Metamorphoseon libri XV

Liber XIV

___________________________________________________

Glaucus et Circe

Iamque Giganteis iniectam faucibus Aetnen

arvaque Cyclopum, quid rastra, quid usus aratri,

nescia nec quicquam iunctis debentia bubus

liquerat Euboicus tumidarum cultor aquarum,

5

liquerat et Zanclen adversaque moenia Regi

navifragumque fretum, gemino quod litore pressum

Ausoniae Siculaeque tenet confinia terrae.

inde manu magna Tyrrhena per aequora vectus

herbiferos adiit colles atque atria Glaucus

10

Sole satae Circes, variarum plena ferarum.

quam simul adspexit, dicta acceptaque salute,

'diva, dei miserere, precor! nam sola levare

tu potes hunc,' dixit 'videar modo dignus, amorem.

quanta sit herbarum, Titani, potentia, nulli

15

quam mihi cognitius, qui sum mutatus ab illis.

neve mei non nota tibi sit causa furoris:

litore in Italico, Messenia moenia contra,

Scylla mihi visa est. pudor est promissa precesque

blanditiasque meas contemptaque verba referre;

20

at tu, sive aliquid regni est in carmine, carmen

ore move sacro, sive expugnacior herba est,

utere temptatis operosae viribus herbae

nec medeare mihi sanesque haec vulnera mando,

fine nihil opus est: partem ferat illa caloris.'

25

at Circe (neque enim flammis habet aptius ulla

talibus ingenium, seu causa est huius in ipsa,

seu Venus indicio facit hoc offensa paterno,)

talia verba refert: 'melius sequerere volentem

optantemque eadem parilique cupidine captam.

30

dignus eras ultro (poteras certeque) rogari,

et, si spem dederis, mihi crede, rogaberis ultro.

neu dubites absitque tuae fiducia formae,

en ego, cum dea sim, nitidi cum filia Solis,

carmine cum tantum, tantum quoque gramine possim,

35

ut tua sim, voveo. spernentem sperne, sequenti

redde vices, unoque duas ulciscere facto.'

talia temptanti 'prius' inquit 'in aequore frondes'

Glaucus 'et in summis nascentur montibus algae,

Sospite quam Scylla nostri mutentur amores.'

40

indignata dea est et laedere quatenus ipsum

non poterat (nec vellet amans), irascitur illi,

quae sibi praelata est; venerisque offensa repulsa,

protinus horrendis infamia pabula sucis

conterit et tritis Hecateia carmina miscet

45

caerulaque induitur velamina perque ferarum

agmen adulantum media procedit ab aula

oppositumque petens contra Zancleia saxa

Region ingreditur ferventes aestibus undas,

in quibus ut solida ponit vestigia terra

50

summaque decurrit pedibus super aequora siccis.

parvus erat gurges, curvos sinuatus in arcus,

grata quies Scyllae: quo se referebat ab aestu

et maris et caeli, medio cum plurimus orbe

sol erat et minimas a vertice fecerat umbras.

55

hunc dea praevitiat portentificisque venenis

inquinat; hic pressos latices radice nocenti

spargit et obscurum verborum ambage novorum

ter noviens carmen magico demurmurat ore.

Scylla venit mediaque tenus descenderat alvo,

60

cum sua foedari latrantibus inguina monstris

adspicit ac primo credens non corporis illas

esse sui partes, refugitque abigitque timetque

ora proterva canum, sed quos fugit, attrahit una

et corpus quaerens femorum crurumque pedumque

65

Cerbereos rictus pro partibus invenit illis:

statque canum rabie subiectaque terga ferarum

inguinibus truncis uteroque exstante coercet.

Flevit amans Glaucus nimiumque hostiliter usae

viribus herbarum fugit conubia Circes;

70

Scylla loco mansit cumque est data copia, primum

in Circes odium sociis spoliavit Ulixem;

mox eadem Teucras fuerat mersura carinas,

ni prius in scopulum, qui nunc quoque saxeus exstat,

transformata foret: scopulum quoque navita vitat.
 

Heracles et Cercopes

Cercopes

75

Hunc ubi Troianae remis avidamque Charybdin

evicere rates, cum iam prope litus adessent

Ausonium, Libycas vento referuntur ad oras.

excipit Aenean illic animoque domoque

non bene discidium Phrygii latura mariti

80

Sidonis; inque pyra sacri sub imagine facta

incubuit ferro deceptaque decipit omnes.

rursus arenosae fugiens nova moenia terrae

ad sedemque Erycis fidumque relatus Acesten

sacrificat tumulumque sui genitoris honorat.

85

quasque rates Iris Iunonia paene cremarat,

solvit et Hippotadae regnum terrasque calenti

sulphure fumantis Acheloiadumque relinquit

Sirenum scopulos, orbataque praeside pinus

Inarimen Prochytenque legit sterilique locatas

90

colle Pithecusas, habitantum nomine dictas.

quippe deum genitor, fraudem et periuria quondam

Cercopum exosus gentisque admissa dolosae,

in deforme viros animal mutavit, ut idem

dissimiles homini possent similesque videri,

95

membraque contraxit naresque a fronte resimas

contudit et rugis peraravit anilibus ora

totaque velatos flaventi corpora villo

misit in has sedes nec non prius abstulit usum

verborum et natae dira in periuria linguae;

100

posse queri tantum rauco stridore reliquit.
 

Sibylla

Has ubi praeteriit et Parthenopeia dextra

moenia deseruit, laeva de parte canori

Aeolidae tumulum et, loca feta palustribus ulvis,

litora Cumarum vivacisque antra Sibyllae

105

intrat et, ut manes adeat per Averna paternos,

orat. at illa diu vultum tellure moratum

erexit tandemque deo furibunda recepto

'magna petis,' dixit, 'vir factis maxime, cuius

dextera per ferrum, pietas spectata per ignes.

