Metamorphoseon libri XV

Liber XV

___________________________________________________

Myscelus

Quaeritur interea qui tantae pondera molis

sustineat tantoque queat succedere regi:

destinat imperio clarum praenuntia veri

fama Numam; non ille satis cognosse Sabinae

5

gentis habet ritus, animo maiora capaci

concipit et, quae sit rerum natura, requirit.

huius amor curae patria Curibusque relictis

fecit ut Herculei penetraret ad hospitis urbem.

Graia quis Italicis auctor posuisset in oris

10

moenia, quaerenti sic e senioribus unus

rettulit indigenis, veteris non inscius aevi:

'dives ab Oceano bobus Iove natus Hiberis

litora felici tenuisse Lacinia cursu

fertur, et armento teneras errante per herbas

15

ipse domum magni nec inhospita tecta Crotonis

intrasse et requie longum relevasse laborem

atque ita discedens, "aevo" dixisse "nepotum

hic locus urbis erit," promissaque vera fuerunt.

nam fuit Argolico generatus Alemone quidam

20

Myscelus, illius dis acceptissimus aevi.

hunc super incumbens pressum gravitate soporis

claviger adloquitur: "patrias, age, desere sedes

et pete diversi lapidosas Aesaris undas"

et, nisi paruerit, multa ac metuenda minatur.

25

post ea discedunt pariter somnusque deusque

surgit Alemonides tacitaque recentia mente

visa refert, pugnatque diu sententia secum:

numen abire iubet, prohibent discedere leges,

poenaque mors posita est patriam mutare volenti.

30

candidus Oceano nitidum caput abdiderat Sol,

et caput extulerat densissima sidereum Nox:

visus adesse idem deus est eademque monere

et, nisi paruerit, plura et graviora minari.

pertimuit patriumque simul transferre parabat

35

in sedes penetrale novas: fit murmur in urbe,

spretarumque agitur legum reus, utque peracta est

causa prior, crimenque patet sine teste probatum,

squalidus ad superos tollens reus ora manusque

"o cui ius caeli bis sex fecere labores,

40

fer, precor" inquit "opem! nam tu mihi criminis auctor."

mos erat antiquus niveis atrisque lapillis,

his damnare reos, illis absolvere culpa;

tunc quoque sic lata est sententia tristis, et omnis

calculus inmitem demittitur ater in urnam:

45

quae simul effudit numerandos versa lapillos,

omnibus e nigro color est mutatus in album,

candidaque Herculeo sententia numine facta

solvit Alemoniden: grates agit ille parenti

Amphitryoniadae ventisque faventibus aequor

50

navigat Ionium Lacedaemoniumque Tarentum

praeterit et Sybarin Sallentinumque Neretum

Thurinosque sinus Crimisenque et Iapygis arva;

vixque pererratis, quae spectant aequora, terris,

invenit Aesarei fatalia fluminis ora

55

nec procul hinc tumulum, sub quo sacrata Crotonis

ossa tegebat humus, iussaque ibi moenia terra

condidit et nomen tumulati traxit in urbem.'

talia constabat certa primordia fama

esse loci positaeque Italis in finibus urbis.
 

Pythagoras

60

Vir fuit hic ortu Samius, sed fugerat una

et Samon et dominos odioque tyrannidis exul

sponte erat isque licet caeli regione remotos

mente deos adiit et, quae natura negabat

visibus humanis, oculis ea pectoris hausit,

65

cumque animo et vigili perspexerat omnia cura,

in medium discenda dabat coetusque silentum

dictaque mirantum magni primordia mundi

et rerum causas et, quid natura, docebat,

quid deus, unde nives, quae fulminis esset origo,

70

Iuppiter an venti discussa nube tonarent,

quid quateret terras, qua sidera lege mearent,

et quodcumque latet, primusque animalia mensis

arguit inponi, primus quoque talibus ora

docta quidem solvit, sed non et credita, verbis:

75

'parcite, mortales, dapibus temerare nefandis

corpora! sunt fruges, sunt deducentia ramos

pondere poma suo tumidaeque in vitibus uvae,

sunt herbae dulces, sunt quae mitescere flamma

mollirique queant; nec vobis lacteus umor

80

eripitur, nec mella thymi redolentia florem:

prodiga divitias alimentaque mitia tellus

suggerit atque epulas sine caede et sanguine praebet.

carne ferae sedant ieiunia, nec tamen omnes:

quippe equus et pecudes armentaque gramine vivunt;

85

at quibus ingenium est inmansuetumque ferumque,

Armeniae tigres iracundique leones

cumque lupis ursi, dapibus cum sanguine gaudent.

heu quantum scelus est in viscera viscera condi

ingestoque avidum pinguescere corpore corpus

90

alteriusque animans animantis vivere leto!

scilicet in tantis opibus, quas, optima matrum,

terra parit, nil te nisi tristia mandere saevo

vulnera dente iuvat ritusque referre Cyclopum,

nec, nisi perdideris alium, placare voracis

95

et male morati poteris ieiunia ventris!

At vetus illa aetas, cui fecimus aurea nomen,

fetibus arboreis et, quas humus educat, herbis

fortunata fuit nec polluit ora cruore.

tunc et aves tutae movere per aera pennas,

100

et lepus inpavidus mediis erravit in arvis,

nec sua credulitas piscem suspenderat hamo:

cuncta sine insidiis nullamque timentia fraudem

plenaque pacis erant. postquam non utilis auctor

victibus invidit, quisquis fuit ille, priorum,

105

corporeasque dapes avidum demersit in alvum,

fecit iter sceleri, primoque e caede ferarum

incaluisse putem maculatum sanguine ferrum:

(idque satis fuerat), nostrumque petentia letum

corpora missa neci salva pietate fatemur:

110

sed quam danda neci, tam non epulanda fuerunt.

