Metamorphoseon libri XV

Liber VIII

___________________________________________________

Cephalus in Aegina

Iam nitidum retegente diem noctisque fugante

tempora Lucifero cadit Eurus, et umida surgunt

nubila: dant placidi cursum redeuntibus Austri

Aeacidis Cephaloque; quibus feliciter acti

5

ante exspectatum portus tenuere petitos.

Nisus et Scylla

Interea Minos Lelegeia litora vastat

praetemptatque sui vires Mavortis in urbe

Alcathoi, quam Nisus habet, cui splendidus ostro

inter honoratos medioque in vertice canos

10

crinis inhaerebat, magni fiducia regni.

Sexta resurgebant orientis cornua lunae,

et pendebat adhuc belli fortuna, diuque

inter utrumque volat dubiis Victoria pennis.

regia turris erat vocalibus addita muris,

15

in quibus auratam proles Letoia fertur

deposuisse lyram: saxo sonus eius inhaesit.

saepe illuc solita est ascendere filia Nisi

et petere exiguo resonantia saxa lapillo,

tum cum pax esset; bello quoque saepe solebat

20

spectare ex illa rigidi certamina Martis,

iamque mora belli procerum quoque nomina norat

armaque equosque habitusque Cydoneasque pharetras;

noverat ante alios faciem ducis Europaei,

plus etiam, quam nosse sat est: hac iudice Minos,

25

seu caput abdiderat cristata casside pennis,

in galea formosus erat; seu sumpserat aere

fulgentem clipeum, clipeum sumpsisse decebat;

torserat adductis hastilia lenta lacertis:

laudabat virgo iunctam cum viribus artem;

30

inposito calamo patulos sinuaverat arcus:

sic Phoebum sumptis iurabat stare sagittis;

cum vero faciem dempto nudaverat aere

purpureusque albi stratis insignia pictis

terga premebat equi spumantiaque ora regebat,

35

vix sua, vix sanae virgo Niseia compos

mentis erat: felix iaculum, quod tangeret ille,

quaeque manu premeret, felicia frena vocabat.

impetus est illi, liceat modo, ferre per agmen

virgineos hostile gradus, est impetus illi

40

turribus e summis in Cnosia mittere corpus

castra vel aeratas hosti recludere portas,

vel siquid Minos aliud velit. utque sedebat

candida Dictaei spectans tentoria regis,

'laeter,' ait 'doleamne geri lacrimabile bellum,

45

in dubio est; doleo, quod Minos hostis amanti est.

sed nisi bella forent, numquam mihi cognitus esset!

me tamen accepta poterat deponere bellum

obside: me comitem, me pacis pignus haberet.

si quae te peperit, talis, pulcherrime rerum,

50

qualis es, ipse fuit, merito deus arsit in illa.

O ego ter felix, si pennis lapsa per auras

Cnosiaci possem castris insistere regis

fassaque me flammasque meas, qua dote, rogarem,

vellet emi, tantum patrias ne posceret arces!

55

nam pereant potius sperata cubilia, quam sim

proditione potens! – quamvis saepe utile vinci

victoris placidi fecit clementia multis.

iusta gerit certe pro nato bella perempto:

et causaque valet causamque tuentibus armis.

60

et puto, vincemur. qui si manet exitus urbem,

cur suus haec illi reseret mea moenia Mavors

et non noster amor? melius sine caede moraque

inpensaque sui poterit superare cruoris.

nam metuam certe, ne quis tua pectora, Minos,

65

vulneret inprudens: quis enim tam durus, ut in te

derigere inmitem non inscius audeat hastam?

coepta placent, et stat sententia tradere mecum

dotalem patriam finemque inponere bello;

verum velle parum est! aditus custodia servat,

70

claustraque portarum genitor tenet: hunc ego solum

infelix timeo, solus mea vota moratur.

di facerent, sine patre forem! sibi quisque profecto

est deus: ignavis precibus Fortuna repugnat.

altera iamdudum succensa cupidine tanto

75

perdere gauderet, quodcumque obstaret amori.

et cur ulla foret me fortior? ire per ignes

et gladios ausim; nec in hoc tamen ignibus ullis

aut gladiis opus est, opus est mihi crine paterno.

illa mihi est auro pretiosior, illa beatam

80

purpura me votique mei factura potentem.'