110

pone tamen, Troiane, metum: potiere petitis

Elysiasque domos et regna novissima mundi

me duce cognosces simulacraque cara parentis.

invia virtuti nulla est via.' dixit et auro

fulgentem ramum silva Iunonis Avernae

115

monstravit iussitque suo divellere trunco.

paruit Aeneas et formidabilis Orci

vidit opes atavosque suos umbramque senilem

magnanimi Anchisae; didicit quoque iura locorum,

quaeque novis essent adeunda pericula bellis.

120

inde ferens lassos averso tramite passus

cum duce Cumaea mollit sermone laborem.

dumque iter horrendum per opaca crepuscula carpit,

'seu dea tu praesens, seu dis gratissima,' dixit,

'numinis instar eris semper mihi, meque fatebor

125

muneris esse tui, quae me loca mortis adire,

quae loca me visae voluisti evadere mortis.

pro quibus aerias meritis evectus ad auras

templa tibi statuam, tribuam tibi turis honores.'

respicit hunc vates et suspiratibus haustis

130

'nec dea sum,' dixit 'nec sacri turis honore

humanum dignare caput, neu nescius erres,

lux aeterna mihi carituraque fine dabatur,

si mea virginitas Phoebo patuisset amanti.

dum tamen hanc sperat, dum praecorrumpere donis

135

me cupit, "elige," ait "virgo Cumaea, quid optes:

optatis potiere tuis." ego pulveris hausti

ostendens cumulum, quot haberet corpora pulvis,

tot mihi natales contingere vana rogavi;

excidit, ut peterem iuvenes quoque protinus annos.

140

hos tamen ille mihi dabat aeternamque iuventam,

si Venerem paterer: contempto munere Phoebi

innuba permaneo; sed iam felicior aetas

terga dedit, tremuloque gradu venit aegra senectus,

quae patienda diu est. nam iam mihi saecula septem

145

acta vides: superest, numeros ut pulveris aequem,

ter centum messes, ter centum musta videre.

tempus erit, cum de tanto me corpore parvam

longa dies faciet, consumptaque membra senecta

ad minimum redigentur onus: nec amata videbor

150

nec placuisse deo, Phoebus quoque forsitan ipse

vel non cognoscet, vel dilexisse negabit:

usque adeo mutata ferar nullique videnda,

voce tamen noscar; vocem mihi fata relinquent.'
 

Achaemenides

Talia convexum per iter memorante Sibylla

155

sedibus Euboicam Stygiis emergit in urbem

Troius Aeneas sacrisque ex more litatis

litora adit nondum nutricis habentia nomen.

hic quoque substiterat post taedia longa laborum

Neritius Macareus, comes experientis Ulixis.

160

desertum quondam mediis qui rupibus Aetnae

noscit Achaemeniden inprovisoque repertum

vivere miratus, 'qui te casusve deusve

servat, Achaemenide? cur' inquit 'barbara Graium

prora vehit? petitur vestra quae terra carina?'

165

talia quaerenti, iam non hirsutus amictu,

iam suus et spinis conserto tegmine nullis,

fatur Achaemenides: 'iterum Polyphemon et illos

adspiciam fluidos humano sanguine rictus,

hac mihi si potior domus est Ithacique carina,

170

si minus Aenean veneror genitore, nec umquam

esse satis potero, praestem licet omnia, gratus.

quod loquor et spiro caelumque et sidera solis

respicio, possimne ingratus et inmemor esse?

ille dedit, quod non anima haec Cyclopis in ora

175

venit, et ut iam nunc lumen vitale relinquam,

aut tumulo aut certe non illa condar in alvo.

quid mihi tunc animi (nisi si timor abstulit omnem

sensum animumque) fuit, cum vos petere alta relictus

aequora conspexi? volui inclamare, sed hosti

180

prodere me timui: vestrae quoque clamor Ulixis

paene rati nocuit. vidi, cum monte revulsum

inmanem scopulum medias permisit in undas;

vidi iterum veluti tormenti viribus acta

vasta Giganteo iaculantem saxa lacerto

185

et, ne deprimeret fluctus ventusve carinam,

pertimui, iam me non esse oblitus in illa.

ut vero fuga vos ab acerba morte reduxit,

ille quidem totam gemebundus obambulat Aetnam

praetemptatque manu silvas et luminis orbus

190

rupibus incursat foedataque bracchia tabo

in mare protendens gentem exsecratur Achivam

atque ait: "o si quis referat mihi casus Ulixem,

aut aliquem e sociis, in quem mea saeviat ira,

viscera cuius edam, cuius viventia dextra

195

membra mea laniem, cuius mihi sanguis inundet

guttur, et elisi trepident sub dentibus artus:

quam nullum aut leve sit damnum mihi lucis ademptae!"

haec et plura ferox, me luridus occupat horror

spectantem vultus etiamnum caede madentes

200

crudelesque manus et inanem luminis orbem

membraque et humano concretam sanguine barbam.

mors erat ante oculos, minimum tamen illa malorum.

et iam prensurum, iam nunc mea viscera rebar

in sua mersurum, mentique haerebat imago

205

temporis illius, quo vidi bina meorum

ter quater adfligi sociorum corpora terrae,

cum super ipse iacens hirsuti more leonis

visceraque et carnes cumque albis ossa medullis

semianimesque artus avidam condebat in alvum;

210

me tremor invasit: stabam sine sanguine maestus,

mandentemque videns eiectantemque cruentas

ore dapes et frusta mero glomerata vomentem:

talia fingebam misero mihi fata parari

perque dies multos latitans omnemque tremiscens

215

ad strepitum mortemque timens cupidusque moriri

glande famem pellens et mixta frondibus herba

solus inops exspes leto poenaeque relictus

hanc procul adspexi longo post tempore navem

oravique fugam gestu ad litusque cucurri,

220

et movi: Graiumque ratis Troiana recepit!

tu quoque pande tuos, comitum gratissime, casus

et ducis et turbae, quae tecum est credita ponto.'
 