Longius inde nefas abiit, et prima putatur

hostia sus meruisse mori, quia semina pando

eruerit rostro spemque interceperit anni;

vite caper morsa Bacchi mactandus ad aras

115

ducitur ultoris: nocuit sua culpa duobus!

quid meruistis oves, placidum pecus inque tuendos

natum homines, pleno quae fertis in ubere nectar,

mollia quae nobis vestras velamina lanas

praebetis vitaque magis quam morte iuvatis?

120

quid meruere boves, animal sine fraude dolisque,

innocuum, simplex, natum tolerare labores?

inmemor est demum nec frugum munere dignus,

qui potuit curvi dempto modo pondere aratri

ruricolam mactare suum, qui trita labore

125

illa, quibus totiens durum renovaverat arvum,

quot dederat messes, percussit colla securi.

nec satis est, quod tale nefas committitur: ipsos

inscripsere deos sceleri numenque supernum

caede laboriferi credunt gaudere iuvenci!

130

victima labe carens et praestantissima forma

(nam placuisse nocet) vittis insignis et auro

sistitur ante aras auditque ignara precantem

inponique suae videt inter cornua fronti,

quas coluit, fruges percussaque sanguine cultros

135

inficit in liquida praevisos forsitan unda.

protinus ereptas viventi pectore fibras

inspiciunt mentesque deum scrutantur in illis;

inde (fames homini vetitorum tanta ciborum)

audetis vesci, genus o mortale! quod, oro,

140

ne facite, et monitis animos advertite nostris!

cumque boum dabitis caesorum membra palato,

mandere vos vestros scite et sentite colonos.

Et quoniam deus ora movet, sequar ora moventem

rite deum Delphosque meos ipsumque recludam

145

aethera et augustae reserabo oracula mentis:

magna nec ingeniis evestigata priorum

quaeque diu latuere, canam; iuvat ire per alta

astra, iuvat terris et inerti sede relicta

nube vehi validique umeris insistere Atlantis

150

palantesque homines passim et rationis egentes

despectare procul trepidosque obitumque timentes

sic exhortari seriemque evolvere fati!

O genus attonitum gelidae formidine mortis,

quid Styga, quid tenebras et nomina vana timetis,

155

materiem vatum, falsi terricula mundi?

corpora, sive rogus flamma seu tabe vetustas

abstulerit, mala posse pati non ulla putetis!

morte carent animae semperque priore relicta

sede novis domibus vivunt habitantque receptae:

160

ipse ego (nam memini) Troiani tempore belli

Panthoides Euphorbus eram, cui pectore quondam

haesit in adverso gravis hasta minoris Atridae;

cognovi clipeum, laevae gestamina nostrae,

nuper Abanteis templo Iunonis in Argis!

165

omnia mutantur, nihil interit: errat et illinc

huc venit, hinc illuc, et quoslibet occupat artus

spiritus eque feris humana in corpora transit

inque feras noster, nec tempore deperit ullo,

utque novis facilis signatur cera figuris

170

nec manet ut fuerat nec formam servat eandem,

sed tamen ipsa eadem est, animam sic semper eandem

esse, sed in varias doceo migrare figuras.

ergo, ne pietas sit victa cupidine ventris,

parcite, vaticinor, cognatas caede nefanda

175

exturbare animas, nec sanguine sanguis alatur!

Et quoniam magno feror aequore plenaque ventis

vela dedi: nihil est toto, quod perstet, in orbe.

cuncta fluunt, omnisque vagans formatur imago;

ipsa quoque adsiduo labuntur tempora motu,

180

non secus ac flumen; neque enim consistere flumen

nec levis hora potest: sed ut unda inpellitur unda

urgeturque prior veniente urgetque priorem,

tempora sic fugiunt pariter, pariterque sequuntur,

et nova sunt semper; nam quod fuit ante, relictum est,

185

fitque, quod haud fuerat, momentaque cuncta novantur.

Cernis et emensas in lucem tendere noctes,

et iubar hoc nitidum nigrae succedere nocti;

nec color est idem caelo, cum lassa quiete

cuncta iacent media cumque albo Lucifer exit

190

clarus equo rursusque alius, cum praevia lucis

tradendum Phoebo Pallantias inficit orbem.

ipse dei clipeus, terra cum tollitur ima,

mane rubet, terraque rubet cum conditur ima,

candidus in summo est, melior natura quod illic

195

aetheris est terraeque procul contagia fugit.

nec par aut eadem nocturnae forma Dianae

esse potest umquam semperque hodierna sequente,

si crescit, minor est, maior, si contrahit orbem.

Quid? non in species succedere quattuor annum

200

adspicis, aetatis peragentem imitamina nostrae?

nam tener et lactens puerique simillimus aevo

vere novo est: tunc herba recens et roboris expers

turget et insolida est et spe delectat agrestes;

omnia tunc florent, florumque coloribus almus

205

ludit ager, neque adhuc virtus in frondibus ulla est.

transit in aestatem post ver robustior annus

fitque valens iuvenis: neque enim robustior aetas

ulla nec uberior, nec quae magis ardeat, ulla est.

excipit autumnus, posito fervore iuventae

210

maturus mitisque inter iuvenemque senemque

temperie medius, sparsus quoque tempora canis.

inde senilis hiems tremulo venit horrida passu,

aut spoliata suos, aut, quos habet, alba capillos.

Nostra quoque ipsorum semper requieque sine ulla

215

corpora vertuntur, nec quod fuimusve sumusve,

cras erimus; fuit illa dies, qua semina tantum

spesque hominum primae matris latitavimus alvo.

artifices natura manus admovit et angi

corpora visceribus distentae condita matris

220

noluit eque domo vacuas emisit in auras.

editus in lucem iacuit sine viribus infans;

mox quadrupes rituque tulit sua membra ferarum

paulatimque tremens et nondum poplite firmo

constitit adiutis aliquo conamine nervis.

