Metamorphoseon libri XV

Liber IX

___________________________________________________

Theseus, Achelous, Hercules

Quae gemitus truncaeque deo Neptunius heros

causa rogat frontis; cui sic Calydonius amnis

coepit inornatos redimitus harundine crines:

'triste petis munus. quis enim sua proelia victus

5

commemorare velit? referam tamen ordine, nec tam

turpe fuit vinci, quam contendisse decorum est,

magnaque dat nobis tantus solacia victor.

nomine siqua suo fando pervenit ad aures

Deianira tuas, quondam pulcherrima virgo

10

multorumque fuit spes invidiosa procorum.

cum quibus ut soceri domus est intrata petiti,

"accipe me generum," dixi "Parthaone nate":

dixit et Alcides. alii cessere duobus.

ille Iovem socerum dare se, famamque laborum,

15

et superata suae referebat iussa novercae.

contra ego "turpe deum mortali cedere" dixi –

nondum erat ille deus – "dominum me cernis aquarum

cursibus obliquis inter tua regna fluentum.

nec gener externis hospes tibi missus ab oris,

20

sed popularis ero et rerum pars una tuarum.

tantum ne noceat, quod me nec regia Iuno

odit, et omnis abest iussorum poena laborum.

nam, quo te iactas, Alcmena nate, creatum,

Iuppiter aut falsus pater est, aut crimine verus.

25

matris adulterio patrem petis. elige, fictum

esse Iovem malis, an te per dedecus ortum."

talia dicentem iamdudum lumine torvo

spectat, et accensae non fortiter imperat irae,

verbaque tot reddit: "melior mihi dextera lingua.

30

dummodo pugnando superem, tu vince loquendo"

congrediturque ferox. puduit modo magna locutum

cedere: reieci viridem de corpore vestem,

bracchiaque opposui, tenuique a pectore varas

in statione manus et pugnae membra paravi.

35

ille cavis hausto spargit me pulvere palmis,

inque vicem fulvae tactu flavescit arenae.

et modo cervicem, modo crura, modo ilia captat,

aut captare putes, omnique a parte lacessit.

me mea defendit gravitas frustraque petebar;

40

haud secus ac moles, magno quam murmure fluctus

oppugnant; manet illa, suoque est pondere tuta.

digredimur paulum, rursusque ad bella coimus,

inque gradu stetimus, certi non cedere, eratque

cum pede pes iunctus, totoque ego pectore pronus

45

et digitos digitis et frontem fronte premebam.

non aliter vidi fortes concurrere tauros,

cum, pretium pugnae, toto nitidissima saltu

expetitur coniunx: spectant armenta paventque

nescia, quem maneat tanti victoria regni.

50

ter sine profectu voluit nitentia contra

reicere Alcides a se mea pectora; quarto

excutit amplexus, adductaque bracchia solvit,

inpulsumque manu – certum est mihi vera fateri –

protinus avertit, tergoque onerosus inhaesit.

55

siqua fides, – neque enim ficta mihi gloria voce

quaeritur – inposito pressus mihi monte videbar.

vix tamen inserui sudore fluentia multo

bracchia, vix solvi duros a corpore nexus.

instat anhelanti, prohibetque resumere vires,

60

et cervice mea potitur. tum denique tellus

pressa genu nostro est, et arenas ore momordi.

inferior virtute, meas devertor ad artes,

elaborque viro longum formatus in anguem.

qui postquam flexos sinuavi corpus in orbes,

65

cumque fero movi linguam stridore bisulcam,

risit, et inludens nostras Tirynthius artes

"cunarum labor est angues superare mearum,"

dixit "et ut vincas alios, Acheloe, dracones,

pars quota Lernaeae serpens eris unus echidnae?

70

vulneribus fecunda suis erat illa, nec ullum

de centum numero caput est inpune recisum,

quin gemino cervix herede valentior esset.

hanc ego ramosam natis e caede colubris

crescentemque malo domui domitamque reclusi.

75

quid fore te credis, falsum qui versus in anguem

arma aliena moves, quem forma precaria celat?"

dixerat, et summo digitorum vincula collo

inicit: angebar, ceu guttura forcipe pressus,

pollicibusque meas pugnabam evellere fauces.

80

sic quoque devicto restabat tertia tauri

forma trucis. tauro mutatus membra rebello.

induit ille toris a laeva parte lacertos,

admissumque trahens sequitur, depressaque dura

cornua figit humo, meque alta sternit arena.

85

nec satis hoc fuerat: rigidum fera dextera cornu

dum tenet, infregit, truncaque a fronte revellit.

naides hoc, pomis et odoro flore repletum,

sacrarunt; divesque meo Bona Copia cornu est.'

Dixerat: et nymphe ritu succincta Dianae,

90

una ministrarum, fusis utrimque capillis,

incessit totumque tulit praedivite cornu

autumnum et mensas, felicia poma, secundas.

lux subit; et primo feriente cacumina sole

discedunt iuvenes, neque enim dum flumina pacem

95

et placidos habeant lapsus totaeque residant

opperiuntur aquae. vultus Achelous agrestes

et lacerum cornu mediis caput abdidit undis.

Nessus

Huic tamen ablati doluit iactura decoris,

cetera sospes habet. capitis quoque fronde saligna

100

aut superinposita celatur harundine damnum.

at te, Nesse ferox, eiusdem virginis ardor

perdiderat volucri traiectum terga sagitta.

namque nova repetens patrios cum coniuge muros

venerat Eueni rapidas Iove natus ad undas.