Ulixes

Aeolon ille refert Tusco regnare profundo,

Aeolon Hippotaden, cohibentem carcere ventos;

225

quos bovis inclusos tergo, memorabile munus,

Dulichium sumpsisse ducem flatuque secundo

lucibus isse novem et terram aspexisse petitam;

proxima post nonam cum sese aurora moveret,

invidia socios praedaeque cupidine victos

230

esse; ratos aurum, dempsisse ligamina ventis;

cum quibus isse retro, per quas modo venerat undas,

Aeoliique ratem portus repetisse tyranni.

'inde Lami veterem Laestrygonis' inquit 'in urbem

venimus: Antiphates terra regnabat in illa.

235

missus ad hunc ego sum, numero comitante duorum,

vixque fuga quaesita salus comitique mihique,

tertius e nobis Laestrygonis inpia tinxit

ora cruore suo. fugientibus instat et agmen

concitat Antiphates; coeunt et saxa trabesque

240

coniciunt merguntque viros merguntque carinas.

una tamen, quae nos ipsumque vehebat Ulixem,

effugit. amissa sociorum parte dolentes

multaque conquesti terris adlabimur illis,

quas procul hinc cernis (procul est, mihi crede, videnda

245

insula visa mihi!) tuque o iustissime Troum,

nate dea, (neque enim finito Marte vocandus

hostis es, Aenea) moneo, fuge litora Circes!

nos quoque Circaeo religata in litore pinu,

Antiphatae memores inmansuetique Cyclopis,

250

ire negabamus vel tecta ignota subire:

sorte sumus lecti, sors me fidumque Politen

Eurylochumque simul nimiique Elpenora vini

bisque novem socios Circaea ad moenia misit.

quae simul attigimus stetimusque in limine tecti,

255

mille lupi mixtaeque lupis ursaeque leaeque

occursu fecere metum, sed nulla timenda

nullaque erat nostro factura in corpore vulnus;

quin etiam blandas movere per aera caudas

nostraque adulantes comitant vestigia, donec

260

excipiunt famulae perque atria marmore tecta

ad dominam ducunt: pulchro sedet illa recessu

sollemni solio pallamque induta nitentem

insuper aurato circumvelatur amictu.

Nereides nymphaeque simul, quae vellera motis

265

nulla trahunt digitis nec fila sequentia ducunt:

gramina disponunt sparsosque sine ordine flores

secernunt calathis variasque coloribus herbas;

ipsa, quod hae faciunt, opus exigit, ipsa, quis usus

quove sit in folio, quae sit concordia mixtis,

270

novit et advertens pensas examinat herbas.

haec ubi nos vidit, dicta acceptaque salute

diffudit vultus et reddidit omina votis.

nec mora, misceri tosti iubet hordea grani

mellaque vimque meri cum lacte coagula passo,

275

quique sub hac lateant furtim dulcedine, sucos

adicit. accipimus sacra data pocula dextra.

quae simul arenti sitientes hausimus ore,

et tetigit summos virga dea dira capillos,

(et pudet et referam) saetis horrescere coepi,

280

nec iam posse loqui, pro verbis edere raucum

murmur et in terram toto procumbere vultu,

osque meum sensi pando occallescere rostro,

colla tumere toris, et qua modo pocula parte

sumpta mihi fuerant, illa vestigia feci

285

cumque eadem passis (tantum medicamina possunt!)

claudor hara, solumque suis caruisse figura

vidimus Eurylochum: solus data pocula fugit;

quae nisi vitasset, pecoris pars una manerem

nunc quoque saetigeri, nec tantae cladis ab illo

290

certior ad Circen ultor venisset Ulixes.

pacifer huic dederat florem Cyllenius album:

moly vocant superi, nigra radice tenetur;

tutus eo monitisque simul caelestibus intrat

ille domum Circes et ad insidiosa vocatus

295

pocula conantem virga mulcere capillos

reppulit et stricto pavidam deterruit ense.

inde fides dextraeque datae thalamoque receptus

coniugii dotem sociorum corpora poscit.

spargimur ignotae sucis melioribus herbae

300

percutimurque caput conversae verbere virgae,

verbaque dicuntur dictis contraria verbis.

quo magis illa canit, magis hoc tellure levati

erigimur, saetaeque cadunt, bifidosque relinquit

rima pedes, redeunt umeri et subiecta lacertis

305

bracchia sunt: flentem flentes amplectimur ipsi

haeremusque ducis collo nec verba locuti

ulla priora sumus quam nos testantia gratos.
 

Picus

Annua nos illic tenuit mora, multaque praesens

tempore tam longo vidi, multa auribus hausi,

310

hoc quoque cum multis, quod clam mihi rettulit una

quattuor e famulis ad talia sacra paratis.

cum duce namque meo Circe dum sola moratur,

illa mihi niveo factum de marmore signum

ostendit iuvenale gerens in vertice picum,

315

aede sacra positum multisque insigne coronis.

quis foret et quare sacra coleretur in aede,

cur hanc ferret avem, quaerenti et scire volenti

"accipe" ait, "Macareu, dominaeque potentia quae sit

hinc quoque disce meae; tu dictis adice mentem!