225

inde valens veloxque fuit spatiumque iuventae

transit et emeritis medii quoque temporis annis

labitur occiduae per iter declive senectae.

subruit haec aevi demoliturque prioris

robora: fletque Milon senior, cum spectat inanes

230

illos, qui fuerant solidorum mole tororum

Herculeis similes, fluidos pendere lacertos;

flet quoque, ut in speculo rugas adspexit aniles,

Tyndaris et secum, cur sit bis rapta, requirit.

tempus edax rerum, tuque, invidiosa vetustas,

235

omnia destruitis vitiataque dentibus aevi

paulatim lenta consumitis omnia morte!

Haec quoque non perstant, quae nos elementa vocamus,

quasque vices peragant, animos adhibete: docebo.

quattuor aeternus genitalia corpora mundus

240

continet; ex illis duo sunt onerosa suoque

pondere in inferius, tellus atque unda, feruntur,

et totidem gravitate carent nulloque premente

alta petunt, aer atque aere purior ignis.

quae quamquam spatio distent, tamen omnia fiunt

245

ex ipsis et in ipsa cadunt: resolutaque tellus

in liquidas rarescit aquas, tenuatus in auras

aeraque umor abit, dempto quoque pondere rursus

in superos aer tenuissimus emicat ignes;

inde retro redeunt, idemque retexitur ordo.

250

ignis enim densum spissatus in aera transit,

hic in aquas, tellus glomerata cogitur unda.

Nec species sua cuique manet, rerumque novatrix

ex aliis alias reparat natura figuras:

nec perit in toto quicquam, mihi credite, mundo,

255

sed variat faciemque novat, nascique vocatur

incipere esse aliud, quam quod fuit ante, morique

desinere illud idem. cum sint huc forsitan illa,

haec translata illuc, summa tamen omnia constant.

Nil equidem durare diu sub imagine eadem

260

crediderim: sic ad ferrum venistis ab auro,

saecula, sic totiens versa est fortuna locorum.

vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus,

esse fretum, vidi factas ex aequore terras;

et procul a pelago conchae iacuere marinae,

265

et vetus inventa est in montibus ancora summis;

quodque fuit campus, vallem decursus aquarum

fecit, et eluvie mons est deductus in aequor,

eque paludosa siccis humus aret arenis,

quaeque sitim tulerant, stagnata paludibus ument.

270

hinc fontes natura novos emisit, at illic

clausit, et aut imi commota tremoribus orbis

flumina prosiliunt aut excaecata residunt.

sic ubi terreno Lycus est epotus hiatu,

existit procul hinc alioque renascitur ore;

275

sic modo conbibitur, tecto modo gurgite lapsus

redditur Argolicis ingens Erasinus in arvis,

et Mysum capitisque sui ripaeque prioris

paenituisse ferunt, alia nunc ire Caicum;

nec non Sicanias volvens Amenanus arenas

280

nunc fluit, interdum suppressis fontibus aret.

ante bibebatur, nunc, quas contingere nolis,

fundit Anigrus aquas, postquam, nisi vatibus omnis

eripienda fides, illic lavere bimembres

vulnera, clavigeri quae fecerat Herculis arcus.

285

quid? non et Scythicis Hypanis de montibus ortus,

qui fuerat dulcis, salibus vitiatur amaris?

fluctibus ambitae fuerant Antissa Pharosque

et Phoenissa Tyros: quarum nunc insula nulla est.

Leucada continuam veteres habuere coloni:

290

nunc freta circueunt; Zancle quoque iuncta fuisse

dicitur Italiae, donec confinia pontus

abstulit et media tellurem reppulit unda;

si quaeras Helicen et Burin, Achaidas urbes,

invenies sub aquis, et adhuc ostendere nautae

295

inclinata solent cum moenibus oppida mersis.

est prope Pittheam tumulus Troezena, sine ullis

arduus arboribus, quondam planissima campi

area, nunc tumulus; nam (res horrenda relatu)

vis fera ventorum, caecis inclusa cavernis,

300

exspirare aliqua cupiens luctataque frustra

liberiore frui caelo, cum carcere rima

nulla foret toto nec pervia flatibus esset,

extentam tumefecit humum, ceu spiritus oris

tendere vesicam solet aut derepta bicorni

305

terga capro; tumor ille loci permansit et alti

collis habet speciem longoque induruit aevo.

Plurima cum subeant audita et cognita nobis,

pauca super referam. quid? non et lympha figuras

datque capitque novas? medio tua, corniger Ammon,

310

unda die gelida est, ortuque obituque calescit,

admotis Athamanas aquis accendere lignum

narratur, minimos cum luna recessit in orbes.

flumen habent Cicones, quod potum saxea reddit

viscera, quod tactis inducit marmora rebus;

315

Crathis et huic Subaris nostris conterminus oris

electro similes faciunt auroque capillos;

quodque magis mirum est, sunt, qui non corpora tantum,

verum animos etiam valeant mutare liquores:

cui non audita est obscenae Salmacis undae

320

Aethiopesque lacus? quos si quis faucibus hausit,

aut furit aut patitur mirum gravitate soporem;

Clitorio quicumque sitim de fonte levavit,

vina fugit gaudetque meris abstemius undis,

seu vis est in aqua calido contraria vino,

325

sive, quod indigenae memorant, Amythaone natus,

Proetidas attonitas postquam per carmen et herbas

eripuit furiis, purgamina mentis in illas

misit aquas, odiumque meri permansit in undis.

huic fluit effectu dispar Lyncestius amnis,

330

quem quicumque parum moderato gutture traxit,

haud aliter titubat, quam si mera vina bibisset.

est locus Arcadiae, Pheneon dixere priores,

ambiguis suspectus aquis, quas nocte timeto:

nocte nocent potae, sine noxa luce bibuntur;

335

sic alias aliasque lacus et flumina vires

concipiunt. – tempusque fuit, quo navit in undis,

nunc sedet Ortygie; timuit concursibus Argo

undarum sparsas Symplegadas elisarum,

quae nunc inmotae perstant ventisque resistunt.