Talia dicenti curarum maxima nutrix

nox intervenit, tenebrisque audacia crevit.

prima quies aderat, qua curis fessa diurnis

pectora somnus habet: thalamos taciturna paternos

85

intrat et (heu facinus!) fatali nata parentem

crine suum spoliat praedaque potita nefanda

fert secum spolium sceleris progressaque porta

per medios hostes (meriti fiducia tanta est!)

pervenit ad regem; quem sic adfata paventem est:

90

'suasit amor facinus: proles ego regia Nisi

Scylla tibi trado patriaeque meosque penates;

praemia nulla peto nisi te: cape pignus amoris

purpureum crinem nec me nunc tradere crinem,

sed patrium tibi crede caput!' scelerataque dextra

95

munera porrexit; Minos porrecta refugit

turbatusque novi respondit imagine facti:

'di te summoveant, o nostri infamia saecli,

orbe suo, tellusque tibi pontusque negetur!

certe ego non patiar Iovis incunabula, Creten,

100

qui meus est orbis, tantum contingere monstrum.'

Dixit, et ut leges captis iustissimus auctor

hostibus inposuit, classis retinacula solvi

iussit et aeratas impelli remige puppes.

Scylla freto postquam deductas nare carinas

105

nec praestare ducem sceleris sibi praemia vidit,

consumptis precibus violentam transit in iram

intendensque manus passis furibunda capillis

'quo fugis' exclamat 'meritorum auctore relicta,

o patriae praelate meae, praelate parenti?

110

quo fugis, inmitis, cuius victoria nostrum

et scelus et meritum est? nec te data munera, nec te

noster amor movit, nec quod spes omnis in unum

te mea congesta est? nam quo deserta revertar?

in patriam? superata iacet! sed finge manere:

115

proditione mea clausa est mihi! patris ad ora?

quem tibi donavi? cives odere merentem,

finitimi exemplum metuunt: obstruximus orbem

terrarum nobis, ut Crete sola pateret.

hanc quoque si prohibes et nos, ingrate, relinquis,

120

non genetrix Europa tibi est, sed inhospita Syrtis,

Armeniae tigres austroque agitata Charybdis.

Nec Iove tu natus, nec mater imagine tauri

ducta tua est: generis falsa est ea fabula! verus,

[et ferus et captus nullius amore iuvencae]

125

qui te progenuit, taurus fuit. exige poenas,

Nise pater! gaudete malis, modo prodita, nostris,

moenia! nam, fateor, merui et sum digna perire.

sed tamen ex illis aliquis, quos impia laesi,

me perimat! cur, qui vicisti crimine nostro,

130

insequeris crimen? scelus hoc patriaeque patrique,

officium tibi sit! te vere coniuge digna est,

quae torvum ligno decepit adultera taurum

discordemque utero fetum tulit! – ecquid ad aures

perveniunt mea dicta tuas, an inania venti

135

verba ferunt idemque tuas, ingrate, carinas?

Pasiphae et Daedalus

iam iam Pasiphaen non est mirabile taurum

praeposuisse tibi: tu plus feritatis habebas.

Me miseram! properare iuvat, divulsaque remis

unda sonat; mecum simul a! mea terra recedit.

140

nil agis, o frustra meritorum oblite meorum:

insequar invitum puppimque amplexa recurvam

per freta longa trahar.' Vix dixerat, insilit undis

consequiturque rates faciente cupidine vires

Cnosiacaeque haeret comes invidiosa carinae.

145

quam pater ut vidit (nam iam pendebat in aura

et modo factus erat fulvis haliaeetus alis),

ibat, ut haerentem rostro laceraret adunco;

illa metu puppim dimisit, et aura cadentem

sustinuisse levis, ne tangeret aequora, visa est.

