Amphitruo

Actus I

______________________________________________________________________________

Scaena I.

Sosia. Mercvrivs.

Sosia Qui me álter est audácior homo aút qui confidéntior,

iuventútis mores qui sciam, qui hoc noctis solus ambulem?

155

quid faciam nunc, si tres viri me in carcerem compegerint?

inde crás quasi e promptaria cella depromar ad flagrum,

nec causam liceat dicere mihi, néque in ero quicquam auxili

nec quisquam sit quin me <malo> omnes esse dignum deputent.

159-160

íta quasi incudém me miserum hómines octo válidi caedant:

161-162

ita peregre adveniens hospitio publicitus accipiar.

163

haéc eri immodéstia

coegit, me qui hoc noctis a portu ingratiis excitavit.

165

nonne ídem hoc luci me míttere potuit?

opulénto homini hoc servitús dura est,

hoc mágis miser est divítis servos:

nóctesque diésque assiduó satis superque est

quód facto aut dícto adeost ópus, quietus ne sis.

170

ípse dominus díves, operis ét laboris expers,

quódcumque homini áccidit libére, posse retur:

aéquom esse putát, non reputát laboris quid sit.

[nec aéquom anne iníquom imperét cogitábit.]

ergo ín servitúte expetúnt multa iníqua:

175

habéndum et ferúndum hoc onúst cum labóre.

Mercurius Satiúst me queri íllo modó servitútem:

hodié qui fuerim líber,

eúm nunc potívit patér servitútis,

hic qui verna natus est queritur.

180

Sosia Sum véro verna vérbero: num número mi in mentém fuit,

dis advenientem gratias pro meritis agere atque alloqui?

ne illi edepol si merito meo referre studeant gratiam,

aliquem hominem allegent qui mihi advenienti os occillet probe,

quoniam bene quae in me fecerunt ingrata ea habui atque inrita.

185

Mercurius Facit ille quod volgo haud solent, ut quid se sit dignum sciat.

Sosia Quod numquam opinatus fui neque alius quisquam civium

sibi eventurum, id contigit, ut salvi poteremur domi.

victores victis hostibus legiones reveniunt domum,

duelló exstincto maximo atque internecatis hostibus.

190

quod multa Thebano poplo acerba obiecit funera,

id vi et virtute militum victum atque expugnatum oppidum est

imperio atque auspicio eri mei Amphitruonis maxime.

praeda atque agro adoriaque adfecit populares suos

regique Thebano Creoni regnum stabilivit suom.

195

me a portu praemisit domum, ut haec nuntiem uxori suae,

ut gesserit rem publicam ductu imperio auspicio suo.

ea nunc meditabor quo modo illi dicam, cum illo advenero.

si dixero mendacium, solens meo more fecero.

nam cum pugnabant maxume, ego tum fugiebam maxume;

200

verum quasi adfuerim tamen simulabo atque audita eloquar.

sed quo modo et verbis quibus me deceat fabularier,

prius ipse mecum etiam volo hic meditari. sic hoc proloquar.

Principio ut illo advenimus, ubi primum terram tetigimus,

continuo Amphitruo delegit viros primorum principes;

205

eos legat, Telobois iubet sententiam ut dicant suam:

si sine vi et sine bello velint rapta et raptores tradere,

si quae asportassent redderent, se exercitum extemplo domum

reducturum, abituros agro Argivos, pacem atque otium

dare illis; sin aliter sient animati neque dent quae petat,

210

sese igitur summa vi virisque eorum oppidum oppugnassere.

haec ubi Telobois ordine iterarunt quos praefecerat

Amphitruo, magnanimi viri freti virtute et viribus

superbe nimis ferociter legatos nostros increpant,

respondent bello se et suos tutari posse, proinde uti

215

propere <irent>, de suis finibus exercitus deducerent.

haec ubi legati pertulere, Amphitruo castris ilico

producit omnem exercitum. Teloboae contra ex oppido

legiones educunt suas nimis pulcris armis praeditas.

póstquam utrimque éxitum est máxima cópia,

220

dispertiti viri, dispertiti ordines,

nos nostras more nostro et modo instruximus

légiones, item hóstes contra légiones suas ínstruont.

deínde utrique ímperatóres in medium éxeunt,

éxtra turbam órdinum cólloquontúr simul.

