? o Mysis Mysis, etiam nunc mihi

scripta illa dicta sunt in animo Chrysidis

de Glycerio. iam ferme moriens me vocat:

285

accessi; vos semotae: nos soli: incipit

«mi Pamphile, huiu' formam atque aetatem vides,

nec clam te est quăm ĭlli nunc utraeque inutiles

et ad pudĭcitiam et ad rem tutandam sient.

quod ego per hanc te dexteram [oro] et genium tuom,

290

per tuăm fidem perque huiu' solitudinem

te obtestor ne abs te hanc segreges neu deseras.

si te in germani fratri' dilexi loco

sive haec te solum semper fecit maxumi

seu tibi morigera fuit in rebus omnibus,

295

te isti virum do, amicum tutorem patrem;

bona nostra haec tibi permitto et tuăe mando fide[i].»

hanc mi in manum dat; mors continuo ipsam occupat.

accepi: acceptam servabo. My. ita spero quidem.

Pa. sed quor tu abis ab ĭlla? My. obstetricem accerso. Pa. propera. atque audin?

300

verbum unum cavě de nuptiis, ne ad morbum hoc etiam . . My. teneo.