150

pluma fuit: plumis in avem mutata vocatur

ciris, et a tonso est hoc nomen adepta capillo.

Labyrinthus, Ariadne

Vota Iovi Minos taurorum corpora centum

solvit, ut egressus ratibus Curetida terram

contigit, et spoliis decorata est regia fixis.

155

creverat obprobrium generis, foedumque patebat

matris adulterium monstri novitate biformis;

destinat hunc Minos thalami removere pudorem

multiplicique domo caecisque includere tectis.

Daedalus ingenio fabrae celeberrimus artis

160

ponit opus turbatque notas et lumina flexum

ducit in errorem variarum ambage viarum.

non secus ac liquidus Phrygiis Maeandros in undis

ludit et ambiguo lapsu refluitque fluitque,

occurrensque sibi venturas aspicit undas

165

et nunc ad fontes, nunc ad mare versus apertum

incertas exercet aquas: ita Daedalus implet

innumeras errore vias vixque ipse reverti

ad limen potuit: tanta est fallacia tecti.

quo postquam geminam tauri iuvenisque figuram

170

Clausit, et Actaeo bis pastum sanguine monstrum

tertia sors annis domuit repetita novenis,

utque ope virginea nullis iterata priorum

ianua difficilis filo est inventa relecto,

protinus Aegides rapta Minoide Diam

175

vela dedit comitemque suam crudelis in illo

Ariadna

litore destituit; desertae et multa querenti

amplexus et opem Liber tulit, utque perenni

sidere clara foret, sumptam de fronte coronam

inmisit caelo: tenues volat illa per auras

180

dumque volat, gemmae nitidos vertuntur in ignes

consistuntque loco specie remanente coronae,

qui medius Nixique genu est Anguemque tenentis.

Daedalus et Icarus

Daedalus interea Creten longumque perosus

exilium tactusque loci natalis amore

185

clausus erat pelago. 'terras licet' inquit 'et undas

obstruat: et caelum certe patet; ibimus illac:

omnia possideat, non possidet aera Minos.'

dixit et ignotas animum dimittit in artes

naturamque novat. nam ponit in ordine pennas

190

a minima coeptas, longam breviore sequenti,

ut clivo crevisse putes: sic rustica quondam

fistula disparibus paulatim surgit avenis;

tum lino medias et ceris alligat imas

atque ita conpositas parvo curvamine flectit,

195

ut veras imitetur aves. puer Icarus una

stabat et, ignarus sua se tractare pericla,

ore renidenti modo, quas vaga moverat aura,

captabat plumas, flavam modo pollice ceram

mollibat lusuque suo mirabile patris

200

impediebat opus. postquam manus ultima coeptis

inposita est, geminas opifex libravit in alas

ipse suum corpus motaque pependit in aura;

instruit et natum 'medio' que 'ut limite curras,

Icare,' ait 'moneo, ne, si demissior ibis,

205

unda gravet pennas, si celsior, ignis adurat:

inter utrumque vola. nec te spectare Booten

aut Helicen iubeo strictumque Orionis ensem:

me duce carpe viam!' pariter praecepta volandi

tradit et ignotas umeris accommodat alas.

210

inter opus monitusque genae maduere seniles,

et patriae tremuere manus; dedit oscula nato

non iterum repetenda suo pennisque levatus

ante volat comitique timet, velut ales, ab alto

quae teneram prolem produxit in aera nido,

215

hortaturque sequi damnosasque erudit artes

et movet ipse suas et nati respicit alas.

hos aliquis tremula dum captat harundine pisces,

aut pastor baculo stivave innixus arator

vidit et obstipuit, quique aethera carpere possent,

220

credidit esse deos. et iam Iunonia laeva

parte Samos (fuerant Delosque Parosque relictae)

dextra Lebinthos erat fecundaque melle Calymne,

cum puer audaci coepit gaudere volatu

deseruitque ducem caelique cupidine tractus

225

altius egit iter. rapidi vicinia solis

mollit odoratas, pennarum vincula, ceras;

tabuerant cerae: nudos quatit ille lacertos,

remigioque carens non ullas percipit auras,

oraque caerulea patrium clamantia nomen

230

excipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo.

at pater infelix, nec iam pater, 'Icare,' dixit,

'Icare,' dixit 'ubi es? qua te regione requiram?'