340

nec quae sulphureis ardet fornacibus Aetne,

ignea semper erit, neque enim fuit ignea semper.

nam sive est animal tellus et vivit habetque

spiramenta locis flammam exhalantia multis,

spirandi mutare vias, quotiensque movetur,

345

has finire potest, illas aperire cavernas;

sive leves imis venti cohibentur in antris

saxaque cum saxis et habentem semina flammae

materiam iactant, ea concipit ictibus ignem,

antra relinquentur sedatis frigida ventis;

350

sive bitumineae rapiunt incendia vires,

luteave exiguis ardescunt sulphura fumis,

nempe, ubi terra cibos alimentaque pinguia flammae

non dabit absumptis per longum viribus aevum,

naturaeque suum nutrimen deerit edaci,

355

non feret illa famem desertaque deseret ignis.

Esse viros fama est in Hyperborea Pallene,

qui soleant levibus velari corpora plumis,

cum Tritoniacam noviens subiere paludem;

haud equidem credo: sparsae quoque membra venenis

360

exercere artes Scythides memorantur easdem.

Siqua fides rebus tamen est addenda probatis,

nonne vides, quaecumque mora fluidove calore

corpora tabuerint, in parva animalia verti?

i quoque, delectos mactatos obrue tauros:

365

(cognita res usu) de putri viscere passim

florilegae nascuntur apes, quae more parentum

rura colunt operique favent in spemque laborant.

pressus humo bellator equus crabronis origo est;

concava litoreo si demas bracchia cancro,

370

cetera supponas terrae, de parte sepulta

scorpius exibit caudaque minabitur unca;

quaeque solent canis frondes intexere filis

agrestes tineae (res observata colonis)

ferali mutant cum papilione figuram.

375

semina limus habet virides generantia ranas,

et generat truncas pedibus, mox apta natando

crura dat, utque eadem sint longis saltibus apta,

posterior partes superat mensura priores.

nec catulus, partu quem reddidit ursa recenti,

380

sed male viva caro est; lambendo mater in artus

fingit et in formam, quantam capit ipse, reducit.

nonne vides, quos cera tegit sexangula fetus

melliferarum apium sine membris corpora nasci

et serosque pedes serasque adsumere pennas?

385

Iunonis volucrem, quae cauda sidera portat,

armigerumque Iovis Cythereiadasque columbas

et genus omne avium mediis e partibus ovi,

ni sciret fieri, fieri quis posse putaret?

sunt qui, cum clauso putrefacta est spina sepulcro,

390

mutari credant humanas angue medullas.

Haec tamen ex aliis generis primordia ducunt,

una est, quae reparet seque ipsa reseminet, ales:

Assyrii phoenica vocant; non fruge neque herbis,

sed turis lacrimis et suco vivit amomi.

395

haec ubi quinque suae conplevit saecula vitae,

ilicet in ramis tremulaeque cacumine palmae

unguibus et puro nidum sibi construit ore,

quo simul ac casias et nardi lenis aristas

quassaque cum fulva substravit cinnama murra,

400

se super inponit finitque in odoribus aevum.

inde ferunt, totidem qui vivere debeat annos,

corpore de patrio parvum phoenica renasci;

cum dedit huic aetas vires, onerique ferendo est,

ponderibus nidi ramos levat arboris altae

405

fertque pius cunasque suas patriumque sepulcrum

perque leves auras Hyperionis urbe potitus

ante fores sacras Hyperionis aede reponit.

Si tamen est aliquid mirae novitatis in istis,

alternare vices et, quae modo femina tergo

410

passa marem est, nunc esse marem miremur hyaenam;

id quoque, quod ventis animal nutritur et aura,

protinus adsimulat, tetigit quoscumque colores.

victa racemifero lyncas dedit India Baccho:

e quibus, ut memorant, quicquid vesica remisit,

415

vertitur in lapides et congelat aere tacto.

sic et curalium quo primum contigit auras

tempore, durescit: mollis fuit herba sub undis.

Desinet ante dies et in alto Phoebus anhelos

aequore tinguet equos, quam consequar omnia verbis

420

in species translata novas: sic tempora verti

cernimus atque illas adsumere robora gentes,

concidere has; sic magna fuit censuque virisque

perque decem potuit tantum dare sanguinis annos,

nunc humilis veteres tantummodo Troia ruinas

425

et pro divitiis tumulos ostendit avorum.

clara fuit Sparte, magnae viguere Mycenae,

nec non et Cecropis, nec non Amphionis arces.

vile solum Sparte est, altae cecidere Mycenae,

Oedipodioniae quid sunt, nisi nomina, Thebae?

430

quid Pandioniae restant, nisi nomen, Athenae?

nunc quoque Dardaniam fama est consurgere Romam,

Appenninigenae quae proxima Thybridis undis

mole sub ingenti rerum fundamina ponit:

haec igitur formam crescendo mutat et olim

435

inmensi caput orbis erit. sic dicere vates

faticinasque ferunt sortes, quantumque recordor,

dixerat Aeneae, cum res Troiana labaret,

Priamides Helenus flenti dubioque salutis:

'nate dea, si nota satis praesagia nostrae

440

mentis habes, non tota cadet te sospite Troia!

flamma tibi ferrumque dabunt iter: ibis et una

Pergama rapta feres, donec Troiaeque tibique

externum patria contingat amicius arvum,

urbem et iam cerno Phrygios debere nepotes,

445

quanta nec est nec erit nec visa prioribus annis.

hanc alii proceres per saecula longa potentem,

sed dominam rerum de sanguine natus Iuli

efficiet, quo cum tellus erit usa, fruentur

aetheriae sedes, caelumque erit exitus illi."