105

uberior solito, nimbis hiemalibus auctus,

verticibusque frequens erat atque inpervius amnis.

intrepidum pro se, curam de coniuge agentem

Nessus adit, membrisque valens scitusque vadorum,

'officio' que 'meo ripa sistetur in illa

110

haec,' ait 'Alcide. tu viribus utere nando!'

pallentemque metu, fluviumque ipsumque timentem

tradidit Aonius pavidam Calydonida Nesso.

mox, ut erat, pharetraque gravis spolioque leonis –

nam clavam et curvos trans ripam miserat arcus –

115

'quandoquidem coepi, superentur flumina' dixit,

nec dubitat nec, qua sit clementissimus amnis,

quaerit, et obsequio deferri spernit aquarum.

iamque tenens ripam, missos cum tolleret arcus,

coniugis agnovit vocem Nessoque paranti

120

fallere depositum 'quo te fiducia' clamat

'vana pedum, violente, rapit? tibi, Nesse biformis,

dicimus. exaudi, nec res intercipe nostras.

si te nulla mei reverentia movit, at orbes

concubitus vetitos poterant inhibere paterni.

125

haud tamen effugies, quamvis ope fidis equina;

vulnere, non pedibus te consequar.' ultima dicta

re probat, et missa fugientia terga sagitta

traicit: exstabat ferrum de pectore aduncum.

quod simul evulsum est, sanguis per utrumque foramen

130

emicuit mixtus Lernaei tabe veneni.

excipit hunc Nessus 'ne' que enim 'moriemur

inulti' secum ait, et calido velamina tincta cruore

dat munus raptae velut inritamen amoris.

Herculis mors

Longa fuit medii mora temporis, actaque magni

135

Herculis inplerant terras odiumque novercae.

victor ab Oechalia Cenaeo sacra parabat

vota Iovi, cum Fama loquax praecessit ad aures,

Deianira, tuas, quae veris addere falsa

gaudet, et e minimo sua per mendacia crescit,

140

Amphitryoniaden Ioles ardore teneri.

credit amans, venerisque novae perterrita fama

indulsit primo lacrimis, flendoque dolorem

diffudit miseranda suum. mox deinde 'quid autem

flemus?' ait 'paelex lacrimis laetabitur istis.

145

quae quoniam adveniet, properandum aliquidque novandum est,

dum licet, et nondum thalamos tenet altera nostros.

conquerar, an sileam? repetam Calydona, morerne?

excedam tectis? an, si nihil amplius, obstem?

quid si me, Meleagre, tuam memor esse sororem

150

forte paro facinus, quantumque iniuria possit

femineusque dolor, iugulata paelice testor?'

Incursus animus varios habet: omnibus illis

praetulit inbutam Nesseo sanguine vestem

mittere, quae vires defecto reddat amori,

155

ignaroque Lichae, quid tradat, nescia, luctus

ipsa suos tradit blandisque miserrima verbis,

dona det illa viro, mandat. capit inscius heros,

induiturque umeris Lernaeae virus echidnae.

Tura dabat primis et verba precantia flammis,

160

vinaque marmoreas patera fundebat in aras:

incaluit vis illa mali, resolutaque flammis

Herculeos abiit late dilapsa per artus.

dum potuit, solita gemitum virtute repressit.

victa malis postquam est patientia, reppulit aras,

165

inplevitque suis nemorosam vocibus Oeten.

nec mora, letiferam conatur scindere vestem:

qua trahitur, trahit illa cutem, foedumque relatu,

aut haeret membris frustra temptata revelli,

aut laceros artus et grandia detegit ossa.

170

ipse cruor, gelido ceu quondam lammina candens

tincta lacu, stridit coquiturque ardente veneno.

nec modus est, sorbent avidae praecordia flammae,

caeruleusque fluit toto de corpore sudor,

ambustique sonant nervi, caecaque medullis

175

tabe liquefactis tendens ad sidera palmas

'cladibus,' exclamat 'Saturnia, pascere nostris,

pascere, et hanc pestem specta, crudelis, ab alto,

corque ferum satia! vel si miserandus et hosti

(hostis enim tibi sum), diris cruciatibus aegram

180

invisamque animam natamque laboribus aufer:

mors mihi munus erit; decet haec dare dona novercam!

Ergo ego foedantem peregrino templa cruore

Busirin domui saevoque alimenta parentis

Antaeo eripui? nec me pastoris Hiberi

185

forma triplex, nec forma triplex tua, Cerbere, movit?

vosne, manus, validi pressistis cornua tauri?

vestrum opus Elis habet, vestrum Stymphalides undae,

Partheniumque nemus? vestra virtute relatus

Thermodontiaco caelatus balteus auro,

190

pomaque ab insomni concustodita dracone?

nec mihi centauri potuere resistere, nec mi

Arcadiae vastator aper? nec profuit hydrae

crescere per damnum geminasque resumere vires?

quid, cum Thracis equos humano sanguine pingues

195

plenaque corporibus laceris praesepia vidi,

visaque deieci, dominumque ipsosque peremi?

his elisa iacet moles Nemeaea lacertis:

hac caelum cervice tuli. defessa iubendo est

saeva Iovis coniunx: ego sum indefessus agendo.