'Icare' dicebat: pennas aspexit in undis

devovitque suas artes corpusque sepulcro

235

condidit, et tellus a nomine dicta sepulti.

Perdix

Hunc miseri tumulo ponentem corpora nati

garrula limoso prospexit ab elice perdix

et plausit pennis testataque gaudia cantu est,

unica tunc volucris nec visa prioribus annis,

240

factaque nuper avis longum tibi, Daedale, crimen.

namque huic tradiderat, fatorum ignara, docendam

progeniem germana suam, natalibus actis

bis puerum senis, animi ad praecepta capacis;

ille etiam medio spinas in pisce notatas

245

traxit in exemplum ferroque incidit acuto

perpetuos dentes et serrae repperit usum;

primus et ex uno duo ferrea bracchia nodo

vinxit, ut aequali spatio distantibus illis

altera pars staret, pars altera duceret orbem.

250

Daedalus invidit sacraque ex arce Minervae

praecipitem misit, lapsum mentitus; at illum,

quae favet ingeniis, excepit Pallas avemque

reddidit et medio velavit in aere pennis,

sed vigor ingenii quondam velocis in alas

255

inque pedes abiit; nomen, quod et ante, remansit.

non tamen haec alte volucris sua corpora tollit,

nec facit in ramis altoque cacumine nidos:

propter humum volitat ponitque in saepibus ova

antiquique memor metuit sublimia casus.

Aper Calydonius

260

Iamque fatigatum tellus Aetnaea tenebat

Daedalon, et sumptis pro supplice Cocalus armis

mitis habebatur; iam lamentabile Athenae

pendere desierant Thesea laude tributum:

templa coronantur, bellatricemque Minervam

265

cum Iove disque vocant aliis, quos sanguine voto

muneribusque datis et acerris turis honorant;

sparserat Argolicas nomen vaga fama per urbes

Theseos, et populi, quos dives Achaia cepit,

huius opem magnis inploravere periclis,

270

huius opem Calydon, quamvis Meleagron haberet,

sollicita supplex petiit prece: causa petendi

sus erat, infestae famulus vindexque Dianae.

Oenea namque ferunt pleni successibus anni

primitias frugum Cereri, sua vina Lyaeo,

275

Palladios flavae latices libasse Minervae;

coeptus ab agricolis superos pervenit ad omnes

ambitiosus honor: solas sine ture relictas

praeteritae cessasse ferunt Latoidos aras.

tangit et ira deos. 'at non inpune feremus,

280

quaeque inhonoratae, non et dicemur inultae'

inquit, et Olenios ultorem spreta per agros

misit aprum, quanto maiores herbida tauros

non habet Epiros, sed habent Sicula arva minores:

sanguine et igne micant oculi, riget horrida cervix,

285

et setae similes rigidis hastilibus horrent.

stantque velut vallum, velut alta hastilia saetae.

fervida cum rauco latos stridore per armos

spuma fluit, dentes aequantur dentibus Indis,

fulmen ab ore venit, frondes afflatibus ardent.

290

is modo crescentes segetes proculcat in herba,

nunc matura metit fleturi vota coloni

et Cererem in spicis intercipit: area frustra

et frustra exspectant promissas horrea messes.

sternuntur gravidi longo cum palmite fetus

295

bacaque cum ramis semper frondentis olivae.

saevit et in pecudes: non has pastorve canisve,

non armenta truces possunt defendere tauri.

