Metamorphoseon libri XV

Liber X

___________________________________________________

Orpheus et Eurydice

Inde per inmensum croceo velatus amictu

aethera digreditur Ciconumque Hymenaeus ad oras

tendit et Orphea nequiquam voce vocatur.

adfuit ille quidem, sed nec sollemnia verba

5

nec laetos vultus nec felix attulit omen.

fax quoque, quam tenuit, lacrimoso stridula fumo

usque fuit nullosque invenit motibus ignes.

exitus auspicio gravior: nam nupta per herbas

dum nova naiadum turba comitata vagatur,

10

occidit in talum serpentis dente recepto.

quam satis ad superas postquam Rhodopeius auras

deflevit vates, ne non temptaret et umbras,

ad Styga Taenaria est ausus descendere porta

perque leves populos simulacraque functa sepulcro

15

Persephonen adiit inamoenaque regna tenentem

umbrarum dominum pulsisque ad carmina nervis

sic ait: 'o positi sub terra numina mundi,

in quem reccidimus, quicquid mortale creamur,

si licet et falsi positis ambagibus oris

20

vera loqui sinitis, non huc, ut opaca viderem

Tartara, descendi, nec uti villosa colubris

terna Medusaei vincirem guttura monstri:

causa viae est coniunx, in quam calcata venenum

vipera diffudit crescentesque abstulit annos.

25

posse pati volui nec me temptasse negabo:

vicit Amor. supera deus hic bene notus in ora est;

an sit et hic, dubito: sed et hic tamen auguror esse,

famaque si veteris non est mentita rapinae,

vos quoque iunxit Amor. per ego haec loca plena timoris,

30

per Chaos hoc ingens vastique silentia regni,

Eurydices, oro, properata retexite fata.

omnia debemur vobis, paulumque morati

serius aut citius sedem properamus ad unam.

tendimus huc omnes, haec est domus ultima, vosque

35

humani generis longissima regna tenetis.

haec quoque, cum iustos matura peregerit annos,

iuris erit vestri: pro munere poscimus usum;

quodsi fata negant veniam pro coniuge, certum est

nolle redire mihi: leto gaudete duorum.'

40

talia dicentem nervosque ad verba moventem

exsangues flebant animae; nec Tantalus undam

captavit refugam, stupuitque Ixionis orbis,

nec carpsere iecur volucres, urnisque vacarunt

Belides, inque tuo sedisti, Sisyphe, saxo.

45

tunc primum lacrimis victarum carmine fama est

Eumenidum maduisse genas, nec regia coniunx

sustinet oranti nec, qui regit ima, negare,

Eurydicenque vocant: umbras erat illa recentes

inter et incessit passu de vulnere tardo.

50

hanc simul et legem Rhodopeius accipit heros,

ne flectat retro sua lumina, donec Avernas

exierit valles; aut inrita dona futura.

carpitur adclivis per muta silentia trames,

arduus, obscurus, caligine densus opaca,

55

nec procul afuerunt telluris margine summae:

hic, ne deficeret, metuens avidusque videndi

flexit amans oculos, et protinus illa relapsa est,

bracchiaque intendens prendique et prendere certans

nil nisi cedentes infelix arripit auras!

60

iamque iterum moriens non est de coniuge quicquam

questa suo (quid enim nisi se quereretur amatam?)

supremumque 'vale,' quod iam vix auribus ille

acciperet, dixit revolutaque rursus eodem est.

Non aliter stupuit gemina nece coniugis Orpheus,

65

quam tria qui timidus, medio portante catenas,

colla canis vidit, quem non pavor ante reliquit,

quam natura prior saxo per corpus oborto,

quique in se crimen traxit voluitque videri

Olenos esse nocens, tuque, o confisa figurae,

70

infelix Lethaea, tuae, iunctissima quondam

pectora, nunc lapides, quos umida sustinet Ide.

orantem frustraque iterum transire volentem

portitor arcuerat: septem tamen ille diebus

squalidus in ripa Cereris sine munere sedit;

75

cura dolorque animi lacrimaeque alimenta fuere.

esse deos Erebi crudeles questus, in altam

se recipit Rhodopen pulsumque aquilonibus Haemum.

Tertius aequoreis inclusum Piscibus annum

finierat Titan, omnemque refugerat Orpheus

80

femineam Venerem, seu quod male cesserat illi,

sive fidem dederat; multas tamen ardor habebat

iungere se vati, multae doluere repulsae.

ille etiam Thracum populis fuit auctor amorem

in teneros transferre mares citraque iuventam

85

aetatis breve ver et primos carpere flores.