200

sed nova pestis adest, cui nec virtute resisti

nec telis armisque potest. pulmonibus errat

ignis edax imis, perque omnes pascitur artus.

at valet Eurystheus! et sunt, qui credere possint

esse deos?' dixit, perque altam saucius Oeten

205

haud aliter graditur, quam si venabula taurus

corpore fixa gerat, factique refugerit auctor.

saepe illum gemitus edentem, saepe frementem,

saepe retemptantem totas refringere vestes

sternentemque trabes irascentemque videres

210

montibus aut patrio tendentem bracchia caelo.

Ecce Lichan trepidum latitantem rupe cavata

aspicit, utque dolor rabiem conlegerat omnem,

'tune, Licha,' dixit 'feralia dona dedisti?

tune meae necis auctor eris?' tremit ille, pavetque

215

pallidus, et timide verba excusantia dicit.

dicentem genibusque manus adhibere parantem

corripit Alcides, et terque quaterque rotatum

mittit in Euboicas tormento fortius undas.

ille per ae+rias pendens induruit auras:

220

utque ferunt imbres gelidis concrescere ventis,

inde nives fieri, nivibus quoque molle rotatis

astringi et spissa glomerari grandine corpus,

sic illum validis iactum per inane lacertis

exsanguemque metu nec quicquam umoris habentem

225

in rigidos versum silices prior edidit aetas.

nunc quoque in Euboico scopulus brevis eminet alto

gurgite et humanae servat vestigia formae,

quem, quasi sensurum, nautae calcare verentur,

appellantque Lichan. at tu, Iovis inclita proles,

230

arboribus caesis, quas ardua gesserat Oete,

inque pyram structis arcum pharetramque capacem

regnaque visuras iterum Troiana sagittas

ferre iubes Poeante satum, quo flamma ministro

subdita. dumque avidis comprenditur ignibus agger,

235

congeriem silvae Nemeaeo vellere summam

sternis, et inposita clavae cervice recumbis,

haud alio vultu, quam si conviva iaceres

inter plena meri redimitus pocula sertis.

Iamque valens et in omne latus diffusa sonabat,

240

securosque artus contemptoremque petebat

flamma suum. timuere dei pro vindice terrae.

quos ita, sensit enim, laeto Saturnius ore

Iuppiter adloquitur: 'nostra est timor iste voluptas,

o superi, totoque libens mihi pectore grator,

245

quod memoris populi dicor rectorque paterque

et mea progenies vestro quoque tuta favore est.

nam quamquam ipsius datur hoc inmanibus actis,

obligor ipse tamen. sed enim nec pectora vano

fida metu paveant: Oeteas spernite flammas!

250

omnia qui vicit, vincet, quos cernitis, ignes

nec nisi materna Vulcanum parte potentem

sentiet. aeternum est a me quod traxit, et expers

atque inmune necis, nullaque domabile flamma.

idque ego defunctum terra caelestibus oris

255

accipiam, cunctisque meum laetabile factum

dis fore confido. siquis tamen Hercule, siquis

forte deo doliturus erit, data praemia nolet,

sed meruisse dari sciet, invitusque probabit.'

adsensere dei. coniunx quoque regia visa est

260

cetera non duro, duro tamen ultima vultu

dicta tulisse Iovis, seque indoluisse notatam.

interea quodcumque fuit populabile flammae,

Mulciber abstulerat, nec cognoscenda remansit

Herculis effigies, nec quicquam ab imagine ductum

265

matris habet, tantumque Iovis vestigia servat.

utque novus serpens posita cum pelle senecta

luxuriare solet, squamaque nitere recenti,

sic ubi mortales Tirynthius exuit artus,

parte sui meliore viget, maiorque videri

270

coepit et augusta fieri gravitate verendus.

quem pater omnipotens inter cava nubila raptum

quadriiugo curru radiantibus intulit astris.

Alcmene et Galanthis

Sensit Atlas pondus. neque adhuc Stheneleius iras

solverat Eurystheus, odiumque in prole paternum

275

exercebat atrox. at longis anxia curis

Argolis Alcmene, questus ubi ponat aniles,

cui referat nati testatos orbe labores,

cuive suos casus, Iolen habet. Herculis illam

imperiis thalamoque animoque receperat Hyllus,

280

inpleratque uterum generoso semine; cui sic

incipit Alcmene: 'faveant tibi numina saltem,

conripiantque moras tum cum matura vocabis

praepositam timidis parientibus Ilithyiam,

quam mihi difficilem Iunonis gratia fecit.

285

namque laboriferi cum iam natalis adesset

Herculis et decimum premeretur sidere signum,

tendebat gravitas uterum mihi, quodque ferebam,

tantum erat, ut posses auctorem dicere tecti

ponderis esse Iovem. nec iam tolerare labores

290

ulterius poteram. quin nunc quoque frigidus artus,

dum loquor, horror habet, parsque est meminisse doloris.

septem ego per noctes, totidem cruciata diebus,

fessa malis, tendensque ad caelum bracchia, magno

Lucinam Nixosque pares clamore vocabam.