450

haec Helenum cecinisse penatigero Aeneae

mente memor refero cognataque moenia laetor

crescere et utiliter Phrygibus vicisse Pelasgos.

Ne tamen oblitis ad metam tendere longe

exspatiemur equis, caelum et quodcumque sub illo est,

455

inmutat formas, tellusque et quicquid in illa est.

nos quoque, pars mundi, quoniam non corpora solum,

verum etiam volucres animae sumus, inque ferinas

possumus ire domos pecudumque in pectora condi,

corpora, quae possunt animas habuisse parentum

460

aut fratrum aut aliquo iunctorum foedere nobis

aut hominum certe, tuta esse et honesta sinamus

neve Thyesteis cumulemus viscera mensis!

quam male consuescit, quem se parat ille cruori

inpius humano, vituli qui guttura cultro

465

rumpit et inmotas praebet mugitibus aures,

aut qui vagitus similes puerilibus haedum

edentem iugulare potest aut alite vesci,

cui dedit ipse cibos! quantum est, quod desit in istis

ad plenum facinus? quo transitus inde paratur?

470

bos aret aut mortem senioribus inputet annis,

horriferum contra borean ovis arma ministret,

ubera dent saturae manibus pressanda capellae!

retia cum pedicis laqueosque artesque dolosas

tollite! nec volucrem viscata fallite virga

475

nec formidatis cervos includite pennis,

nec celate cibis uncos fallacibus hamos;

perdite siqua nocent, verum haec quoque perdite tantum:

ora cruore vacent alimentaque mitia carpant!'
 

Hippolytus

Talibus atque aliis instructo pectore dictis

480

in patriam remeasse ferunt ultroque petitum

accepisse Numam populi Latialis habenas.

coniuge qui felix nympha ducibusque Camenis

sacrificos docuit ritus gentemque feroci

adsuetam bello pacis traduxit ad artes.

485

qui postquam senior regnumque aevumque peregit,

exstinctum Latiaeque nurus populusque patresque

deflevere Numam; nam coniunx urbe relicta

vallis Aricinae densis latet abdita silvis

sacraque Oresteae gemitu questuque Dianae

490

inpedit. a! quotiens nymphae nemorisque lacusque,

ne faceret, monuere et consolantia verba

dixerunt! quotiens flenti Theseius heros

'siste modum,' dixit 'neque enim fortuna querenda

sola tua est; similes aliorum respice casus:

495

mitius ista feres, utinamque exempla dolentem

non mea te possent relevare! sed et mea possunt.

Fando aliquem Hippolytum vestras puto contigit aures

credulitate patris, sceleratae fraude novercae

occubuisse neci: mirabere, vixque probabo,

500

sed tamen ille ego sum. me Pasiphaeia quondam

temptatum frustra patrium temerare cubile,

quod voluit, finxit voluisse et, crimine verso

(indiciine metu magis offensane repulsae?)

arguit; inmeritumque pater proiecit ab urbe,

505

hostilique caput prece detestatur euntis.

Pittheam profugo curru Troezena petebam

iamque Corinthiaci carpebam litora ponti,

cum mare surrexit, cumulusque inmanis aquarum

in montis speciem curvari et crescere visus

510

et dare mugitus summoque cacumine findi;

corniger hinc taurus ruptis expellitur undis

pectoribusque tenus molles erectus in auras

naribus et patulo partem maris evomit ore.

corda pavent comitum, mihi mens interrita mansit,

515

exsiliis contenta suis: cum colla feroces

ad freta convertunt adrectisque auribus horrent

quadrupedes monstrique metu turbantur et altis

praecipitant currum scopulis; ego ducere vana

frena manu spumis albentibus oblita luctor

520

et retro lentas tendo resupinus habenas.

nec tamen has vires rabies superasset equorum,

ni rota, perpetuum qua circumvertitur axem,

stipitis occursu fracta ac disiecta fuisset.

excutior curru, lorisque tenentibus artus

525

viscera viva trahi, nervos in stipe teneri,

membra rapi partim partimque reprensa relinqui,

ossa gravem dare fracta sonum fessamque videres

exhalari animam nullasque in corpore partes,

noscere quas posses: unumque erat omnia vulnus.

530

num potes aut audes cladi conponere nostrae,

nympha, tuam? vidi quoque luce carentia regna

et lacerum fovi Phlegethontide corpus in unda,

nec nisi Apollineae valido medicamine prolis

reddita vita foret; quam postquam fortibus herbis

535

atque ope Paeonia Dite indignante recepi,

tum mihi, ne praesens augerem muneris huius

invidiam, densas obiecit Cynthia nubes,

utque forem tutus possemque inpune videri,

addidit aetatem nec cognoscenda reliquit

540

ora mihi Cretenque diu dubitavit habendam

traderet an Delon: Delo Creteque relictis

hic posuit nomenque simul, quod possit equorum

admonuisse, iubet deponere "qui" que "fuisti

Hippolytus," dixit "nunc idem Virbius esto!"

545

hoc nemus inde colo de disque minoribus unus

numine sub dominae lateo atque accenseor illi.'
 

Tages, Cipus

Non tamen Egeriae luctus aliena levare

damna valent; montisque iacens radicibus imis

liquitur in lacrimas, donec pietate dolentis

550

mota soror Phoebi gelidum de corpore fontem

fecit et aeternas artus tenuavit in undas.