Arbores motae, Cyparissus

Collis erat collemque super planissima campi

area, quam viridem faciebant graminis herbae:

umbra loco deerat; qua postquam parte resedit

dis genitus vates et fila sonantia movit,

90

umbra loco venit: non Chaonis afuit arbor,

non nemus Heliadum, non frondibus aesculus altis,

nec tiliae molles, nec fagus et innuba laurus,

et coryli fragiles et fraxinus utilis hastis

enodisque abies curvataque glandibus ilex

95

et platanus genialis acerque coloribus inpar

amnicolaeque simul salices et aquatica lotos

perpetuoque virens buxum tenuesque myricae

et bicolor myrtus et bacis caerula tinus.

vos quoque, flexipedes hederae, venistis et una

100

pampineae vites et amictae vitibus ulmi

ornique et piceae pomoque onerata rubenti

arbutus et lentae, victoris praemia, palmae

et succincta comas hirsutaque vertice pinus,

grata deum matri, siquidem Cybeleius Attis

105

exuit hac hominem truncoque induruit illo.

Adfuit huic turbae metas imitata cupressus,

nunc arbor, puer ante deo dilectus ab illo,

qui citharam nervis et nervis temperat arcum.

namque sacer nymphis Carthaea tenentibus arva

110

ingens cervus erat, lateque patentibus altas

ipse suo capiti praebebat cornibus umbras.

cornua fulgebant auro, demissaque in armos

pendebant tereti gemmata monilia collo.

bulla super frontem parvis argentea loris

115

vincta movebatur; parilesque ex aere nitebant

auribus e geminis circum cava tempora bacae;

isque metu vacuus naturalique pavore

deposito celebrare domos mulcendaque colla

quamlibet ignotis manibus praebere solebat.

120

sed tamen ante alios, Ceae pulcherrime gentis,

gratus erat, Cyparisse, tibi: tu pabula cervum

ad nova, tu liquidi ducebas fontis ad undam,

tu modo texebas varios per cornua flores,

nunc eques in tergo residens huc laetus et illuc

125

mollia purpureis frenabas ora capistris.

Aestus erat mediusque dies, solisque vapore

concava litorei fervebant bracchia Cancri:

fessus in herbosa posuit sua corpora terra

cervus et arborea frigus ducebat ab umbra.

130

hunc puer inprudens iaculo Cyparissus acuto

fixit et, ut saevo morientem vulnere vidit,

velle mori statuit. quae non solacia Phoebus

dixit et ut leviter pro materiaque doleret,

admonuit! gemit ille tamen munusque supremum

135

hoc petit a superis, ut tempore lugeat omni.

iamque per inmensos egesto sanguine fletus

in viridem verti coeperunt membra colorem,

et, modo qui nivea pendebant fronte capilli,

horrida caesaries fieri sumptoque rigore

140

sidereum gracili spectare cacumine caelum.

ingemuit tristisque deus 'lugebere nobis

lugebisque alios aderisque dolentibus' inquit.

Ganymedes

Tale nemus vates attraxerat inque ferarum

concilio, medius turbae, volucrumque sedebat.

145

ut satis inpulsas temptavit pollice chordas

et sensit varios, quamvis diversa sonarent,

concordare modos, hoc vocem carmine movit:

'ab Iove, Musa parens, (cedunt Iovis omnia regno)

carmina nostra move! Iovis est mihi saepe potestas

150

dicta prius: cecini plectro graviore Gigantas

sparsaque Phlegraeis victricia fulmina campis.

nunc opus est leviore lyra, puerosque canamus

dilectos superis inconcessisque puellas

ignibus attonitas meruisse libidine poenam.

155

rex superum Phrygii quondam Ganymedis amore

arsit, et inventum est aliquid, quod Iuppiter esse,

quam quod erat, mallet. nulla tamen alite verti

dignatur, nisi quae posset sua fulmina ferre.

nec mora, percusso mendacibus aere pennis

160

abripit Iliaden; qui nunc quoque pocula miscet

invitaque Iovi nectar Iunone ministrat.

Hyacinthus

Te quoque, Amyclide, posuisset in aethere Phoebus,

tristia si spatium ponendi fata dedissent.

qua licet, aeternus tamen es, quotiensque repellit

165

ver hiemem, Piscique Aries succedit aquoso,

tu totiens oreris viridique in caespite flores.

te meus ante omnes genitor dilexit, et orbe

in medio positi caruerunt praeside Delphi,

dum deus Eurotan inmunitamque frequentat

170

Sparten, nec citharae nec sunt in honore sagittae:

inmemor ipse sui non retia ferre recusat,

non tenuisse canes, non per iuga montis iniqui

ire comes, longaque alit adsuetudine flammas.

iamque fere medius Titan venientis et actae

175

noctis erat spatioque pari distabat utrimque,

corpora veste levant et suco pinguis olivi

splendescunt latique ineunt certamina disci.

quem prius aerias libratum Phoebus in auras

misit et oppositas disiecit pondere nubes;

180

reccidit in solidam longo post tempore terram

pondus et exhibuit iunctam cum viribus artem.

protinus inprudens actusque cupidine lusus

tollere Taenarides orbem properabat, at illum

dura repercusso subiecit verbere tellus

185

in vultus, Hyacinthe, tuos. expalluit aeque

quam puer ipse deus conlapsosque excipit artus,

et modo te refovet, modo tristia vulnera siccat,

nunc animam admotis fugientem sustinet herbis.

nil prosunt artes: erat inmedicabile vulnus.