295

illa quidem venit, sed praecorrupta, meumque

quae donare caput Iunoni vellet iniquae.

utque meos audit gemitus, subsedit in illa

ante fores ara, dextroque a poplite laevum

pressa genu et digitis inter se pectine iunctis

300

sustinuit partus. tacita quoque carmina voce

dixit, et inceptos tenuerunt carmina partus.

nitor, et ingrato facio convicia demens

vana Iovi, cupioque mori, moturaque duros

verba queror silices. matres Cadmeides adsunt,

305

votaque suscipiunt, exhortanturque dolentem.

una ministrarum, media de plebe, Galanthis,

flava comas, aderat, faciendis strenua iussis,

officiis dilecta suis. ea sensit iniqua

nescio quid Iunone geri, dumque exit et intrat

310

saepe fores, divam residentem vidit in ara

bracchiaque in genibus digitis conexa tenentem,

et "quaecumque es," ait "dominae gratare. levata est

Argolis Alcmene, potiturque puerpera voto."

exsiluit, iunctasque manus pavefacta remisit

315

diva potens uteri: vinclis levor ipsa remissis.

numine decepto risisse Galanthida fama est.

ridentem prensamque ipsis dea saeva capillis

traxit, et e terra corpus relevare volentem

arcuit, inque pedes mutavit bracchia primos.

320

strenuitas antiqua manet; nec terga colorem

amisere suum: forma est diversa priori.

quae quia mendaci parientem iuverat ore,

ore parit nostrasque domos, ut et ante, frequentat.'

Dryope

Dixit, et admonitu veteris commota ministrae

325

ingemuit. quam sic nurus est affata dolentem:

'te tamen, o genetrix, alienae sanguine nostro

rapta movet facies. quid si tibi mira sororis

fata meae referam? quamquam lacrimaeque dolorque

impediunt, prohibentque loqui. fuit unica matri –

330

me pater ex alia genuit – notissima forma

Oechalidum, Dryope. quam virginitate carentem

vimque dei passam Delphos Delonque tenentis

excipit Andraemon, et habetur coniuge felix.

est lacus, adclivis devexo margine formam

335

litoris efficiens, summum myrteta coronant.

venerat huc Dryope fatorum nescia, quoque

indignere magis, nymphis latura coronas,

inque sinu puerum, qui nondum impleverat annum,

dulce ferebat onus tepidique ope lactis alebat.

340

haud procul a stagno Tyrios imitata colores

in spem bacarum florebat aquatica lotos.

carpserat hinc Dryope, quos oblectamina nato

porrigeret, flores, et idem factura videbar –

namque aderam – vidi guttas e flore cruentas

345

decidere et tremulo ramos horrore moveri.

scilicet, ut referunt tardi nunc denique agrestes,

Lotis in hanc nymphe, fugiens obscena Priapi,

contulerat versos, servato nomine, vultus.

Nescierat soror hoc. quae cum perterrita retro

350

ire et adoratis vellet discedere nymphis,

haeserunt radice pedes. convellere pugnat,

nec quicquam, nisi summa movet. subcrescit ab imo,

totaque paulatim lentus premit inguina cortex.

ut vidit, conata manu laniare capillos,

355

fronde manum implevit: frondes caput omne tenebant.

at puer Amphissos (namque hoc avus Eurytus illi

addiderat nomen) materna rigescere sentit

ubera; nec sequitur ducentem lacteus umor.

spectatrix aderam fati crudelis, opemque

360

non poteram tibi ferre, soror, quantumque valebam,

crescentem truncum ramosque amplexa morabar,

et, fateor, volui sub eodem cortice condi.

ecce vir Andraemon genitorque miserrimus adsunt,

et quaerunt Dryopen: Dryopen quaerentibus illis

365

ostendi loton. tepido dant oscula ligno,

adfusique suae radicibus arboris haerent.

nil nisi iam faciem, quod non foret arbor, habebat,

cara soror: lacrimae misero de corpore factis

inrorant foliis, ac, dum licet, oraque praestant

370

vocis iter, tales effundit in ae+ra questus:

"siqua fides miseris, hoc me per numina iuro

non meruisse nefas. patior sine crimine poenam.

viximus innocuae. si mentior, arida perdam

quas habeo frondes, et caesa securibus urar.

375

hunc tamen infantem maternis demite ramis,

et date nutrici, nostraque sub arbore saepe

lac facitote bibat, nostraque sub arbore ludat.

cumque loqui poterit, matrem facitote salutet,

et tristis dicat 'latet hoc in stipite mater.'

380

stagna tamen timeat, nec carpat ab arbore flores,

et frutices omnis corpus putet esse dearum.

care vale coniunx, et tu, germana, paterque!

qui, siqua est pietas, ab acutae vulnere falcis,

a pecoris morsu frondes defendite nostras.

385

et quoniam mihi fas ad vos incumbere non est,

erigite huc artus, et ad oscula nostra venite,

dum tangi possum, parvumque attollite natum!

plura loqui nequeo. nam iam per candida mollis

colla liber serpit, summoque cacumine condor.

390

ex oculis removete manus. sine munere vestro

contegat inductus morientia lumina cortex!"

desierant simul ora loqui, simul esse. diuque

corpore mutato rami caluere recentes.'

Iolaus

Dumque refert Iole factum mirabile, dumque

395

Eurytidos lacrimas admoto pollice siccat

Alcmene (flet et ipsa tamen) compescuit omnem

res nova tristitiam. nam limine constitit alto

paene puer dubiaque tegens lanugine malas,

ora reformatus primos Iolaus in annos.