225

convenit, victi utri sint eo proelio,

urbem agrum aras focos seque uti dederent.

postquam id actum est, tubae contra utrimque occanunt,

consonat terra, clamorem utrimque efferunt.

imperator utrimque, hinc et illinc, Iovi

230

vota suscipere, <utrimque> hortari exercitum.

pro se quisque id quod quisque potest et valet

edit, ferro ferit, tela frangunt, boat

caélum fremitú virum, ex spíritu atque anhélitu

nébula constát, cadunt vólnerum ví viri.

235

denique, ut voluimus, nostra superat manus:

hostes crebri cadunt, nostri contra ingruont

[vicimus] ví feroces.

sed †fugam in se tamen nemo convortitur

nec recedit loco quin statim rem gerat;

240

animam omittunt prius quam loco demigrent:

quisque ut steterat iacet optinetque ordinem.

hóc ubi Amphítruo erus cónspicatust,

ílico equités iubet déxtera indúcere.

equites parent citi: ab dextera maximo

245

cúm clamore involant ímpetu alacri,

foédant et próterunt hóstium cópias

iúre iniustas.

Mercurius Numquam étiam quicquam adhúc verborum est prólocutus pérperam:

namque ego fui illi in re praesenti et meus, cum pugnatum est, pater.

250

Sosia Perduelles penetrant se in fugam; ibi nostris animus additust:

vortentibus Telobois telis complebantur corpora,

ipsusque Amphitruo regem Pterelam sua obtruncavit manu.

haec illic est pugnata pugna úsque a mani ad vesperum

(hoc adeo hoc commemini magis, quia illo die inpransus fui),

255

sed proelium id tandem diremit nox interventu suo.

postridie in castra ex urbe ad nos veniunt flentes principes:

velatis manibus orant ignoscamus peccatum suom,

deduntque se, divina humanaque omnia, urbem et liberos

in dicionem atque in arbitratum cuncti Thebano poplo.

260

post ob virtutem ero Amphitruoni patera donata aurea est,

qui Pterela potitare solitus est rex. haec sic dicam erae.

nunc pergam eri imperium exequi et me domum capessere.

Mercurius Áttat, illic húc iturust. íbo ego illi óbviam,

neque ego huc hominem hodie ad aedis has sinam umquam accedere;

265

quando imago est huius in me, certum est hominem eludere.

et enim vero quoniam formam cépi huius ín med et statum,

decet et facta moresque huius habere me similes item.

itaque me malum esse oportet, callidum, astutum admodum

atque hunc, telo suo sibi, malitia a foribus pellere.

270

sed quid illúc est? caelum aspectat. observabo quam rem agat.

Sosia Certe edepol, si quicquamst aliud quod credam aut certo sciam,

credo ego hac noctu Nocturnum óbdormivisse ebrium.

nam neque se Septentriones quoquam in caelo commovent,

neque se Luna quoquam mutat atque uti exorta est semel,

275

nec Iugulae neque Vesperugo neque Vergiliae óccidunt.

ita statim stant signa, neque nox quoquam concedit die.

Mercurius Perge, Nox, ut occepisti, gere patri morem meo:

optumo optume optumam operam das, datam pulchre locas.

Sosia Neque ego hac nocte longiorem me vidisse censeo,

280

nisi item unam, verberatus quam pependi perpetem;

eam quoque edepol etiam multo haec vicit longitudine.

credo edepol equidem dormire Solem, atque adpotum probe;

mira sunt nisi invitavit sese in cena plusculum.

Mercurius Ain vero, verbero? deos esse tui similis putas?

285

ego pol te istis tuis pro dictis et male factis, furcifer,

accipiam; modo sis veni huc: invenies infortunium.

Sosia Vbi sunt isti scortatores, qui soli inviti cubant?

haec nox scita est exercendo scorto conducto male.

Mercurius Meus pater nunc pro huius verbis recte et sapienter facit,

290

qui complexus cum Alcumena cubat amans animo obsequens.

Sosia Ibo ut erus quod imperavit Alcumenae nuntiem.

sed quis hic ést homo, quem ante aedis video hoc noctis? non placet.

Mercurius Nullust hoc metuculosus aeque. Sosia Mi in mentem venit,

illic homó hoc dé umero volt pallium detexere.