190

ut, siquis violas rigidumve papaver in horto

liliaque infringat fulvis horrentia linguis,

marcida demittant subito caput illa vietum

nec se sustineant spectentque cacumine terram:

sic vultus moriens iacet et defecta vigore

195

ipsa sibi est oneri cervix umeroque recumbit.

"laberis, Oebalide, prima fraudate iuventa,"

Phoebus ait "videoque tuum, mea crimina, vulnus.

tu dolor es facinusque meum: mea dextera leto

inscribenda tuo est. ego sum tibi funeris auctor.

200

quae mea culpa tamen, nisi si lusisse vocari

culpa potest, nisi culpa potest et amasse vocari?

atque utinam tecumque mori vitamque liceret

reddere! quod quoniam fatali lege tenemur,

semper eris mecum memorique haerebis in ore.

205

te lyra pulsa manu, te carmina nostra sonabunt,

flosque novus scripto gemitus imitabere nostros.

tempus et illud erit, quo se fortissimus heros

addat in hunc florem folioque legatur eodem."

talia dum vero memorantur Apollinis ore,

210

ecce cruor, qui fusus humo signaverat herbas,

desinit esse cruor, Tyrioque nitentior ostro

flos oritur formamque capit, quam lilia, si non

purpureus color his, argenteus esset in illis.

Non satis hoc Phoebo est (is enim fuit auctor honoris):

215

ipse suos gemitus foliis inscribit, et AI AI

flos habet inscriptum, funestaque littera ducta est.

nec genuisse pudet Sparten Hyacinthon: honorque

durat in hoc aevi, celebrandaque more priorum

annua praelata redeunt Hyacinthia pompa.

Cerastae, Propoetides

220

At si forte roges fecundam Amathunta metallis,

an genuisse velit Propoetidas, abnuet aeque

atque illos, gemino quondam quibus aspera cornu

frons erat, unde etiam nomen traxere Cerastae.

ante fores horum stabat Iovis Hospitis ara,

225

lugubris sceleris. quam siquis sanguine tinctam

advena vidisset, mactatos crederet illic

lactantes vitulos Amathusiacasque bidentes:

hospes erat caesus! sacris offensa nefandis

ipsa suas urbes Ophiusiaque arva parabat

230

deserere alma Venus. "sed quid loca grata, quid urbes

peccavere meae? quod" dixit "crimen in illis?

exilio poenam potius gens inpia pendat

vel nece vel siquid medium est mortisque fugaeque.

idque quid esse potest, nisi versae poena figurae?"

235

dum dubitat, quo mutet eos, ad cornua vultum

flexit et admonita est haec illis posse relinqui

grandiaque in torvos transformat membra iuvencos.

Sunt tamen obscenae Venerem Propoetides ausae

esse negare deam; pro quo sua numinis ira

240

corpora cum fama primae vulgasse feruntur,

utque pudor cessit, sanguisque induruit oris,

in rigidum parvo silicem discrimine versae.

Pygmalion

Quas quia Pygmalion aevum per crimen agentis

viderat, offensus vitiis, quae plurima menti

245

femineae natura dedit, sine coniuge caelebs

vivebat thalamique diu consorte carebat.

interea niveum mira feliciter arte

sculpsit ebur formamque dedit, qua femina nasci

nulla potest, operisque sui concepit amorem.

250

virginis est verae facies, quam vivere credas,

et, si non obstet reverentia, velle moveri:

ars adeo latet arte sua. miratur et haurit

pectore Pygmalion simulati corporis ignes.

saepe manus operi temptantes admovet, an sit

255

corpus an illud ebur, nec adhuc ebur esse fatetur.

oscula dat reddique putat loquiturque tenetque

et credit tactis digitos insidere membris

et metuit, pressos veniat ne livor in artus,

et modo blanditias adhibet, modo grata puellis

260

munera fert illi conchas teretesque lapillos

et parvas volucres et flores mille colorum

liliaque pictasque pilas et ab arbore lapsas

Heliadum lacrimas; ornat quoque vestibus artus,

dat digitis gemmas, dat longa monilia collo,

265

aure leves bacae, redimicula pectore pendent:

cuncta decent; nec nuda minus formosa videtur.

conlocat hanc stratis concha Sidonide tinctis

adpellatque tori sociam adclinataque colla

mollibus in plumis, tamquam sensura, reponit.

270

festa dies Veneris tota celeberrima Cypro

venerat, et pandis inductae cornibus aurum

conciderant ictae nivea cervice iuvencae,

turaque fumabant, cum munere functus ad aras

constitit et timide "si, di, dare cuncta potestis,

275

sit coniunx, opto," non ausus "eburnea virgo"

dicere, Pygmalion "similis mea" dixit "eburnae."

sensit, ut ipsa suis aderat Venus aurea festis,

vota quid illa velint et, amici numinis omen,

flamma ter accensa est apicemque per aera duxit.