400

hoc illi dederat Iunonia muneris Hebe,

victa viri precibus. quae cum iurare pararet,

dona tributuram post hunc se talia nulli,

non est passa Themis: 'nam iam discordia Thebae

bella movent,' dixit 'Capaneusque nisi ab Iove vinci

405

haud poterit, fientque pares in vulnere fratres,

subductaque suos manes tellure videbit

vivus adhuc vates; ultusque parente parentem

natus erit facto pius et sceleratus eodem

attonitusque malis, exul mentisque domusque,

410

vultibus Eumenidum matrisque agitabitur umbris,

donec eum coniunx fatale poposcerit aurum,

cognatumque latus Phegeius hauserit ensis.

tum demum magno petet hos Acheloia supplex

ab Iove Calliroe natis infantibus annos

415

addat, neve necem sinat esse ultoris inultam.

Iuppiter his motus privignae dona nurusque

praecipiet, facietque viros inpubibus annis.'

Haec ubi faticano venturi praescia dixit

ore Themis, vario superi sermone fremebant,

420

et, cur non aliis eadem dare dona liceret,

murmur erat. queritur veteres Pallantias annos

coniugis esse sui, queritur canescere mitis

Ia+siona Ceres, repetitum Mulciber aevum

poscit Ericthonio, Venerem quoque cura futuri

425

tangit, et Anchisae renovare paciscitur annos.

cui studeat, deus omnis habet; crescitque favore

turbida seditio, donec sua Iuppiter ora

solvit, et 'o! nostri siqua est reverentia,' dixit

'quo ruitis? tantumne aliquis sibi posse videtur,

430

fata quoque ut superet? fatis Iolaus in annos,

quos egit, rediit. fatis iuvenescere debent

Calliroe geniti, non ambitione nec armis.

vos etiam, quoque hoc animo meliore feratis,

me quoque fata regunt. quae si mutare valerem,

435

nec nostrum seri curvarent Aeacon anni,

perpetuumque aevi florem Rhadamanthus haberet

cum Minoe meo, qui propter amara senectae

pondera despicitur, nec quo prius ordine regnat.'

Dicta Iovis movere deos; nec sustinet ullus,

440

cum videat fessos Rhadamanthon et Aeacon annis

et Minoa, queri. qui, dum fuit integer aevi,

terruerat magnas ipso quoque nomine gentes;

tunc erat invalidus, Deionidenque iuventae

robore Miletum Phoeboque parente superbum

445

pertimuit, credensque suis insurgere regnis,

haud tamen est patriis arcere penatibus ausus.

sponte fugis, Milete, tua, celerique carina

Aegaeas metiris aquas, et in Aside terra

moenia constituis positoris habentia nomen.

Byblis

450

Hic tibi, dum sequitur patriae curvamina ripae,

filia Maeandri totiens redeuntis eodem

cognita Cyanee, praestanti corpora forma,

Byblida cum Cauno, prolem est enixa gemellam.

Byblis in exemplo est, ut ament concessa puellae,

455

Byblis Apollinei correpta cupidine fratris;

non soror ut fratrem, nec qua debebat, amavit.

illa quidem primo nullos intellegit ignes,

nec peccare putat, quod saepius oscula iungat,

quod sua fraterno circumdet bracchia collo;

460

mendacique diu pietatis fallitur umbra.

paulatim declinat amor, visuraque fratrem

culta venit, nimiumque cupit formosa videri

et siqua est illic formosior, invidet illi.

sed nondum manifesta sibi est, nullumque sub illo

465

igne facit votum, verumtamen aestuat intus.

iam dominum appellat, iam nomina sanguinis odit,

Byblida iam mavult, quam se vocet ille sororem.

Spes tamen obscenas animo demittere non est

ausa suo vigilans; placida resoluta quiete

470

saepe videt quod amat: visa est quoque iungere fratri

corpus et erubuit, quamvis sopita iacebat.

somnus abit; silet illa diu repetitque quietis

ipsa suae speciem dubiaque ita mente profatur:

'me miseram! tacitae quid vult sibi noctis imago?

475

quam nolim rata sit! cur haec ego somnia vidi?

ille quidem est oculis quamvis formosus iniquis

et placet, et possim, si non sit frater, amare,

et me dignus erat. verum nocet esse sororem.

dummodo tale nihil vigilans committere temptem,

480

saepe licet simili redeat sub imagine somnus!

testis abest somno, nec abest imitata voluptas.

pro Venus et tenera volucer cum matre Cupido,

gaudia quanta tuli! quam me manifesta libido

contigit! ut iacui totis resoluta medullis!

485

ut meminisse iuvat! quamvis brevis illa voluptas

noxque fuit praeceps et coeptis invida nostris.

O ego, si liceat mutato nomine iungi,

quam bene, Caune, tuo poteram nurus esse parenti!

quam bene, Caune, meo poteras gener esse parenti!

490

omnia, di facerent, essent communia nobis,

praeter avos: tu me vellem generosior esses!

nescioquam facies igitur, pulcherrime, matrem;

at mihi, quae male sum, quos tu, sortita parentes,

nil nisi frater eris. quod obest, id habebimus unum.

495

quid mihi significant ergo mea visa? quod autem

somnia pondus habent? an habent et somnia pondus?

di melius! di nempe suas habuere sorores.

sic Saturnus Opem iunctam sibi sanguine duxit,

Oceanus Tethyn, Iunonem rector Olympi.