295

Mercurius Timet homo: deludam ego illum. Sosia Perii, dentes pruriunt;

certe advenientem hic me hospitio pugneo accepturus est.

credo misericors est: nunc propterea quod me meus erus

fecit ut vigilarem, hic pugnis faciet hodie ut dormiam.

oppido interii. obsecro hercle, quantus et quam validus est.

300

Mercurius Clare advorsum fabulabor, <ut> hic auscultet quae loquar;

igitur magis demum maiorem in sese concipiet metum.

agite, pugni, iam diu est quom ventri victum non datis:

iam pridem videtur factum, heri quod homines quattuor

in soporem collocastis nudos. Sosia Formido male,

305

né ego hic nomen meum commutem et Quintus fiam e Sosia;

quattuor nudos sopori se dedisse hic autumat:

metuo ne numerum augeam illum. Mercurius em, nunciam ergo: sic volo.

Sosia Cingitur: certe expedit se. Mercurius Non feret quin vapulet.

Sosia Quis homo? Mercurius Quisquis homo huc profecto venerit, pugnos edet.

310

Sosia Apage, non placet me hoc noctis esse: cenavi modo;

proin tu istam cenam largire, si sapis, esurientibus.

Mercurius Haud malum huic est pondus pugno. Sosia Perii, pugnos ponderat.

Mercurius Quid si ego illum tractim tangam, ut dormiat? Sosia Servaveris,

nam continuas has tris noctes pervigilavi. Mercurius Pessumest,

315

facimus nequiter, ferire malam male discit manus;

alia forma ésse oportet quem tu pugno legeris.

Sosia Illic homo me interpolabit meumque os finget denuo.

Mercurius Exossatum os esse oportet quem probe percusseris.

Sosia Mirum ni hic me quasi murenam éxossare cogitat.

320

ultro istunc qui exossat homines. perii, si me aspexerit.

Mercurius Olet homo quidam malo suo. Sosia ei, numnam ego óbolui?

Mercurius Atque haud longe abesse oportet, verum longe hinc afuit.

Sosia Illic homo superstitiosust. Mercurius Gestiunt pugni mihi.

Sosia Si in me exercituru's, quaeso in parietem ut primum domes.

325

Mercurius Vox mi ad aures advolavit. Sosia Né ego homo infelix fui,

qui non alas intervelli: volucrem vocem gestito.

Mercurius Illic homo a me sibi malam rem arcessit iumento suo.

Sosia Non equidem ullum habeo iumentum. Mercurius Onerandus est pugnis probe.

Sosia Lassus sum hercle, navi ut vectus huc sum: etiam nunc nauseo;

330

vix incedo inanis, ne ire posse cum onere existimes.

Mercurius Certe enim hic nescio quis loquitur. Sosia Salvos sum, non me videt:

nescioquem loqui autumat; mihi certo nomen Sosiaest.

Mercurius Hinc enim míhi dextra vox auris, ut videtur, verberat.

Sosia Metuo, vocis ne vicem hodie hic vapulem, quae hunc verberat.

335

Mercurius Optume eccum incedit ad me. Sosia Timeo, totus torpeo.

non edepol nunc ubi terrarum sim scio, si quis roget,

neque miser me commovere possum prae formidine.

ilicet, mandata eri perierunt una et Sosia.

verum certum est confidenter hominem contra conloqui,

340

qui possim videri huic fortis, a me ut abstineat manum.

Mercurius Quo ambulas tu, qui Volcanum in cornu conclusum geris?

Sosia Quid id exquiris tu, qui pugnis os exossas hominibus?

Mercurius Servosne <es> an liber? Sosia Vtcumque animo conlibitum est meo.

Mercurius Ain vero? Sosia Aio enim vero. Mercurius Verbero. Sosia Mentiris nunc.

345

Mercurius At iam faciam ut verum dicas dicere. Sosia Quid eo est opus?

Mercurius Possum scire, quo profectus, cuius sis aut quid veneris?

Sosia Húc eo, eri <iussu, eius> sum servos. numquid nunc es certior?

Mercurius Ego tibi istam hodie, sceleste, comprimam linguam. Sosia Haud potes:

bene pudiceque adservatur. Mercurius Pergin argutarier?

350

quid apud hasce aedis negoti ést tibi? Sosia Immo quid tibi est?

Mercurius Rex Creo vigiles nocturnos singulos semper locat.