280

ut rediit, simulacra suae petit ille puellae

incumbensque toro dedit oscula: visa tepere est;

admovet os iterum, manibus quoque pectora temptat:

temptatum mollescit ebur positoque rigore

subsidit digitis ceditque, ut Hymettia sole

285

cera remollescit tractataque pollice multas

flectitur in facies ipsoque fit utilis usu.

dum stupet et dubie gaudet fallique veretur,

rursus amans rursusque manu sua vota retractat.

corpus erat! saliunt temptatae pollice venae.

290

tum vero Paphius plenissima concipit heros

verba, quibus Veneri grates agat, oraque tandem

ore suo non falsa premit, dataque oscula virgo

sensit et erubuit timidumque ad lumina lumen

attollens pariter cum caelo vidit amantem.

295

coniugio, quod fecit, adest dea, iamque coactis

cornibus in plenum noviens lunaribus orbem

illa Paphon genuit, de qua tenet insula nomen.

Myrrha

Editus hac ille est, qui si sine prole fuisset,

inter felices Cinyras potuisset haberi.

300

dira canam; procul hinc natae, procul este parente

aut, mea si vestras mulcebunt carmina mentes,

desit in hac mihi parte fides, nec credite factum,

vel, si credetis, facti quoque credite poenam.

si tamen admissum sinit hoc natura videri,

305

[gentibus Ismariis et nostro gratulor orbi,]

gratulor huic terrae, quod abest regionibus illis,

quae tantum genuere nefas: sit dives amomo

cinnamaque costumque suum sudataque ligno

tura ferat floresque alios Panchaia tellus,

310

dum ferat et murram: tanti nova non fuit arbor.

ipse negat nocuisse tibi sua tela Cupido,

Myrrha, facesque suas a crimine vindicat isto;

stipite te Stygio tumidisque adflavit echidnis

e tribus una soror: scelus est odisse parentem,

315

hic amor est odio maius scelus. – undique lecti

te cupiunt proceres, totoque oriente iuventa

ad thalami certamen adest: ex omnibus unum

elige, Myrrha, virum, dum ne sit in omnibus unus.

Illa quidem sentit foedoque repugnat amori

320

et secum "quo mente feror? quid molior?" inquit

"di, precor, et pietas sacrataque iura parentum,

hoc prohibete nefas scelerique resistite nostro,

si tamen hoc scelus est. sed enim damnare negatur

hanc Venerem pietas: coeunt animalia nullo

325

cetera dilectu, nec habetur turpe iuvencae

ferre patrem tergo, fit equo sua filia coniunx,

quasque creavit init pecudes caper, ipsaque, cuius

semine concepta est, ex illo concipit ales.

felices, quibus ista licent! humana malignas

330

cura dedit leges, et quod natura remittit,

invida iura negant. gentes tamen esse feruntur,

in quibus et nato genetrix et nata parenti

iungitur, et pietas geminato crescit amore.

me miseram, quod non nasci mihi contigit illic,

335

fortunaque loci laedor! – quid in ista revolvor?

spes interdictae, discedite! dignus amari

ille, sed ut pater, est. – ergo, si filia magni

non essem Cinyrae, Cinyrae concumbere possem:

nunc quia tam meus est, non est meus, ipsaque damno

340

est mihi proximitas: aliena potentior essem.

ire libet procul hinc patriaeque relinquere fines,

dum scelus effugiam; retinet malus ardor euntem,

ut praesens spectem Cinyran tangamque loquarque

osculaque admoveam, si nil conceditur ultra.

345

ultra autem exspectare aliquid potes, inpia virgo?

nec, quot confundas et iura et nomina, sentis!

tune eris et matris paelex et adultera patris?

tune soror nati genetrixque vocabere fratris?

nec metues atro crinitas angue sorores,

350

quas facibus saevis oculos atque ora petentes

noxia corda vident? at tu, dum corpore non es

passa nefas, animo ne concipe neve potentis

concubitu vetito naturae pollue foedus!

velle puta: res ipsa vetat; pius ille memorque est

355

moris – et o vellem similis furor esset in illo!"

Dixerat, at Cinyras, quem copia digna procorum,

quid faciat, dubitare facit, scitatur ab ipsa,

nominibus dictis, cuius velit esse mariti;

illa silet primo patriisque in vultibus haerens

360

aestuat et tepido suffundit lumina rore.

virginei Cinyras haec credens esse timoris,

flere vetat siccatque genas atque oscula iungit;

Myrrha datis nimium gaudet consultaque, qualem

optet habere virum, "similem tibi" dixit; at ille

365

non intellectam vocem conlaudat et "esto

tam pia semper" ait. pietatis nomine dicto

demisit vultus sceleris sibi conscia virgo.