Et nymphas tetigit nova res, et Amazone natus

haud aliter stupuit, quam cum Tyrrhenus arator

fatalem glaebam mediis adspexit in arvis

555

sponte sua primum nulloque agitante moveri,

sumere mox hominis terraeque amittere formam

oraque venturis aperire recentia fatis:

indigenae dixere Tagen, qui primus Etruscam

edocuit gentem casus aperire futuros;

560

utve Palatinis haerentem collibus olim

cum subito vidit frondescere Romulus hastam,

quae radice nova, non ferro stabat adacto

et iam non telum, sed lenti viminis arbor

non exspectatas dabat admirantibus umbras;

565

aut sua fluminea cum vidit Cipus in unda

cornua (vidit enim) falsamque in imagine credens

esse fidem, digitis ad frontem saepe relatis,

quae vidit, tetigit, nec iam sua lumina damnans

restitit, ut victor domito remeabat ab hoste,

570

ad caelumque oculos et eodem bracchia tollens

'quicquid,' ait 'superi, monstro portenditur isto,

seu laetum est, patriae laetum populoque Quirini,

sive minax, mihi sit.' viridique e caespite factas

placat odoratis herbosas ignibus aras

575

vinaque dat pateris mactatarumque bidentum,

quid sibi significent, trepidantia consulit exta;

quae simul adspexit Tyrrhenae gentis haruspex,

magna quidem rerum molimina vidit in illis,

non manifesta tamen; cum vero sustulit acre

580

a pecudis fibris ad Cipi cornua lumen,

'rex,' ait 'o! salve! tibi enim, tibi, Cipe, tuisque

hic locus et Latiae parebunt cornibus arces.

tu modo rumpe moras portasque intrare patentes

adpropera! sic fata iubent; namque urbe receptus

585

rex eris et sceptro tutus potiere perenni.'

rettulit ille pedem torvamque a moenibus urbis

avertens faciem 'procul, a! procul omnia' dixit

'talia di pellant! multoque ego iustius aevum

exul agam, quam me videant Capitolia regem.'

590

dixit et extemplo populumque gravemque senatum

convocat, ante tamen pacali cornua lauro

velat et aggeribus factis a milite forti

insistit priscosque deos e more precatus

'est' ait 'hic unus, quem vos nisi pellitis urbe,

595

rex erit: is qui sit, signo, non nomine dicam:

cornua fronte gerit! quem vobis indicat augur,

si Romam intrarit, famularia iura daturum.

ille quidem potuit portas inrumpere apertas,

sed nos obstitimus, quamvis coniunctior illo

600

nemo mihi est: vos urbe virum prohibete, Quirites,

vel, si dignus erit, gravibus vincite catenis

aut finite metum fatalis morte tyranni!'

qualia succinctis, ubi trux insibilat eurus,

murmura pinetis fiunt, aut qualia fluctus

605

aequorei faciunt, siquis procul audiat illos,

tale sonat populus; sed per confusa frementis

verba tamen vulgi vox eminet una 'quis ille est?'

et spectant frontes praedictaque cornua quaerunt.

rursus ad hos Cipus 'quem poscitis,' inquit 'habetis'

610

et dempta capiti populo prohibente corona

exhibuit gemino praesignia tempora cornu.

demisere oculos omnes gemitumque dedere

atque illud meritis clarum (quis credere possit?)

inviti videre caput: nec honore carere

615

ulterius passi festam inposuere coronam;

at proceres, quoniam muros intrare vetaris,

ruris honorati tantum tibi, Cipe, dedere,

quantum depresso subiectis bobus aratro

conplecti posses ad finem lucis ab ortu.

620

cornuaque aeratis miram referentia formam

postibus insculpunt, longum mansura per aevum.
 

Aesculapius

Pandite nunc, Musae, praesentia numina vatum,

(scitis enim, nec vos fallit spatiosa vetustas,)

unde Coroniden circumflua Thybridis alti

625

insula Romuleae sacris adiecerit urbis.

Dira lues quondam Latias vitiaverat auras,

pallidaque exsangui squalebant corpora tabo.

funeribus fessi postquam mortalia cernunt

temptamenta nihil, nihil artes posse medentum,

630

auxilium caeleste petunt mediamque tenentes

orbis humum Delphos adeunt, oracula Phoebi,

utque salutifera miseris succurrere rebus

sorte velit tantaeque urbis mala finiat, orant:

et locus et laurus et, quas habet ipse pharetrae,

635

intremuere simul, cortinaque reddidit imo

hanc adyto vocem pavefactaque pectora movit

'quod petis hinc, propiore loco, Romane, petisses,

et pete nunc propiore loco: nec Apolline vobis,

qui minuat luctus, opus est, sed Apolline nato.

640

ite bonis avibus prolemque accersite nostram.'

iussa dei prudens postquam accepere senatus,

quam colat, explorant, iuvenis Phoebeius urbem,

quique petant ventis Epidauria litora, mittunt;

quae simul incurva missi tetigere carina,

645

concilium Graiosque patres adiere, darentque,

oravere, deum, qui praesens funera gentis

finiat Ausoniae: certas ita dicere sortes.

dissidet et variat sententia, parsque negandum

non putat auxilium, multi retinere suamque

650

non emittere opem nec numina tradere suadent:

dum dubitant, seram pepulere crepuscula lucem;

umbraque telluris tenebras induxerat orbi,

cum deus in somnis opifer consistere visus

ante tuum, Romane, torum, sed qualis in aede

655

esse solet, baculumque tenens agreste sinistra

caesariem longae dextra deducere barbae

et placido talis emittere pectore voces:

'pone metus! veniam simulacraque nostra relinquam.

hunc modo serpentem, baculum qui nexibus ambit,

660

perspice et usque nota visu, ut cognoscere possis!

vertar in hunc: sed maior ero tantusque videbor,

in quantum verti caelestia corpora debent.'

extemplo cum voce deus, cum voce deoque

somnus abit, somnique fugam lux alma secuta est.