Sosia Bene facit: quia nos eramus peregre, tutatust domi;

at nunc abi sane, advenisse familiares dicito.

Mercurius Nescio quam tu familiaris sis: nisi actutum hinc abis,

355

familiaris accipiere faxo haud familiariter.

Sosia Hic inquam habito ego atque horunc servos sum. Mercurius At scin quo modo?

faciam ego hodie te superbum, nisi hinc abis. Sosia Quonam modo?

Mercurius Auferere, non abibis, sí ego fustem sumpsero.

Sosia Quin me esse huius familiai familiarem praedico.

360

Mercurius Vide sis quam mox vapulare vis, nisi actutum hinc abis.

Sosia Tun domo prohibere peregre me advenientem postulas?

Mercurius Haecine tua domust? Sosia Ita inquam. Mercurius Quis erus est igitur tibi?

Sosia Amphitruo, qui nunc praefectust Thebanis legionibus,

quicum nupta est Alcumena. Mercurius Quid ais? quid nomen tibi est?

365

Sosia Sosiam vocant Thebani, Davo prognatum patre.

Mercurius Ne tu istic hodie malo tuo compositis mendaciis

advenisti, audaciai columen, consutis dolis.

Sosia Immo equidem tunicis consutis huc advenio, non dolis.

Mercurius At mentiris etiam: certo pedibus, non tunicis venis.

370

Sosia Ita profecto. Mercurius Nunc profecto vapula ob mendacium.

Sosia Non edepol volo profecto. Mercurius At pol profecto ingratiis.

hoc quidem profecto certum est, non est arbitrarium.

Sosia Tuam fidem obsecro. Mercurius Tun te audes Sosiam esse dicere,

quí ego sum? Sosia Perii. Mercurius Parum etiam, praeut futurum est, praedicas.

375

quoius nunc es? Sosia Tuos, nam pugnis usu fecisti tuom.

pro fidem, Thebani cives. Mercurius Etiam clamas, carnifex?

loquere, quid venisti? Sosia Vt esset quem tu pugnis caederes.

Mercurius Cuius es? Sosia Amphitruonis, inquam, Sosia. Mercurius Ergo istoc magis,

quia vaniloquo's, vapulabis: ego sum, non tu, Sosia.

380

Sosia Ita di faciant, ut tu potius sis atque ego te ut verberem.

Mercurius Etiam muttis? Sosia Iam tacebo. Mercurius Quis tibi erust? Sosia Quem tu voles.

Mercurius Quid igitur? qui nunc vocare? Sosia Nemo nisi quem iusseris.

Mercurius Amphitruonis te esse aiebas Sosiam. Sosia Peccaveram,

nam Amphitruonis †socium ne me esse volui dicere.

385

Mercurius Scibam equidem nullum esse nobis nisi me servom Sosiam.

fugit te ratió. Sosia Vtinam istuc pugni fecissent tui.

Mercurius Ego sum Sosia ille quem tu dudum esse aiebas mihi.

Sosia Obsecro ut per pacem liceat te alloqui, ut ne vapulem.

Mercurius Immo indutiae parumper fiant, si quid vis loqui.

390

Sosia Non loquar nisi pace facta, quando pugnis plus vales.

Mercurius Dic si quid vis, non nocebo. Sosia Tuae fide credo? Mercurius Meae.

Sosia Quid si falles? Mercurius Tum Mercurius Sosiae iratus siet.

Sosia Animum advorte. nunc licet mihi libere quidvis loqui.

Amphitruonis ego sum servos Sosia. Mercurius Etiam denuo?

395

Sosia Pacem feci, foedus feci. vera dico. Mercurius Vapula.

Sosia Vt libet quid tibi libet fac, quoniam pugnis plus vales;

verum, utut es facturus, hoc quidem hercle haud reticebo tamen.

Mercurius Tu me vivos hodie numquam facies quin sim Sosia.

Sosia Certe edepol tu me alienabis numquam quin noster siem;

400

nec nobis praeter med alius quisquam est servos Sosia.

[qui cum Amphitruone hinc una ieram in exercitum.]