Noctis erat medium, curasque et corpora somnus

solverat; at virgo Cinyreia pervigil igni

370

carpitur indomito furiosaque vota retractat

et modo desperat, modo vult temptare, pudetque

et cupit, et, quid agat, non invenit, utque securi

saucia trabs ingens, ubi plaga novissima restat,

quo cadat, in dubio est omnique a parte timetur,

375

sic animus vario labefactus vulnere nutat

huc levis atque illuc momentaque sumit utroque,

nec modus aut requies, nisi mors, reperitur amoris.

mors placet. erigitur laqueoque innectere fauces

destinat et zona summo de poste revincta

380

"care, vale, Cinyra, causamque intellege mortis!"

dixit et aptabat pallenti vincula collo.

Murmura verborum fidas nutricis ad aures

pervenisse ferunt limen servantis alumnae.

surgit anus reseratque fores mortisque paratae

385

instrumenta videns spatio conclamat eodem

seque ferit scinditque sinus ereptaque collo

vincula dilaniat; tum denique flere vacavit,

tum dare conplexus laqueique requirere causam.

muta silet virgo terramque inmota tuetur

390

et deprensa dolet tardae conamina mortis.

instat anus canosque suos et inania nudans

ubera per cunas alimentaque prima precatur,

ut sibi committat, quicquid dolet. illa rogantem

aversata gemit; certa est exquirere nutrix

395

nec solam spondere fidem. "dic" inquit "opemque

me sine ferre tibi: non est mea pigra senectus.

seu furor est, habeo, quae carmine sanet et herbis;

sive aliquis nocuit, magico lustrabere ritu;

ira deum sive est, sacris placabilis ira.

400

quid rear ulterius? certe fortuna domusque

sospes et in cursu est: vivunt genetrixque paterque."

Myrrha patre audito suspiria duxit ab imo

pectore; nec nutrix etiamnum concipit ullum

mente nefas aliquemque tamen praesentit amorem;

405

propositique tenax, quodcumque est, orat, ut ipsi

indicet, et gremio lacrimantem tollit anili

atque ita conplectens infirmis membra lacertis

"sensimus," inquit "amas! et in hoc mea (pone timorem!)

sedulitas erit apta tibi, nec sentiet umquam

410

hoc pater." exiluit gremio furibunda torumque

ore premens "discede, precor, miseroque pudori

parce!" ait; instanti "discede, aut desine" dixit

"quaerere, quid doleam! scelus est, quod scire laboras."

horret anus tremulasque manus annisque metuque

415

tendit et ante pedes supplex procumbit alumnae

et modo blanditur, modo, si non conscia fiat,

terret et indicium laquei coeptaeque minatur

mortis et officium commisso spondet amori.

extulit illa caput lacrimisque inplevit obortis

420

pectora nutricis conataque saepe fateri

saepe tenet vocem pudibundaque vestibus ora

texit et "o" dixit "felicem coniuge matrem!"

hactenus, et gemuit. gelidus nutricis in artus

ossaque (sensit enim) penetrat tremor, albaque toto

425

vertice canities rigidis stetit hirta capillis,

multaque, ut excuteret diros, si posset, amores,

addidit. at virgo scit se non falsa moneri;

certa mori tamen est, si non potiatur amore.

"vive," ait haec, "potiere tuo" – et, non ausa "parente"

430

dicere, conticuit promissaque numine firmat.

Festa piae Cereris celebrabant annua matres

illa, quibus nivea velatae corpora veste

primitias frugum dant spicea serta suarum

perque novem noctes venerem tactusque viriles

435

in vetitis numerant: turba Cenchreis in illa

regis adest coniunx arcanaque sacra frequentat.

ergo legitima vacuus dum coniuge lectus,

nacta gravem vino Cinyran male sedula nutrix,

nomine mentito veros exponit amores

440

et faciem laudat; quaesitis virginis annis

"par" ait "est Myrrhae." quam postquam adducere iussa est

utque domum rediit, "gaude, mea" dixit "alumna:

vicimus!" infelix non toto pectore sentit

laetitiam virgo, praesagaque pectora maerent,

445

sed tamen et gaudet: tanta est discordia mentis.

Tempus erat, quo cuncta silent, interque triones

flexerat obliquo plaustrum temone Bootes:

ad facinus venit illa suum; fugit aurea caelo

luna, tegunt nigrae latitantia sidera nubes;

450

nox caret igne suo; primus tegis, Icare, vultus,

Erigoneque pio sacrata parentis amore.

ter pedis offensi signo est revocata, ter omen

funereus bubo letali carmine fecit:

it tamen, et tenebrae minuunt noxque atra pudorem;

455

nutricisque manum laeva tenet, altera motu

caecum iter explorat. thalami iam limina tangit,

iamque fores aperit, iam ducitur intus: at illi

poplite succiduo genua intremuere, fugitque

et color et sanguis, animusque relinquit euntem.