320

Picus in Ausoniis, proles Saturnia, terris

rex fuit, utilium bello studiosus equorum;

forma viro, quam cernis, erat: licet ipse decorem

adspicias fictaque probes ab imagine verum;

par animus formae; nec adhuc spectasse per annos

325

quinquennem poterat Graia quater Elide pugnam.

ille suos dryadas Latiis in montibus ortas

verterat in vultus, illum fontana petebant

numina, naiades, quas Albula, quasque Numici,

quas Anienis aquae cursuque brevissimus Almo

330

Narve tulit praeceps et opacae Farfarus umbrae,

quaeque colunt Scythicae stagnum nemorale Dianae

finitimosque lacus; spretis tamen omnibus unam

ille colit nymphen, quam quondam in colle Palati

dicitur Ionio peperisse Venilia Iano.

335

haec ubi nubilibus primum maturuit annis,

praeposito cunctis Laurenti tradita Pico est,

rara quidem facie, sed rarior arte canendi,

unde Canens dicta est: silvas et saxa movere

et mulcere feras et flumina longa morari

340

ore suo volucresque vagas retinere solebat.

quae dum feminea modulatur carmina voce,

exierat tecto Laurentes Picus in agros

indigenas fixurus apros tergumque premebat

acris equi laevaque hastilia bina ferebat

345

poeniceam fulvo chlamydem contractus ab auro.

venerat in silvas et filia Solis easdem,

utque novas legeret fecundis collibus herbas,

nomine dicta suo Circaea reliquerat arva.

quae simul ac iuvenem virgultis abdita vidit,

350

obstipuit: cecidere manu, quas legerat, herbae,

flammaque per totas visa est errare medullas.

ut primum valido mentem conlegit ab aestu,

quid cuperet, fassura fuit: ne posset adire,

cursus equi fecit circumfususque satelles.

355

'non' ait 'effugies, vento rapiare licebit,

si modo me novi, si non evanuit omnis

herbarum virtus, nec me mea carmina fallunt.'

dixit et effigiem nullo cum corpore falsi

fingit apri praeterque oculos transcurrere regis

360

iussit et in densum trabibus nemus ire videri,

plurima qua silva est et equo loca pervia non sunt.

haud mora, continuo praedae petit inscius umbram

Picus equique celer spumantia terga relinquit

spemque sequens vanam silva pedes errat in alta.

365

concipit illa preces et verba precantia dicit

ignotosque deos ignoto carmine adorat,

quo solet et niveae vultum confundere Lunae

et patrio capiti bibulas subtexere nubes.

tum quoque cantato densetur carmine caelum

370

et nebulas exhalat humus, caecisque vagantur

limitibus comites, et abest custodia regi.

nacta locum tempusque 'per o, tua lumina,' dixit

'quae mea ceperunt, perque hanc, pulcherrime, formam,

quae facit, ut supplex tibi sim dea, consule nostris

375

ignibus et socerum, qui pervidet omnia, Solem

accipe nec durus Titanida despice Circen.'

dixerat; ille ferox ipsamque precesque repellit

et 'quaecumque es,' ait 'non sum tuus; altera captum

me tenet et teneat per longum, conprecor, aevum,

380

nec Venere externa socialia foedera laedam,

dum mihi Ianigenam servabunt fata Canentem.'

saepe retemptatis precibus Titania frustra

'non inpune feres, neque' ait 'reddere Canenti,

laesaque quid faciat, quid amans, quid femina, disces

385

rebus; at est et amans et laesa et femina Circe!'

tum bis ad occasus, bis se convertit ad ortus,

ter iuvenem baculo tetigit, tria carmina dixit.

ille fugit, sed se solito velocius ipse

currere miratur: pennas in corpore vidit,

390

seque novam subito Latiis accedere silvis

indignatus avem duro fera robora rostro

figit et iratus longis dat vulnera ramis;

purpureum chlamydis pennae traxere colorem;

fibula quod fuerat vestemque momorderat aurum,

395

pluma fit, et fulvo cervix praecingitur auro,

nec quicquam antiquum Pico nisi nomina restat.

Interea comites, clamato saepe per agros

nequiquam Pico nullaque in parte reperto,

inveniunt Circen (nam iam tenuaverat auras

400

passaque erat nebulas ventis ac sole recludi)

criminibusque premunt veris regemque reposcunt

vimque ferunt saevisque parant incessere telis:

illa nocens spargit virus sucosque veneni

et Noctem Noctisque deos Ereboque Chaoque

405

convocat et longis Hecaten ululatibus orat.

exsiluere loco (dictu mirabile) silvae,

ingemuitque solum, vincinaque palluit arbor,

sparsaque sanguineis maduerunt pabula guttis,

et lapides visi mugitus edere raucos

410

et latrare canes et humus serpentibus atris

squalere et tenues animae volitare silentum.

attonitum monstris vulgus pavet: illa paventis

ora venenata tetigit mirantia virga,

cuius ab attactu variarum monstra ferarum

415

in iuvenes veniunt: nulli sua mansit imago.
 

Canens

Sparserat occiduus Tartessia litora Phoebus,

et frustra coniunx oculis animoque Canentis

exspectatus erat: famuli populusque per omnes

discurrunt silvas atque obvia lumina portant;

420

nec satis est nymphae flere et lacerare capillos

et dare plangorem (facit haec tamen omnia) seque

proripit ac Latios errat vesana per agros.

sex illam noctes, totidem redeuntia solis

lumina viderunt inopem somnique cibique

425

per iuga, per valles, qua fors ducebat, euntem;

ultimus adspexit Thybris luctuque viaque

fessam et iam longa ponentem corpora ripa.

illic cum lacrimis ipso modulata dolore

verba sono tenui maerens fundebat, ut olim

430

carmina iam moriens canit exequialia cycnus;

luctibus extremum tenues liquefacta medullas

tabuit inque leves paulatim evanuit auras,

fama tamen signata loco est, quem rite Canentem

nomine de nymphae veteres dixere Camenae."