500

sunt superis sua iura! quid ad caelestia ritus

exigere humanos diversaque foedera tempto?

aut nostro vetitus de corde fugabitur ardor,

aut hoc si nequeo, peream, precor, ante toroque

mortua componar, positaeque det oscula frater.

505

et tamen arbitrium quaerit res ista duorum!

finge placere mihi: scelus esse videbitur illi.

at non Aeolidae thalamos timuere sororum!

unde sed hos novi? cur haec exempla paravi?

quo feror? obscenae procul hinc discedite flammae

510

nec, nisi qua fas est germanae, frater ametur!

si tamen ipse mei captus prior esset amore,

forsitan illius possem indulgere furori.

ergo ego, quae fueram non reiectura petentem,

ipsa petam? poterisne loqui? poterisne fateri?

515

coget amor, potero! vel, si pudor ora tenebit,

littera celatos arcana fatebitur ignis.'

Hoc placet, haec dubiam vicit sententia mentem.

in latus erigitur cubitoque innixa sinistro

'viderit: insanos' inquit 'fateamur amores!

520

ei mihi, quo labor? quem mens mea concipit ignem?'

et meditata manu componit verba trementi.

dextra tenet ferrum, vacuam tenet altera ceram.

incipit et dubitat, scribit damnatque tabellas,

et notat et delet, mutat culpatque probatque

525

inque vicem sumptas ponit positasque resumit.

quid velit ignorat; quicquid factura videtur,

displicet. in vultu est audacia mixta pudori.

scripta 'soror' fuerat; visum est delere sororem

verbaque correctis incidere talia ceris:

530

'quam, nisi tu dederis, non est habitura salutem,

hanc tibi mittit amans: pudet, a, pudet edere nomen,

et si quid cupiam quaeris, sine nomine vellem

posset agi mea causa meo, nec cognita Byblis

ante forem, quam spes votorum certa fuisset.

535

esse quidem laesi poterat tibi pectoris index

et color et macies et vultus et umida saepe

lumina nec causa suspiria mota patenti

et crebri amplexus, et quae, si forte notasti,

oscula sentiri non esse sororia possent.

540

ipsa tamen, quamvis animo grave vulnus habebam,

quamvis intus erat furor igneus, omnia feci

(sunt mihi di testes), ut tandem sanior essem,

pugnavique diu violenta Cupidinis arma

effugere infelix, et plus, quam ferre puellam

545

posse putes, ego dura tuli. superata fateri

cogor, opemque tuam timidis exposcere votis.

tu servare potes, tu perdere solus amantem:

elige, utrum facias. non hoc inimica precatur,

sed quae, cum tibi sit iunctissima, iunctior esse

550

expetit et vinclo tecum propiore ligari.

iura senes norint, et quid liceatque nefasque

fasque sit, inquirant, legumque examina servent.

conveniens Venus est annis temeraria nostris.

quid liceat, nescimus adhuc, et cuncta licere

555

credimus et sequimur magnorum exempla deorum.

nec nos aut durus pater aut reverentia famae

aut timor impediet: tantum sit causa timendi,

dulcia fraterno sub nomina furta tegemus.

est mihi libertas tecum secreta loquendi,

560

et damus amplexus, et iungimus oscula coram.

quantum est, quod desit? miserere fatentis amores,

et non fassurae, nisi cogeret ultimus ardor,

neve merere meo subscribi causa sepulchro.'

Talia nequiquam perarantem plena reliquit

565

cera manum, summusque in margine versus adhaesit.

protinus inpressa signat sua crimina gemma,

quam tinxit lacrimis (linguam defecerat umor):

deque suis unum famulis pudibunda vocavit,

et pavidum blandita 'fer has, fidissime, nostro'

570

dixit, et adiecit longo post tempore 'fratri.'

cum daret, elapsae manibus cecidere tabellae.

omine turbata est, misit tamen. apta minister

tempora nactus adit traditque latentia verba.

attonitus subita iuvenis Maeandrius ira

575

proicit acceptas lecta sibi parte tabellas,

vixque manus retinens trepidantis ab ore ministri,

'dum licet, o vetitae scelerate libidinis auctor,

effuge!' ait 'qui, si nostrum tua fata pudorem

non traherent secum, poenas mihi morte dedisses.'

580

ille fugit pavidus, dominaeque ferocia Cauni

dicta refert. palles audita, Bybli, repulsa,

et pavet obsessum glaciali frigore corpus.

mens tamen ut rediit, pariter rediere furores,

linguaque vix tales icto dedit ae+re voces:

585

'et merito! quid enim temeraria vulneris huius

indicium feci? quid, quae celanda fuerunt,

tam cito commisi properatis verba tabellis?

ante erat ambiguis animi sententia dictis

praetemptanda mihi. ne non sequeretur euntem,

590

parte aliqua veli, qualis foret aura, notare

debueram, tutoque mari decurrere, quae nunc

non exploratis inplevi lintea ventis.

auferor in scopulos igitur, subversaque toto

obruor oceano, neque habent mea vela recursus.

595

quid, quod et ominibus certis prohibebar amori

indulgere meo, tum cum mihi ferre iubenti

excidit et fecit spes nostras cera caducas?

nonne vel illa dies fuerat, vel tota voluntas,

sed potius mutanda dies? deus ipse monebat

600

signaque certa dabat, si non male sana fuissem.

et tamen ipsa loqui, nec me committere cerae

debueram, praesensque meos aperire furores.

vidisset lacrimas, vultum vidisset amantis;

plura loqui poteram, quam quae cepere tabellae.