460

quoque suo propior sceleri est, magis horret, et ausi

paenitet, et vellet non cognita posse reverti.

cunctantem longaeva manu deducit et alto

admotam lecto cum traderet "accipe," dixit,

"ista tua est, Cinyra" devotaque corpora iunxit.

465

accipit obsceno genitor sua viscera lecto

virgineosque metus levat hortaturque timentem.

forsitan aetatis quoque nomine "filia" dixit,

dixit et illa "pater," sceleri ne nomina desint.

plena patris thalamis excedit et inpia diro

470

semina fert utero conceptaque crimina portat.

Postera nox facinus geminat, nec finis in illa est,

cum tandem Cinyras, avidus cognoscere amantem

post tot concubitus, inlato lumine vidit

et scelus et natam verbisque dolore retentis

475

pendenti nitidum vagina deripit ensem.

Myrrha fugit: tenebrisque et caecae munere noctis

intercepta neci est latosque vagata per agros

palmiferos Arabas Panchaeaque rura relinquit

perque novem erravit redeuntis cornua lunae,

480

cum tandem terra requievit fessa Sabaea;

vixque uteri portabat onus. tum nescia voti

atque inter mortisque metus et taedia vitae

est tales conplexa preces: "o siqua patetis

numina confessis, merui nec triste recuso

485

supplicium, sed ne violem vivosque superstes

mortuaque exstinctos, ambobus pellite regnis

mutataeque mihi vitamque necemque negate!"

numen confessis aliquod patet: ultima certe

vota suos habuere deos. nam crura loquentis

490

terra supervenit, ruptosque obliqua per ungues

porrigitur radix, longi firmamina trunci,

ossaque robur agunt, mediaque manente medulla

sanguis it in sucos, in magnos bracchia ramos,

in parvos digiti, duratur cortice pellis.

495

iamque gravem crescens uterum perstrinxerat arbor

pectoraque obruerat collumque operire parabat:

non tulit illa moram venientique obvia ligno

subsedit mersitque suos in cortice vultus.

quae quamquam amisit veteres cum corpore sensus,

500

flet tamen, et tepidae manant ex arbore guttae.

est honor et lacrimis, stillataque cortice murra

nomen erile tenet nulloque tacebitur aevo.

Venus et Adonis

At male conceptus sub robore creverat infans

quaerebatque viam, qua se genetrice relicta

505

exsereret; media gravidus tumet arbore venter.

tendit onus matrem; neque habent sua verba dolores,

nec Lucina potest parientis voce vocari.

nitenti tamen est similis curvataque crebros

dat gemitus arbor lacrimisque cadentibus umet.

510

constitit ad ramos mitis Lucina dolentes

admovitque manus et verba puerpera dixit:

arbor agit rimas et fissa cortice vivum

reddit onus, vagitque puer; quem mollibus herbis

naides inpositum lacrimis unxere parentis.

515

laudaret faciem Livor quoque; qualia namque

corpora nudorum tabula pinguntur Amorum,

talis erat, sed, ne faciat discrimina cultus,

aut huic adde leves, aut illis deme pharetras.

Labitur occulte fallitque volatilis aetas,

520

et nihil est annis velocius: ille sorore

natus avoque suo, qui conditus arbore nuper,

nuper erat genitus, modo formosissimus infans,

iam iuvenis, iam vir, iam se formosior ipso est,

iam placet et Veneri matrisque ulciscitur ignes.

525

namque pharetratus dum dat puer oscula matri,

inscius exstanti destrinxit harundine pectus;

laesa manu natum dea reppulit: altius actum

vulnus erat specie primoque fefellerat ipsam.

capta viri forma non iam Cythereia curat

530

litora, non alto repetit Paphon aequore cinctam

piscosamque Cnidon gravidamve Amathunta metallis;

abstinet et caelo: caelo praefertur Adonis.

hunc tenet, huic comes est adsuetaque semper in umbra

indulgere sibi formamque augere colendo

535

per iuga, per silvas dumosaque saxa vagatur

fine genus vestem ritu succincta Dianae

hortaturque canes tutaeque animalia praedae,

aut pronos lepores aut celsum in cornua cervum

aut agitat dammas; a fortibus abstinet apris

540

raptoresque lupos armatosque unguibus ursos

vitat et armenti saturatos caede leones.

te quoque, ut hos timeas, siquid prodesse monendo

possit, Adoni, monet, "fortis" que "fugacibus esto"

inquit; "in audaces non est audacia tuta.

545

parce meo, iuvenis, temerarius esse periclo,

neve feras, quibus arma dedit natura, lacesse,

stet mihi ne magno tua gloria. non movet aetas

nec facies nec quae Venerem movere, leones

saetigerosque sues oculosque animosque ferarum.