665

postera sidereos aurora fugaverat ignes:

incerti, quid agant, proceres ad templa petiti

conveniunt operosa dei, quaque ipse morari

sede velit, signis caelestibus indicet, orant.

vix bene desierant, cum cristis aureus altis

670

in serpente deus praenuntia sibila misit

adventuque suo signumque arasque foresque

marmoreumque solum fastigiaque aurea movit

pectoribusque tenus media sublimis in aede

constitit atque oculos circumtulit igne micantes:

675

territa turba pavet, cognovit numina castos

evinctus vitta crines albente sacerdos

et 'deus est! deus est; animis linguisque favete.

quisquis ades!' dixit 'sis, o pulcherrime, visus

utiliter populosque iuves tua sacra colentes!'

680

quisquis adest, iussum veneratur numen, et omnes

verba sacerdotis referunt geminata piumque

Aeneadae praestant et mente et voce favorem.

adnuit his motisque deus rata pignora cristis

ter repetita dedit vibrata sibila lingua;

685

tum gradibus nitidis delabitur oraque retro

flectit et antiquas abiturus respicit aras

adsuetasque domos habitataque templa salutat.

inde per iniectis adopertam floribus ingens

serpit humum flectitque sinus mediamque per urbem

690

tendit ad incurvo munitos aggere portus.

restitit hic agmenque suum turbaeque sequentis

officium placido visus dimittere vultu

corpus in Ausonia posuit rate: numinis illa

sensit onus, pressa estque dei gravitate carina;

695

Aeneadae gaudent caesoque in litore tauro

torta coronatae solvunt retinacula navis.

inpulerat levis aura ratem: deus eminet alte

inpositaque premens puppim cervice recurvam

caeruleas despectat aquas modicisque per aequor

700

Ionium zephyris sexto Pallantidos ortu

Italiam tenuit praeterque Lacinia templo

nobilitate deae Scylaceaque litora fertur;

linquit Iapygiam laevisque Amphrisia remis

saxa fugit, dextra praerupta Cocinthia parte,

705

Romethiumque legit Caulonaque Naryciamque

evincitque fretum Siculique angusta Pelori

Hippotadaeque domos regis Temesesque metalla

Leucosiamque petit tepidique rosaria Paesti.

inde legit Capreas promunturiumque Minervae

710

et Surrentino generosos palmite colles

Herculeamque urbem Stabiasque et in otia natam

Parthenopen et ab hac Cumaeae templa Sibyllae.

hinc calidi fontes lentisciferumque tenetur

Liternum multamque trahens sub gurgite arenam

715

Volturnus niveisque frequens Sinuessa columbis

Minturnaeque graves et quam tumulavit alumnus

Antiphataeque domus Trachasque obsessa palude

et tellus Circaea et spissi litoris Antium.

huc ubi veliferam nautae advertere carinam,

720

(asper enim iam pontus erat), deus explicat orbes

perque sinus crebros et magna volumina labens

templa parentis init flavum tangentia litus.

aequore placato patrias Epidaurius aras

linquit et hospitio iuncti sibi numinis usus

725

litoream tractu squamae crepitantis arenam

sulcat et innixus moderamine navis in alta

puppe caput posuit, donec Castrumque sacrasque

Lavini sedes Tiberinaque ad ostia venit.

huc omnis populi passim matrumque patrumque

730

obvia turba ruit, quaeque ignes, Troica, servant,

Vesta, tuos, laetoque deum clamore salutant.

quaque per adversas navis cita ducitur undas,

tura super ripas aris ex ordine factis

parte ab utraque sonant et odorant aera fumis,

735

ictaque coniectos incalfacit hostia cultros.

iamque caput rerum, Romanam intraverat urbem:

erigitur serpens summoque acclinia malo

colla movet sedesque sibi circumspicit aptas.

scinditur in geminas partes circumfluus amnis,

740

(Insula nomen habet) laterumque a parte duorum

porrigit aequales media tellure lacertos.

huc se de Latia pinu Phoebeius anguis

contulit et finem specie caeleste resumpta

luctibus inposuit venitque salutifer urbi.
 

Caesar et Augustus

745

Hic tamen accessit delubris advena nostris:

Caesar in urbe sua deus est; quem Marte togaque

praecipuum non bella magis finita triumphis

resque domi gestae properataque gloria rerum

in sidus vertere novum stellamque comantem,

750

quam sua progenies; neque enim de Caesaris actis

ullum maius opus, quam quod pater exstitit huius:

scilicet aequoreos plus est domuisse Britannos

perque papyriferi septemflua flumina Nili

victrices egisse rates Numidasque rebelles

755

Cinyphiumque Iubam Mithridateisque tumentem

nominibus Pontum populo adiecisse Quirini

et multos meruisse, aliquos egisse triumphos,

quam tantum genuisse virum, quo praeside rerum

humano generi, superi, favistis abunde!