605

invito potui circumdare bracchia collo,

et, si reicerer, potui moritura videri

amplectique pedes, adfusaque poscere vitam.

omnia fecissem, quorum si singula duram

flectere non poterant, potuissent omnia, mentem.

610

forsitan et missi sit quaedam culpa ministri:

non adiit apte, nec legit idonea, credo,

tempora, nec petiit horamque animumque vacantem.

haec nocuere mihi; neque enim est de tigride natus

nec rigidas silices solidumve in pectore ferrum

615

aut adamanta gerit, nec lac bibit ille leaenae.

vincetur! repetendus erit, nec taedia coepti

ulla mei capiam, dum spiritus iste manebit.

nam primum, si facta mihi revocare liceret,

non coepisse fuit: coepta expugnare secundum est.

620

quippe nec ille potest, ut iam mea vota relinquam,

non tamen ausorum semper memor esse meorum.

et, quia desierim, leviter voluisse videbor,

aut etiam temptasse illum insidiisque petisse,

vel certe non hoc, qui plurimus urget et urit

625

pectora nostra, deo, sed victa libidine credar;

denique iam nequeo nil commisisse nefandum.

et scripsi et petii: reserata est nostra voluntas;

ut nihil adiciam, non possum innoxia dici.

quod superest, multum est in vota, in crimina parvum.'

630

dixit, et (incertae tanta est discordia mentis),

cum pigeat temptasse, libet temptare. modumque

exit et infelix committit saepe repelli.

mox ubi finis abest, patriam fugit ille nefasque,

inque peregrina ponit nova moenia terra.

635

tum vero maestam tota Miletida mente

defecisse ferunt, tum vero a pectore vestem

diripuit planxitque suos furibunda lacertos;

iamque palam est demens, inconcessaeque fatetur

spem Veneris, sine qua patriam invisosque penates

640

deserit, et profugi sequitur vestigia fratris.

utque tuo motae, proles Semeleia, thyrso

Ismariae celebrant repetita triennia bacchae,

Byblida non aliter latos ululasse per agros

Bubasides videre nurus. quibus illa relictis

645

Caras et armiferos Lelegas Lyciamque pererrat.

iam Cragon et Limyren Xanthique reliquerat undas,

quoque Chimaera iugo mediis in partibus ignem,

pectus et ora leae, caudam serpentis habebat.

deficiunt silvae, cum tu lassata sequendo

650

concidis, et dura positis tellure capillis,

Bybli, iaces frondesque tuo premis ore caducas.

saepe illam nymphae teneris Lelegeides ulnis

tollere conantur, saepe, ut medeatur amori,

praecipiunt, surdaeque adhibent solacia menti.

655

muta iacet, viridesque suis tenet unguibus herbas

Byblis, et umectat lacrimarum gramina rivo.

naidas his venam, quae numquam arescere posset,

subposuisse ferunt. quid enim dare maius habebant?

protinus, ut secto piceae de cortice guttae,

660

utve tenax gravida manat tellure bitumen;

utve sub adventu spirantis lene favoni

sole remollescit quae frigore constitit unda;

sic lacrimis consumpta suis Phoebeia Byblis

vertitur in fontem, qui nunc quoque vallibus illis

665

nomen habet dominae, nigraque sub ilice manat.

Iphis

Fama novi centum Cretaeas forsitan urbes

implesset monstri, si non miracula nuper

Iphide mutata Crete propiora tulisset.

proxima Cnosiaco nam quondam Phaestia regno

670

progenuit tellus ignoto nomine Ligdum,

ingenua de plebe virum, nec census in illo

nobilitate sua maior, sed vita fidesque

inculpata fuit. gravidae qui coniugis aures

vocibus his monuit, cum iam prope partus adesset.

675

'quae voveam, duo sunt: minimo ut relevere dolore,

utque marem parias. onerosior altera sors est,

et vires fortuna negat. quod abominor, ergo

edita forte tuo fuerit si femina partu, –

invitus mando; pietas, ignosce! – necetur.'

680

dixerat et lacrimis vultum lavere profusis

tam qui mandabat, quam cui mandata dabantur.

sed tamen usque suum vanis Telethusa maritum

sollicitat precibus, ne spem sibi ponat in arto.

certa sua est Ligdo sententia. iamque ferendo

685

vix erat illa gravem maturo pondere ventrem,

cum medio noctis spatio sub imagine somni

Inachis ante torum, pompa comitata sacrorum,

aut stetit aut visa est. inerant lunaria fronti

cornua cum spicis nitido flaventibus auro

690

et regale decus; cum qua latrator Anubis,

sanctaque Bubastis, variusque coloribus Apis,

quique premit vocem digitoque silentia suadet;

sistraque erant, numquamque satis quaesitus Osiris,

plenaque somniferis serpens peregrina venenis.

695

tum velut excussam somno et manifesta videntem

sic adfata dea est: 'pars o Telethusa mearum,

pone graves curas, mandataque falle mariti.

nec dubita, cum te partu Lucina levarit,

tollere quicquid erit. dea sum auxiliaris opemque

700

exorata fero; nec te coluisse quereris

ingratum numen.' monuit, thalamoque recessit.

laeta toro surgit, purasque ad sidera supplex

Cressa manus tollens, rata sint sua visa, precatur.