550

fulmen habent acres in aduncis dentibus apri,

impetus est fulvis et vasta leonibus ira,

invisumque mihi genus est." quae causa, roganti

"dicam," ait "et veteris monstrum mirabere culpae.

sed labor insolitus iam me lassavit, et, ecce,

555

opportuna sua blanditur populus umbra,

datque torum caespes: libet hac requiescere tecum"

(et requievit) "humo" pressitque et gramen et ipsum

inque sinu iuvenis posita cervice reclinis

sic ait ac mediis interserit oscula verbis:

Hippomenes et Atalanta

560

"Forsitan audieris aliquam certamine cursus

veloces superasse viros: non fabula rumor

ille fuit; superabat enim. nec dicere posses,

laude pedum formaene bono praestantior esset.

scitanti deus huic de coniuge 'coniuge' dixit

565

'nil opus est, Atalanta, tibi: fuge coniugis usum.

nec tamen effugies teque ipsa viva carebis.'

territa sorte dei per opacas innuba silvas

vivit et instantem turbam violenta procorum

condicione fugat, 'ne' c 'sum potiunda, nisi' inquit

570

'victa prius cursu. pedibus contendite mecum:

praemia veloci coniunx thalamique dabuntur,

mors pretium tardis: ea lex certaminis esto.'

illa quidem inmitis, sed (tanta potentia formae est)

venit ad hanc legem temeraria turba procorum.

575

sederat Hippomenes cursus spectator iniqui

et 'petitur cuiquam per tanta pericula coniunx?'

dixerat ac nimios iuvenum damnarat amores;

ut faciem et posito corpus velamine vidit,

quale meum, vel quale tuum, si femina fias,

580

obstipuit tollensque manus 'ignoscite,' dixit

'quos modo culpavi! nondum mihi praemia nota,

quae peteretis, erant.' laudando concipit ignes

et, ne quis iuvenum currat velocius, optat

invidiaque timet. 'sed cur certaminis huius

585

intemptata mihi fortuna relinquitur?' inquit

'audentes deus ipse iuvat!' dum talia secum

exigit Hippomenes, passu volat alite virgo.

quae quamquam Scythica non setius ire sagitta

Aonio visa est iuveni, tamen ille decorem

590

miratur magis. et cursus facit ipse decorem.

aura refert ablata citis talaria plantis,

tergaque iactantur crines per eburnea, quaeque

poplitibus suberant picto genualia limbo;

inque puellari corpus candore ruborem

595

traxerat, haud aliter, quam cum super atria velum

candida purpureum simulatas inficit umbras.

dum notat haec hospes, decursa novissima meta est,

et tegitur festa victrix Atalanta corona.

dant gemitum victi penduntque ex foedere poenas.

600

non tamen eventu iuvenis deterritus horum

constitit in medio vultuque in virgine fixo

'quid facilem titulum superando quaeris inertes?

mecum confer' ait. 'seu me fortuna potentem

fecerit, a tanto non indignabere vinci:

605

namque mihi genitor Megareus Onchestius, illi

est Neptunus avus, pronepos ego regis aquarum,

nec virtus citra genus est; seu vincar, habebis

Hippomene victo magnum et memorabile nomen.'

talia dicentem molli Schoeneia vultu

610

aspicit et dubitat, superari an vincere malit,

atque ita 'quis deus hunc formosis' inquit 'iniquus

perdere vult caraeque iubet discrimine vitae

coniugium petere hoc? non sum, me iudice, tanti.

nec forma tangor, (poteram tamen hac quoque tangi)

615

sed quod adhuc puer est; non me movet ipse, sed aetas.

quid, quod inest virtus et mens interrita leti?

quid, quod ab aequorea numeratur origine quartus?

quid, quod amat tantique putat conubia nostra,

ut pereat, si me fors illi dura negarit?

620

dum licet, hospes, abi thalamosque relinque cruentos.

coniugium crudele meum est, tibi nubere nulla

nolet, et optari potes a sapiente puella. –

cur tamen est mihi cura tui tot iam ante peremptis?

viderit! intereat, quoniam tot caede procorum

625

admonitus non est agiturque in taedia vitae. –

occidet hic igitur, voluit quia vivere mecum,

indignamque necem pretium patietur amoris?

non erit invidiae victoria nostra ferendae.

sed non culpa mea est! utinam desistere velles,

630

aut, quoniam es demens, utinam velocior esses!

at quam virgineus puerili vultus in ore est!

a! miser Hippomene, nollem tibi visa fuissem!

vivere dignus eras. quodsi felicior essem,

nec mihi coniugium fata inportuna negarent,

635

unus eras, cum quo sociare cubilia vellem.'

dixerat, utque rudis primoque cupidine tacta,

quod facit, ignorans amat et non sentit amorem.