435

talia multa mihi longum narrata per annum

visaque sunt. resides et desuetudine tardi

rursus inire fretum, rursus dare vela iubemur,

ancipitesque vias et iter Titania vastum

dixerat et saevi restare pericula ponti:

440

pertimui, fateor, nactusque hoc litus adhaesi.'
 

Diomedis socii

Finierat Macareus, urnaque Aeneia nutrix

condita marmorea tumulo breve carmen habebat

HIC·ME·CAIETAM·NOTAE·PIETATIS·ALUMNUS

EREPTAM·ARGOLICO·QUO·DEBUIT·IGNE·CREMAVIT

445

solvitur herboso religatus ab aggere funis,

et procul insidias infamataeque relinquunt

tecta deae lucosque petunt, ubi nubilus umbra

in mare cum flava prorumpit Thybris arena;

Faunigenaeque domo potitur nataque Latini,

450

non sine Marte tamen. bellum cum gente feroci

suscipitur, pactaque furit pro coniuge Turnus.

concurrit Latio Tyrrhenia tota, diuque

ardua sollicitis victoria quaeritur armis.

auget uterque suas externo robore vires,

455

et multi Rutulos, multi Troiana tuentur

castra, neque Aeneas Euandri ad moenia frustra,

at Venulus frustra profugi Diomedis ad urbem

venerat: ille quidem sub Iapyge maxima Dauno

moenia condiderat dotaliaque arva tenebat;

460

sed Venulus Turni postquam mandata peregit

auxiliumque petit, vires Aetolius heros

excusat: nec se aut soceri committere pugnae

velle sui populos, aut quos e gente suorum

armet, habere viros, 'neve haec commenta putetis,

465

admonitu quamquam luctus renoventur amari,

perpetiar memorare tamen. postquam alta cremata est

Ilion et Danaas paverunt Pergama flammas,

Naryciusque heros, a virgine virgine rapta,

quam meruit poenam solus, digessit in omnes,

470

spargimur et ventis inimica per aequora rapti

fulmina, noctem, imbres, iram caelique marisque

perpetimur Danai cumulumque Capherea cladis,

neve morer referens tristes ex ordine casus,

Graecia tum potuit Priamo quoque flenda videri.

475

me tamen armiferae servatum cura Minervae

fluctibus eripuit, patriis sed rursus ab agris

pellor, et antiquo memores de vulnere poenas

exigit alma Venus, tantosque per alta labores

aequora sustinui, tantos terrestribus armis,

480

ut mihi felices sint illi saepe vocati,

quos communis hiems inportunusque Caphereus

mersit aquis, vellemque horum pars una fuissem.

Ultima iam passi comites belloque fretoque

deficiunt finemque rogant erroris, at Acmon

485

fervidus ingenio, tum vero et cladibus asper,

"quid superest, quod iam patientia vestra recuset

ferre, viri?" dixit "quid habet Cytherea, quod ultra,

velle puta, faciat? nam dum peiora timentur,

est locus in vulnus: sors autem ubi pessima rerum,

490

sub pedibus timor est securaque summa malorum.

audiat ipsa licet, licet, ut facit, oderit omnes

sub Diomede viros, odium tamen illius omnes

spernimus: haud magno stat magna potentia nobis."

talibus inritans Venerem Pleuronius Acmon

495

instimulat verbis, veteremque resuscitat iram.

dicta placent paucis, numeri maioris amici

Acmona conripimus; cui respondere volenti

vox pariter vocisque via est tenuata, comaeque

in plumas abeunt, plumis nova colla teguntur

500

pectoraque et tergum, maiores bracchia pennas

accipiunt, cubitique leves sinuantur in alas;

magna pedum digitos pars occupat, oraque cornu

indurata rigent finemque in acumine ponunt.

hunc Lycus, hunc Idas et cum Rhexenore Nycteus,

505

hunc miratur Abas, et dum mirantur, eandem

accipiunt faciem, numerusque ex agmine maior

subvolat et remos plausis circumvolat alis.

si volucrum quae sit dubiarum forma, requiris:

ut non cycnorum, sic albis proxima cygnis.

510

vix equidem has sedes et Iapygis arida Dauni

arva gener teneo minima cum parte meorum.'
 

Oleaster

Hactenus Oenides, Venulus Calydonia regna

Peucetiosque sinus Messapiaque arva relinquit.

in quibus antra videt, quae, multa nubila silva

515

et levibus cannis nutantia semicaper Pan

nunc tenet, at quodam tenuerunt tempore nymphae.

Apulus has illa pastor regione fugatas

terruit et primo subita formidine movit,

mox, ubi mens rediit et contempsere sequentem,

520

ad numerum motis pedibus duxere choreas;

inprobat has pastor saltuque imitatus agresti

addidit obscenis convicia rustica dictis,

nec prius os tacuit, quam guttura condidit arbor:

arbor enim est; sucoque licet cognoscere mores.

525

quippe notam linguae bacis oleaster amaris

exhibet: asperitas verborum cessit in illa.
 