Ut dolor increvit, seque ipsum pondus in auras

705

expulit, et nata est ignaro femina patre,

iussit ali mater puerum mentita. fidemque

res habuit, neque erat ficti nisi conscia nutrix.

vota pater solvit, nomenque inponit avitum:

Iphis avus fuerat. gavisa est nomine mater,

710

quod commune foret, nec quemquam falleret illo.

inpercepta pia mendacia fraude latebant.

Cultus erat pueri; facies, quam sive puellae,

sive dares puero, fuerat formosus uterque.

Tertius interea decimo successerat annus:

715

cum pater, Iphi, tibi flavam despondet Ianthen,

inter Phaestiadas quae laudatissima formae

dote fuit virgo, Dictaeo nata Teleste.

par aetas, par forma fuit, primasque magistris

accepere artes, elementa aetatis, ab isdem.

720

hinc amor ambarum tetigit rude pectus, et aequum

vulnus utrique dedit, sed erat fiducia dispar:

coniugium pactaeque exspectat tempora taedae,

quamque virum putat esse, suum fore credit Ianthe;

Iphis amat, qua posse frui desperat, et auget

725

hoc ipsum flammas, ardetque in virgine virgo,

vixque tenens lacrimas 'quis me manet exitus,' inquit

'cognita quam nulli, quam prodigiosa novaeque

cura tenet Veneris? si di mihi parcere vellent,

perdere debuerant; si non me perdere vellent,

730

naturale malum saltem et de more dedissent.

nec vaccam vaccae, nec equas amor urit equarum:

urit oves aries, sequitur sua femina cervum.

sic et aves coeunt, interque animalia cuncta

femina femineo conrepta cupidine nulla est.

735

vellem nulla forem! ne non tamen omnia Crete

monstra ferat, taurum dilexit filia Solis,

femina nempe marem. meus est furiosior illo,

si verum profitemur, amor. tamen illa secuta est

spem Veneris; tamen illa dolis et imagine vaccae

740

passa bovem est, et erat, qui deciperetur, adulter.

huc licet ex toto sollertia confluat orbe,

ipse licet revolet ceratis Daedalus alis,

quid faciet? num me puerum de virgine doctis

artibus efficiet? num te mutabit, Ianthe?

745

quin animum firmas, teque ipsa recolligis, Iphi,

consiliique inopes et stultos excutis ignes?

quid sis nata, vide, nisi te quoque decipis ipsam,

et pete quod fas est, et ama quod femina debes!

Spes est, quae faciat, spes est, quae pascat amorem.

750

hanc tibi res adimit. non te custodia caro

arcet ab amplexu, nec cauti cura mariti,

non patris asperitas, non se negat ipsa roganti,

nec tamen est potiunda tibi, nec, ut omnia fiant,

esse potes felix, ut dique hominesque laborent.

755

nunc quoque votorum nulla est pars vana meorum,

dique mihi faciles, quicquid valuere, dederunt;

quodque ego, vult genitor, vult ipsa, socerque futurus.

at non vult natura, potentior omnibus istis,

quae mihi sola nocet. venit ecce optabile tempus,

760

luxque iugalis adest, et iam mea fiet Ianthe –

nec mihi continget: mediis sitiemus in undis.

pronuba quid Iuno, quid ad haec, Hymenaee, venitis

sacra, quibus qui ducat abest, ubi nubimus ambae?'

pressit ab his vocem. nec lenius altera virgo

765

aestuat, utque celer venias, Hymenaee, precatur.

quae petit, haec Telethusa timens modo tempora differt,

nunc ficto languore moram trahit, omina saepe

visaque causatur. sed iam consumpserat omnem

materiam ficti, dilataque tempora taedae

770

institerant, unusque dies restabat. at illa

crinalem capiti vittam nataeque sibique

detrahit, et passis aram complexa capillis

'Isi, Paraetonium Mareoticaque arva Pharonque

quae colis, et septem digestum in cornua Nilum:

775

fer, precor,' inquit 'opem, nostroque medere timori!

te, dea, te quondam tuaque haec insignia vidi

cunctaque cognovi, sonitum comitantiaque aera

sistrorum, memorique animo tua iussa notavi.

quod videt haec lucem, quod non ego punior, ecce

780

consilium munusque tuum est. miserere duarum,

auxilioque iuva!' lacrimae sunt verba secutae.

visa dea est movisse suas (et moverat) aras,

et templi tremuere fores, imitataque lunam

cornua fulserunt, crepuitque sonabile sistrum.

785

non secura quidem, fausto tamen omine laeta

mater abit templo. sequitur comes Iphis euntem,

quam solita est, maiore gradu, nec candor in ore

permanet, et vires augentur, et acrior ipse est

vultus, et incomptis brevior mensura capillis,

790

plusque vigoris adest, habuit quam femina. nam quae

femina nuper eras, puer es! date munera templis,

nec timida gaudete fide! dant munera templis,

addunt et titulum: titulus breve carmen habebat:

DONA·PUER·SOLVIT·QUAE·FEMINA·VOVERAT·IPHIS.

795

postera lux radiis latum patefecerat orbem,

cum Venus et Iuno sociosque Hymenaeus ad ignes

conveniunt, potiturque sua puer Iphis Ianthe.