Diffugiunt populi nec se nisi moenibus urbis

esse putant tutos, donec Meleagros et una

300

lecta manus iuvenum coiere cupidine laudis:

Tyndaridae gemini, praestantes caestibus alter,

alter equo, primaeque ratis molitor Iason,

et cum Pirithoo, felix concordia, Theseus,

et duo Thestiadae prolesque Aphareia, Lynceus

305

et velox Idas, et iam non femina Caeneus,

Leucippusque ferox iaculoque insignis Acastus

Hippothousque Dryasque et cretus Amyntore Phoenix

Actoridaeque pares et missus ab Elide Phyleus.

nec Telamon aberat magnique creator Achillis

310

cumque Pheretiade et Hyanteo Iolao

inpiger Eurytion et cursu invictus Echion

Naryciusque Lelex Panopeusque Hyleusque feroxque

Hippasus et primis etiamnum Nestor in annis,

et quos Hippocoon antiquis misit Amyclis,

315

Penelopaeque socer cum Parrhasio Ancaeo,

Ampycidesque sagax et adhuc a coniuge tutus

Oeclides nemorisque decus Tegeaea Lycaei:

rasilis huic summam mordebat fibula vestem,

crinis erat simplex, nodum conlectus in unum,

320

ex umero pendens resonabat eburnea laevo

telorum custos, arcum quoque laeva tenebat;

talis erat cultu, facies, quam dicere vere

virgineam in puero, puerilem in virgine possis.

hanc pariter vidit, pariter Calydonius heros

325

optavit renuente deo flammasque latentes

hausit et 'o felix, siquem dignabitur' inquit

'ista virum!' nec plura sinit tempusque pudorque

dicere: maius opus magni certaminis urguet.

Silva frequens trabibus, quam nulla ceciderat aetas,

330

incipit a plano devexaque prospicit arva:

quo postquam venere viri, pars retia tendunt,

vincula pars adimunt canibus, pars pressa sequuntur

signa pedum, cupiuntque suum reperire periclum.

concava vallis erat, quo se demittere rivi

335

adsuerant pluvialis aquae; tenet ima lacunae

lenta salix ulvaeque leves iuncique palustres

viminaque et longa parvae sub harundine cannae:

hinc aper excitus medios violentus in hostes

fertur, ut excussis elisi nubibus ignes.

340

sternitur incursu nemus, et propulsa fragorem

silva dat: exclamant iuvenes praetentaque forti

tela tenent dextra lato vibrantia ferro.

ille ruit spargitque canes, ut quisque furenti

obstat, et obliquo latrantes dissipat ictu.

345

cuspis Echionio primum contorta lacerto

vana fuit truncoque dedit leve vulnus acerno;

proxima, si nimiis mittentis viribus usa

non foret, in tergo visa est haesura petito:

longius it; auctor teli Pagasaeus Iason.

350

'Phoebe,' ait Ampycides, 'si te coluique coloque,

da mihi, quod petitur, certo contingere telo!'

qua potuit, precibus deus adnuit: ictus ab illo est,

sed sine vulnere aper: ferrum Diana volanti

abstulerat iaculo; lignum sine acumine venit.

355

ira feri mota est, nec fulmine lenius arsit:

emicat ex oculis, spirat quoque pectore flamma,

utque volat moles adducto concita nervo,

cum petit aut muros aut plenas milite turres,

in iuvenes vasto sic impete vulnificus sus

360

fertur et Hippalmon Pelagonaque, dextra tuentes

cornua, prosternit: socii rapuere iacentes;

at non letiferos effugit Enaesimus ictus

Hippocoonte satus: trepidantem et terga parantem

vertere succiso liquerunt poplite nervi.

365

forsitan et Pylius citra Troiana perisset

tempora, sed sumpto posita conamine ab hasta

arboris insiluit, quae stabat proxima, ramis

despexitque, loco tutus, quem fugerat, hostem.

dentibus ille ferox in querno stipite tritis

370

inminet exitio fidensque recentibus armis

Eurytidae magni rostro femur hausit adunco.

at gemini, nondum caelestia sidera, fratres,

ambo conspicui, nive candidioribus ambo

vectabantur equis, ambo vibrata per auras

375

hastarum tremulo quatiebant spicula motu.

vulnera fecissent, nisi saetiger inter opacas

nec iaculis isset nec equo loca pervia silvas.

persequitur Telamon studioque incautus eundi

pronus ab arborea cecidit radice retentus.