Aeneae naves

Hinc ubi legati rediere, negata ferentes

arma Aetola sibi, Rutuli sine viribus illis

bella instructa gerunt, multumque ab utraque cruoris

530

parte datur; fert ecce avidas in pinea Turnus

texta faces, ignesque timent, quibus unda pepercit.

iamque picem et ceras alimentaque cetera flammae

Mulciber urebat perque altum ad carbasa malum

ibat, et incurvae fumabant transtra carinae,

535

cum memor has pinus Idaeo vertice caesas

sancta deum genetrix tinnitibus aera pulsi

aeris et inflati conplevit murmure buxi

perque leves domitis invecta leonibus auras

'inrita sacrilega iactas incendia dextra,

540

Turne!' ait. 'eripiam: nec me patiente cremabit

ignis edax nemorum partes et membra meorum.'

intonuit dicente dea, tonitrumque secuti

cum saliente graves ceciderunt grandine nimbi,

aeraque et tumidum subitis concursibus aequor

545

Astraei turbant et eunt in proelia fratres.

e quibus alma parens unius viribus usa

stuppea praerupit Phrygiae retinacula classis,

fertque rates pronas medioque sub aequore mergit;

robore mollito lignoque in corpora verso

550

in capitum faciem puppes mutantur aduncae,

in digitos abeunt et crura natantia remi,

quodque prius fuerat, latus est, mediisque carina

subdida navigiis spinae mutatur in usum,

lina comae molles, antemnae bracchia fiunt,

555

caerulus, ut fuerat, color est; quasque ante timebant,

illas virgineis exercent lusibus undas

Naides aequoreae durisque in montibus ortae

molle fretum celebrant nec eas sua tangit origo.

non tamen oblitae, quam multa pericula saevo

560

pertulerint pelago, iactatis saepe carinis

subposuere manus, nisi siqua vehebat Achivos:

cladis adhuc Phrygiae memores odere Pelasgos

Neritiaeque ratis viderunt fragmina laetis

vultibus et laetis videre rigescere puppim

565

vultibus Alcinoi saxumque increscere ligno.
 

Ardea

Spes erat, in nymphas animata classe marinas

posse metu monstri Rutulum desistere bello:

perstat, habetque deos pars utraque, quodque deorum est

instar, habent animos; nec iam dotalia regna,

570

nec sceptrum soceri, nec te, Lavinia virgo,

sed vicisse petunt deponendique pudore

bella gerunt, tandemque Venus victricia nati

arma videt, Turnusque cadit: cadit Ardea, Turno

sospite dicta potens. quam postquam Dardanus ignis

575

abstulit et tepida latuerunt tecta favilla,

congerie e media tum primum cognita praepes

subvolat et cineres plausis everberat alis.

et sonus et macies et pallor et omnia, captam

quae deceant urbem, nomen quoque mansit in illa

580

urbis, et ipsa suis deplangitur Ardea pennis.
 

Aeneas Indiges

Iamque deos omnes ipsamque Aeneia virtus

Iunonem veteres finire coegerat iras,

cum, bene fundatis opibus crescentis Iuli,

tempestivus erat caelo Cythereius heros.

585

ambieratque Venus superos colloque parentis

circumfusa sui 'numquam mihi' dixerat 'ullo

tempore dure pater, nunc sis mitissimus, opto,

Aeneaeque meo, qui te de sanguine nostro

fecit avum, quamvis parvum des, optime, numen,

590

dummodo des aliquod! satis est inamabile regnum

adspexisse semel, Stygios semel isse per amnes.'

adsensere dei, nec coniunx regia vultus

inmotos tenuit placatoque adnuit ore;

tum pater 'estis' ait 'caelesti munere digni,

595

quaeque petis pro quoque petis: cape, nata, quod optas!'

fatus erat: gaudet gratesque agit illa parenti

perque leves auras iunctis invecta columbis

litus adit Laurens, ubi tectus harundine serpit

in freta flumineis vicina Numicius undis.

600

hunc iubet Aeneae, quaecumque obnoxia morti,

abluere et tacito deferre sub aequora cursu;

corniger exsequitur Veneris mandata suisque,

quicquid in Aenea fuerat mortale, repurgat

et respersit aquis; pars optima restitit illi.

605

lustratum genetrix divino corpus odore

unxit et ambrosia cum dulci nectare mixta

contigit os fecitque deum, quem turba Quirini

nuncupat Indigetem temploque arisque recepit.

Inde sub Ascanii dicione binominis Alba

610

resque Latina fuit. succedit Silvius illi.

quo satus antiquo tenuit repetita Latinus

nomina cum sceptro, clarus subit Alba Latinum.

Epytus ex illo est; post hunc Capetusque Capysque,

sed Capys ante fuit; regnum Tiberinus ab illis

615

cepit et in Tusci demersus fluminis undis

nomina fecit aquae; de quo Remulusque feroxque

Acrota sunt geniti. Remulus maturior annis

fulmineo periit, imitator fulminis, ictu.

fratre suo sceptrum moderatior Acrota forti

620

tradit Aventino, qui, quo regnarat, eodem

monte iacet positus tribuitque vocabula monti;

iamque Palatinae summam Proca gentis habebat.
 

Pomona et Vertumnus

Rege sub hoc Pomona fuit, qua nulla Latinas

inter hamadryadas coluit sollertius hortos

625

nec fuit arborei studiosior altera fetus;

unde tenet nomen: non silvas illa nec amnes,

rus amat et ramos felicia poma ferentes;

nec iaculo gravis est, sed adunca dextera falce,

qua modo luxuriem premit et spatiantia passim

630

bracchia conpescit, fisso modo cortice virgam

inserit et sucos alieno praestat alumno;

nec sentire sitim patitur bibulaeque recurvas

radicis fibras labentibus inrigat undis.

hic amor, hoc studium, Veneris quoque nulla cupido est;

635

vim tamen agrestum metuens pomaria claudit

intus et accessus prohibet refugitque viriles.

quid non et Satyri, saltatibus apta iuventus,

fecere et pinu praecincti cornua Panes

Silvanusque, suis semper iuvenilior annis,

640

quique deus fures vel falce vel inguine terret,

ut poterentur ea? sed enim superabat amando

hos quoque Vertumnus neque erat felicior illis.

o quotiens habitu duri messoris aristas

corbe tulit verique fuit messoris imago!