760

ne foret hic igitur mortali semine cretus,

ille deus faciendus erat; quod ut aurea vidit

Aeneae genetrix, vidit quoque triste parari

pontifici letum et coniurata arma moveri,

palluit et cunctis, ut cuique erat obvia, divis

765

'adspice,' dicebat 'quanta mihi mole parentur

insidiae, quantaque caput cum fraude petatur,

quod de Dardanio solum mihi restat Iulo.

solane semper ero iustis exercita curis,

quam modo Tydidae Calydonia vulneret hasta,

770

nunc male defensae confundant moenia Troiae,

quae videam natum longis erroribus actum

iactarique freto sedesque intrare silentum

bellaque cum Turno gerere, aut, si vera fatemur,

cum Iunone magis? quid nunc antiqua recordor

775

damna mei generis? timor hic meminisse priorum

non sinit; en acui sceleratos cernitis enses.

quos prohibete, precor, facinusque repellite neve

caede sacerdotis flammas exstinguite Vestae!'

Talia nequiquam toto Venus anxia caelo

780

verba iacit superosque movet, qui rumpere quamquam

ferrea non possunt veterum decreta sororum,

signa tamen luctus dant haud incerta futuri;

arma ferunt inter nigras crepitantia nubes

terribilisque tubas auditaque cornua caelo

785

praemonuisse nefas; solis quoque tristis imago

lurida sollicitis praebebat lumina terris;

saepe faces visae mediis ardere sub astris,

saepe inter nimbos guttae cecidere cruentae;

caerulus et vultum ferrugine Lucifer atra

790

sparsus erat, sparsi lunares sanguine currus;

tristia mille locis Stygius dedit omina bubo,

mille locis lacrimavit ebur, cantusque feruntur

auditi sanctis et verba minantia lucis.

victima nulla litat, magnosque instare tumultus

795

fibra monet, caesumque caput reperitur in extis,

inque foro circumque domos et templa deorum

nocturnos ululasse canes umbrasque silentum

erravisse ferunt motamque tremoribus urbem.

non tamen insidias venturaque vincere fata

800

praemonitus potuere deum, strictique feruntur

in templum gladii: neque enim locus ullus in urbe

ad facinus diramque placet nisi curia caedem.

tum vero Cytherea manu percussit utraque

pectus et Aeneaden molitur condere nube,

805

qua prius infesto Paris est ereptus Atridae,

et Diomedeos Aeneas fugerat ensis.

talibus hanc genitor: 'sola insuperabile fatum,

nata, movere paras? intres licet ipsa sororum

tecta trium: cernes illic molimine vasto

810

ex aere et solido rerum tabularia ferro,

quae neque concursum caeli neque fulminis iram

nec metuunt ullas tuta atque aeterna ruinas;

invenies illic incisa adamante perenni

fata tui generis: legi ipse animoque notavi

815

et referam, ne sis etiamnum ignara futuri.

hic sua conplevit, pro quo, Cytherea, laboras,

tempora, perfectis, quos terrae debuit, annis.

ut deus accedat caelo templisque colatur,

tu facies natusque suus, qui nominis heres

820

inpositum feret unus onus caesique parentis

nos in bella suos fortissimus ultor habebit.

illius auspiciis obsessae moenia pacem

victa petent Mutinae, Pharsalia sentiet illum,

Emathiique iterum madefient caede Philippi,

825

et magnum Siculis nomen superabitur undis,

Romanique ducis coniunx Aegyptia taedae

non bene fisa cadet, frustraque erit illa minata,

servitura suo Capitolia nostra Canopo.

quid tibi barbariam gentesque ab utroque iacentes

830

oceano numerem? quodcunque habitabile tellus

sustinet, huius erit: pontus quoque serviet illi!

pace data terris animum ad civilia vertet

iura suum legesque feret iustissimus auctor

exemploque suo mores reget inque futuri

835

temporis aetatem venturorumque nepotum

prospiciens prolem sancta de coniuge natam

ferre simul nomenque suum curasque iubebit,

nec nisi cum senior meritis aequaverit annos,

aetherias sedes cognataque sidera tanget.

840

hanc animam interea caeso de corpore raptam

fac iubar, ut semper Capitolia nostra forumque

divus ab excelsa prospectet Iulius aede!'

Vix ea fatus erat, medi cum sede senatus

constitit alma Venus nulli cernenda suique

845

Caesaris eripuit membris nec in aera solvi

passa recentem animam caelestibus intulit astris

dumque tulit, lumen capere atque ignescere sensit

emisitque sinu: luna volat altius illa

flammiferumque trahens spatioso limite crinem

850

stella micat natique videns bene facta fatetur

esse suis maiora et vinci gaudet ab illo.

hic sua praeferri quamquam vetat acta paternis,

libera fama tamen nullisque obnoxia iussis

invitum praefert unaque in parte repugnat:

855

sic magnus cedit titulis Agamemnonis Atreus,

Aegea sic Theseus, sic Pelea vicit Achilles;

denique, ut exemplis ipsos aequantibus utar,

sic et Saturnus minor est Iove: Iuppiter arces

temperat aetherias et mundi regna triformis,

860

terra sub Augusto est; pater est et rector uterque.

di, precor, Aeneae comites, quibus ensis et ignis

cesserunt, dique Indigetes, genitorque Quirine

urbis et invicti genitor Gradive Quirini

Vestaque Caesareos inter sacrata penates,

865

et cum Caesarea tu, Phoebe domestice, Vesta,

quique tenes altus Tarpeias Iuppiter arces,

quosque alios vati fas appellare piumque est:

tarda sit illa dies et nostro serior aevo,

qua caput Augustum, quem temperat, orbe relicto

870

accedat caelo faveatque precantibus absens!
 

Epilogus

Iamque opus exegi, quod nec Iovis ira nec ignis

nec poterit ferrum nec edax abolere vetustas.

cum volet, illa dies, quae nil nisi corporis huius

ius habet, incerti spatium mihi finiat aevi:

875

parte tamen meliore mei super alta perennis

astra ferar, nomenque erit indelebile nostrum,

quaque patet domitis Romana potentia terris,

ore legar populi, perque omnia saecula fama,

siquid habent veri vatum praesagia, vivam.