Iam solitos poscunt cursus populusque paterque,

cum me sollicita proles Neptunia voce

640

invocat Hippomenes 'Cytherea,' que 'conprecor, ausis

adsit' ait 'nostris et quos dedit, adiuvet ignes.'

detulit aura preces ad me non invida blandas:

motaque sum, fateor, nec opis mora longa dabatur.

est ager, indigenae Tamasenum nomine dicunt,

645

telluris Cypriae pars optima, quem mihi prisci

sacravere senes templisque accedere dotem

hanc iussere meis; medio nitet arbor in arvo,

fulva comas, fulvo ramis crepitantibus auro:

hinc tria forte mea veniens decerpta ferebam

650

aurea poma manu nullique videnda nisi ipsi

Hippomenen adii docuique, quis usus in illis.

signa tubae dederant, cum carcere pronus uterque

emicat et summam celeri pede libat arenam:

posse putes illos sicco freta radere passu

655

et segetis canae stantes percurrere aristas.

adiciunt animos iuveni clamorque favorque

verbaque dicentum 'nunc, nunc incumbere tempus!

Hippomene, propera! nunc viribus utere totis!

pelle moram: vinces!' dubium, Megareius heros

660

gaudeat an virgo magis his Schoeneia dictis.

o quotiens, cum iam posset transire, morata est

spectatosque diu vultus invita reliquit!

aridus e lasso veniebat anhelitus ore,

metaque erat longe: tum denique de tribus unum

665

fetibus arboreis proles Neptunia misit.

obstipuit virgo nitidique cupidine pomi

declinat cursus aurumque volubile tollit;

praeterit Hippomenes: resonant spectacula plausu.

illa moram celeri cessataque tempora cursu

670

corrigit atque iterum iuvenem post terga relinquit:

et rursus pomi iactu remorata secundi

consequitur transitque virum. pars ultima cursus

restabat; 'nunc' inquit 'ades, dea muneris auctor!'

inque latus campi, quo tardius illa rediret,

675

iecit ab obliquo nitidum iuvenaliter aurum.

an peteret, virgo visa est dubitare: coegi

tollere et adieci sublato pondera malo

inpediique oneris pariter gravitate moraque,

neve meus sermo cursu sit tardior ipso,

680

praeterita est virgo: duxit sua praemia victor.

Dignane, cui grates ageret, cui turis honorem

ferret, Adoni, fui? nec grates inmemor egit,

nec mihi tura dedit. subitam convertor in iram,

contemptuque dolens, ne sim spernenda futuris,

685

exemplo caveo meque ipsa exhortor in ambos:

templa, deum Matri quae quondam clarus Echion

fecerat ex voto, nemorosis abdita silvis,

transibant, et iter longum requiescere suasit;

illic concubitus intempestiva cupido

690

occupat Hippomenen a numine concita nostro.

luminis exigui fuerat prope templa recessus,

speluncae similis, nativo pumice tectus,

religione sacer prisca, quo multa sacerdos

lignea contulerat veterum simulacra deorum;

695

hunc init et vetito temerat sacraria probro.

sacra retorserunt oculos, turritaque Mater

an Stygia sontes dubitavit mergeret unda:

poena levis visa est; ergo modo levia fulvae

colla iubae velant, digiti curvantur in ungues,

700

ex umeris armi fiunt, in pectora totum

pondus abit, summae cauda verruntur arenae;

iram vultus habet, pro verbis murmura reddunt,

pro thalamis celebrant silvas aliisque timendi

dente premunt domito Cybeleia frena leones.

705

hos tu, care mihi, cumque his genus omne ferarum,

quod non terga fugae, sed pugnae pectora praebet,

effuge, ne virtus tua sit damnosa duobus!"

Adonidis mors

Illa quidem monuit iunctisque per aera cycnis

carpit iter, sed stat monitis contraria virtus.

710

forte suem latebris vestigia certa secuti

excivere canes, silvisque exire parantem

fixerat obliquo iuvenis Cinyreius ictu:

protinus excussit pando venabula rostro

sanguine tincta suo trepidumque et tuta petentem

715

trux aper insequitur totosque sub inguine dentes

abdidit et fulva moribundum stravit arena.

Vecta levi curru medias Cytherea per auras

Cypron olorinis nondum pervenerat alis:

agnovit longe gemitum morientis et albas

720

flexit aves illuc, utque aethere vidit ab alto

exanimem inque suo iactantem sanguine corpus,

desiluit pariterque sinum pariterque capillos

rupit et indignis percussit pectora palmis

questaque cum fatis "at non tamen omnia vestri

725

iuris erunt" dixit. "luctus monimenta manebunt

semper, Adoni, mei, repetitaque mortis imago

annua plangoris peraget simulamina nostri;

at cruor in florem mutabitur. an tibi quondam

femineos artus in olentes vertere mentas,

730

Persephone, licuit: nobis Cinyreius heros

invidiae mutatus erit?" sic fata cruorem

nectare odorato sparsit, qui tinctus ab illo

intumuit sic, ut fulvo perlucida caeno

surgere bulla solet, nec plena longior hora

735

facta mora est, cum flos de sanguine concolor ortus,

qualem, quae lento celant sub cortice granum,

punica ferre solent; brevis est tamen usus in illo;

namque male haerentem et nimia levitate caducum

excutiunt idem, qui praestant nomina, venti.'