645

tempora saepe gerens faeno religata recenti

desectum poterat gramen versasse videri;

saepe manu stimulos rigida portabat, ut illum

iurares fessos modo disiunxisse iuvencos.

falce data frondator erat vitisque putator;

650

induerat scalas: lecturum poma putares;

miles erat gladio, piscator harundine sumpta;

denique per multas aditum sibi saepe figuras

repperit, ut caperet spectatae gaudia formae.

ille etiam picta redimitus tempora mitra,

655

innitens baculo, positis per tempora canis,

adsimulavit anum: cultosque intravit in hortos

pomaque mirata est 'tanto' que 'potentior!' inquit

paucaque laudatae dedit oscula, qualia numquam

vera dedisset anus, glaebaque incurva resedit

660

suspiciens pandos autumni pondere ramos.

ulmus erat contra speciosa nitentibus uvis:

quam socia postquam pariter cum vite probavit,

'at si staret' ait 'caelebs sine palmite truncus,

nil praeter frondes, quare peteretur, haberet;

665

haec quoque, quae iuncta est, vitis requiescit in ulmo:

si non nupta foret, terrae acclinata iaceret;

tu tamen exemplo non tangeris arboris huius

concubitusque fugis nec te coniungere curas.

atque utinam velles! Helene non pluribus esset

670

sollicitata procis nec quae Lapitheia movit

proelia, nec coniunx nimium tardantis Ulixis.

nunc quoque, cum fugias averserisque petentes,

mille viri cupiunt et semideique deique

et quaecumque tenent Albanos numina montes.

675

sed tu si sapies, si te bene iungere anumque

hanc audire voles, quae te plus omnibus illis,

plus, quam credis, amo: vulgares reice taedas

Vertumnumque tori socium tibi selige! pro quo

me quoque pignus habe (neque enim sibi notior ille est,

680

quam mihi); nec passim toto vagus errat in orbe:

haec loca sola colit; nec, uti pars magna procorum,

quam modo vidit, amat: tu primus et ultimus illi

ardor eris, solique suos tibi devovet annos.

adde, quod est iuvenis, quod naturale decoris

685

munus habet formasque apte fingetur in omnes,

et quod erit iussus, iubeas licet omnia, fiet.

quid, quod amatis idem, quod, quae tibi poma coluntur,

primus habet laetaque tenet tua munera dextra!

sed neque iam fetus desiderat arbore demptos

690

nec, quas hortus alit, cum sucis mitibus herbas

nec quicquam nisi te: miserere ardentis et ipsum,

qui petit, ore meo praesentem crede precari.

ultoresque deos et pectora dura perosam

Idalien memoremque time Rhamnusidis iram!

695

quoque magis timeas, (etenim mihi multa vetustas

scire dedit) referam tota notissima Cypro

facta, quibus flecti facile et mitescere possis.
 

Iphis et Anaxarete

Viderat a veteris generosam sanguine Teucri

Iphis Anaxareten, humili de stirpe creatus,

700

viderat et totis perceperat ossibus aestum

luctatusque diu, postquam ratione furorem

vincere non potuit, supplex ad limina venit

et modo nutrici miserum confessus amorem,

ne sibi dura foret, per spes oravit alumnae,

705

et modo de multis blanditus cuique ministris

sollicita petiit propensum voce favorem;

saepe ferenda dedit blandis sua verba tabellis,

interdum madidas lacrimarum rore coronas

postibus intendit posuitque in limine duro

710

molle latus tristisque serae convicia fecit.

saevior illa freto surgente cadentibus Haedis,

durior et ferro, quod Noricus excoquit ignis,

et saxo, quod adhuc vivum radice tenetur,

spernit et inridet, factisque inmitibus addit

715

verba superba ferox et spe quoque fraudat amantem.

non tulit impatiens longi tormenta doloris

Iphis et ante fores haec verba novissima dixit:

"vincis, Anaxarete, neque erunt tibi taedia tandem

ulla ferenda mei: laetos molire triumphos

720

et Paeana voca nitidaque incingere lauru!

vincis enim, moriorque libens: age, ferrea, gaude!

certe aliquid laudare mei cogeris amoris,

quo tibi sim gratus, meritumque fatebere nostrum.

non tamen ante tui curam excessisse memento

725

quam vitam geminaque simul mihi luce carendum.

nec tibi fama mei ventura est nuntia leti:

ipse ego, ne dubites, adero praesensque videbor,

corpore ut exanimi crudelia lumina pascas.

si tamen, o superi, mortalia facta videtis,

730

este mei memores (nihil ultra lingua precari

sustinet) et longo facite ut narremur in aevo,

et, quae dempsistis vitae, date tempora famae!"

dixit, et ad postes ornatos saepe coronis

umentes oculos et pallida bracchia tollens,

735

cum foribus laquei religaret vincula summis,

"haec tibi serta placent, crudelis et inpia!" dixit

inseruitque caput, sed tum quoque versus ad illam,

atque onus infelix elisa fauce pependit.

icta pedum motu trepidantum ut muta gementem

740

visa dedisse sonum est adapertaque ianua factum

prodidit, exclamant famuli frustraque levatum

(nam pater occiderat) referunt ad limina matris;

accipit illa sinu conplexaque frigida nati

membra sui postquam miserorum verba parentum

745

edidit et matrum miserarum facta peregit,

funera ducebat mediam lacrimosa per urbem

luridaque arsuro portabat membra feretro.