Mercurius Hic homo sanus non est. Sosia Quod mihi praedicas vitium, id tibi est.

quid, malum, non súm ego servos Amphitruonis Sosia?

nonne hac noctu nostra navis <huc> ex portu Persico

405

venit, quae me advexit? nonne me huc erus misit meus?

nonne ego nunc sto ante aedes nostras? non mi est lanterna in manu?

non loquor, nón vigilo? nonne hic homo módo me pugnis contudit?

fecit hercle, nam etiam misero nunc <mihi> malae dolent.

quid igitur ego dubito, aut cur non intro eo in nostram domum?

410

Mercurius Quid, domum vostram? Sosia Ita enim vero. Mercurius Quin quae dixisti modo

omnia ementitu's: equidem Sosia Amphitruonis sum.

nam noctu hac soluta est navis nostra e portu Persico,

et ubi Pterela rex regnavit oppidum expugnavimus,

et legiones Teloboarum vi pugnando cepimus,

415

et ipsus Amphitruo optruncavit regem Pterelam in proelio.

Sosia Egomet mihi non credo, cum illaec autumare illum audio;

hic quidem cérte quae illic sunt res gestae memorat memoriter.

sed quid ais? quid Amphitruoni <doni> a Telobois datum est?

Mercurius Pterela rex qui potitare solitus est patera aurea.

420

Sosia Elocutus est. ubi patera nunc est? Mercurius <Est> in cistula;

Amphitruonis obsignata signo est. Sosia Signi dic quid est?

Mercurius Cum quadrigis Sol exoriens. quid me captas, carnufex?

Sosia Argumentis vicit, aliud nomen quaerundum est mihi.

nescio unde haec hic spectavit. iám ego hunc decipiam probe;

425

nam quod egomet solus feci, nec quisquam alius affuit,

in tabernaclo, id quidem hodie numquam poterit dicere.

si tu Sosia es, legiones cum pugnabant maxume,

quid in tabernaclo fecisti? victus sum, si dixeris.

Mercurius Cadus erat vini, inde implevi hírneam. Sosia Ingressust viam.

430

Mercurius Eam ego, ut matre fuerat natum, vini éduxi meri.

Sosia Factum est illud, ut ego illíc vini hirneam ebiberim meri.

mira sunt nisi latuit intus illic in illac hirnea.

Mercurius Quid nunc? vincon argumentis, te non esse Sosiam?

Sosia Tu negas med esse? Mercurius Quid ego ni negem, qui egomet siem?

435

Sosia Per Iovem iuro med esse neque me falsum dicere.

Mercurius At ego per Mercurium iuro, tibi Iovem non credere;

nam iniurato scio plus credet mihi quam iurato tibi.

Sosia Quis ego sum saltem, si non sum Sosia? te interrogo.

Mercurius Vbi ego Sosia nolim esse, tu esto sane Sosia;

440

nunc, quando ego sum, vapulabis, ni hinc abis, ignobilis.

Sosia Certe edepol, quom illum contemplo et formam cognosco meam,

quem ad modum ego sum (saepe in speculum inspexi), nimis similest mei;

itidem habet petasum ac vestitum: tam consimilest atque ego;

sura, pes, statura, tonsus, oculi, nasum vel labra,

445

malae, mentum, barba, collus: totus. quid verbis opust?

si tergum cicatricosum, nihil hoc similist similius.

sed quom cogito, equidem certo idem sum qui semper fui.

novi erum, novi aedis nostras; sane sapio et sentio.

non ego illi obtempero quod loquitur. pultabo foris.

450

Mercurius Quó agis te? Sosia Domum. Mercurius Quadrigas si nunc inscendas Iovis

atque hinc fugias, ita vix poteris effugere infortunium.

Sosia Nonne erae meae nuntiare quod erus meus iussit licet?

Mercurius Tuae si quid vis nuntiare: hanc nostram adire non sinam.

nam si me inritassis, hodie lumbifragium hinc auferes.

455

Sosia Abeo potius. di immortales, obsecro vostram fidem,

ubi ego perii? ubi immutatus sum? ubi ego formam perdidi?

an egomet me illic reliqui, si forte oblitus fui?

nám hic quidem omnem imaginem meam, quae antehac fuerat, possidet.

vivo fit quod numquam quisquam mortuo faciet mihi.

460

ibo ad portum atque haec uti sunt facta ero dicam meo;

nisi etiam is quoque me ignorabit: quod ille faxit Iuppiter,

ut ego hodie ráso capite calvos capiam pilleum.–