forte viae vicina domus, qua flebilis ibat

pompa, fuit, duraeque sonus plangoris ad aures

750

venit Anaxaretes, quam iam deus ultor agebat.

mota tamen "videamus" ait "miserabile funus"

et patulis iniit tectum sublime fenestris

vixque bene inpositum lecto prospexerat Iphin:

deriguere oculi, calidusque e corpore sanguis

755

inducto pallore fugit, conataque retro

ferre pedes haesit, conata avertere vultus

hoc quoque non potuit, paulatimque occupat artus,

quod fuit in duro iam pridem pectore, saxum.

neve ea ficta putes, dominae sub imagine signum

760

servat adhuc Salamis, Veneris quoque nomine templum

Prospicientis habet. – quorum memor, o mea, lentos

pone, precor, fastus et amanti iungere, nymphe:

sic tibi nec vernum nascentia frigus adurat

poma, nec excutiant rapidi florentia venti!'

765

haec ubi nequiquam forma deus aptus in omnes

edidit, in iuvenem rediit, et anilia demit

instrumenta sibi talisque apparuit illi,

qualis ubi oppositas nitidissima solis imago

evicit nubes nullaque obstante reluxit,

770

vimque parat: sed vi non est opus, inque figura

capta dei nympha est et mutua vulnera sensit.
 

Romulus, Hersilia

Proximus Ausonias iniusti miles Amuli

rexit opes, Numitorque senex amissa nepotum

munere regna capit, festisque Palilibus urbis

775

moenia conduntur; Tatiusque patresque Sabini

bella gerunt, arcisque via Tarpeia reclusa

dignam animam poena congestis exuit armis;

inde sati Curibus tacitorum more luporum

ore premunt voces et corpora victa sopore

780

invadunt portasque petunt, quas obice firmo

clauserat Iliades: unam tamen ipse reclusit

nec strepitum verso Saturnia cardine fecit;

sola Venus portae cecidisse repagula sensit

et clausura fuit, nisi quod rescindere numquam

785

dis licet acta deum. Iano loca iuncta tenebant

naides Ausoniae gelido rorantia fonte:

has rogat auxilium, nec nymphae iusta petentem

sustinuere deam venasque et flumina fontis

elicuere sui; nondum tamen invia Iani

790

ora patentis erant, neque iter praecluserat unda:

lurida subponunt fecundo sulphura fonti

incenduntque cavas fumante bitumine venas.

viribus his aliisque vapor penetravit ad ima

fontis, et Alpino modo quae certare rigori

795

audebatis aquae, non ceditis ignibus ipsis!

flammifera gemini fumant aspergine postes,

portaque nequiquam rigidis promissa Sabinis

fonte fuit praestructa novo, dum Martius arma

indueret miles; quae postquam Romulus ultro

800

obtulit, et strata est tellus Romana Sabinis

corporibus strata estque suis, generique cruorem

sanguine cum soceri permiscuit inpius ensis.

pace tamen sisti bellum nec in ultima ferro

decertare placet Tatiumque accedere regno.

805

occiderat Tatius, populisque aequata duobus,

Romule, iura dabas: posita cum casside Mavors

talibus adfatur divumque hominumque parentem:

'tempus adest, genitor, quoniam fundamine magno

res Romana valet, nec praeside pendet ab uno,

810

praemia, quae promissa mihi dignoque nepoti,

solvere et ablatum terris inponere caelo.

tu mihi concilio quondam praesente deorum

(nam memoro memorique animo pia verba notavi)

"unus erit, quem tu tolles in caerula caeli"

815

dixisti: rata sit verborum summa tuorum!'

adnuit omnipotens et nubibus aera caecis

occuluit tonitruque et fulgure terruit orbem.

quae sibi promissae sensit rata signa rapinae,

innixusque hastae pressos temone cruento

820

inpavidus conscendit equos Gradivus et ictu

verberis increpuit pronusque per aera lapsus

constitit in summo nemorosi colle Palati

reddentemque suo non regia iura Quiriti

abstulit Iliaden: corpus mortale per auras

825

dilapsum tenues, ut lata plumbea funda

missa solet medio glans intabescere caelo;

pulchra subit facies et pulvinaribus altis

dignior, est qualis trabeati forma Quirini.

Flebat ut amissum coniunx, cum regia Iuno

830

Irin ad Hersilien descendere limite curvo

imperat et vacuae sua sic mandata referre:

'o et de Latia, o et de gente Sabina

praecipuum, matrona, decus, dignissima tanti

ante fuisse viri coniunx, nunc esse Quirini,

835

siste tuos fletus, et, si tibi cura videndi

coniugis est, duce me lucum pete, colle Quirini

qui viret et templum Romani regis obumbrat';

paret et in terram pictos delapsa per arcus,

Hersilien iussis conpellat vocibus Iris;

840

illa verecundo vix tollens lumina vultu

'o dea (namque mihi nec, quae sis, dicere promptum est,

et liquet esse deam) duc, o duc' inquit 'et offer

coniugis ora mihi, quae si modo posse videre

fata semel dederint, caelum accepisse fatebor!'

845

nec mora, Romuleos cum virgine Thaumantea

ingreditur colles: ibi sidus ab aethere lapsum

decidit in terras; a cuius lumine flagrans

Hersilie crinis cum sidere cessit in auras.

hanc manibus notis Romanae conditor urbis

850

excipit et priscum pariter cum corpore nomen

mutat Horamque vocat, quae nunc dea iuncta Quirino est.