380

dum levat hunc Peleus, celerem Tegeaea sagittam

inposuit nervo sinuatoque expulit arcu:

fixa sub aure feri summum destrinxit harundo

corpus et exiguo rubefecit sanguine saetas;

nec tamen illa sui successu laetior ictus

385

quam Meleagros erat: primus vidisse putatur

et primus sociis visum ostendisse cruorem

et 'meritum' dixisse 'feres virtutis honorem.'

erubuere viri seque exhortantur et addunt

cum clamore animos iaciuntque sine ordine tela:

390

turba nocet iactis et, quos petit, impedit ictus.

ecce furens contra sua fata bipennifer Arcas

'discite, femineis quid tela virilia praestent,

o iuvenes, operique meo concedite!' dixit.

'ipsa suis licet hunc Latonia protegat armis,

395

invita tamen hunc perimet mea dextra Diana.'

talia magniloquo tumidus memoraverat ore

ancipitemque manu tollens utraque securim

institerat digitis, primos suspensus in artus.

occupat audentem, quaque est via proxima leto,

400

summa ferus geminos derexit ad inguina dentes.

concidit Ancaeus glomerataque sanguine multo

viscera lapsa fluunt: madefacta est terra cruore.

Ibat in adversum proles Ixionis hostem

Pirithous valida quatiens venabula dextra;

405

cui 'procul' Aegides 'o me mihi carior' inquit

'pars animae consiste meae! licet eminus esse

fortibus: Ancaeo nocuit temeraria virtus.'

dixit et aerata torsit grave cuspide cornum;

quo bene librato votique potente futuro

410

obstitit aesculea frondosus ab arbore ramus.

misit et Aesonides iaculum: quod casus ab illo

vertit in inmeriti fatum latrantis et inter

ilia coniectum tellure per ilia fixum est.

At manus Oenidae variat, missisque duabus

415

hasta prior terra, medio stetit altera tergo.

nec mora, dum saevit, dum corpora versat in orbem

stridentemque novo spumam cum sanguine fundit,

vulneris auctor adest hostemque inritat ad iram

splendidaque adversos venabula condit in armos.

420

gaudia testantur socii clamore secundo

victricemque petunt dextrae coniungere dextram

inmanemque ferum multa tellure iacentem

mirantes spectant neque adhuc contingere tutum

esse putant, sed tela tamen sua quisque cruentat.

425

ipse pede inposito caput exitiabile pressit

atque ita 'sume mei spolium, Nonacria, iuris,'

dixit 'et in partem veniat mea gloria tecum.'

protinus exuvias rigidis horrentia saetis

terga dat et magnis insignia dentibus ora.

430

illi laetitiae est cum munere muneris auctor;

invidere alii, totoque erat agmine murmur.

e quibus ingenti tendentes bracchia voce

'pone age nec titulos intercipe, femina, nostros,'

Thestiadae clamant, 'nec te fiducia formae

435

decipiat, ne sit longe tibi captus amore

auctor,' et huic adimunt munus, ius muneris illi.

non tulit et tumida frendens Mavortius ira

'discite, raptores alieni' dixit 'honoris,

facta minis quantum distent,' hausitque nefando

440

pectora Plexippi nil tale timentia ferro.

Toxea, quid faciat, dubium pariterque volentem

ulcisci fratrem fraternaque fata timentem

haud patitur dubitare diu calidumque priori

caede recalfecit consorti sanguine telum.

Meleagrus

445

Dona deum templis nato victore ferebat,

cum videt exstinctos fratres Althaea referri.

quae plangore dato maestis clamoribus urbem

inplet et auratis mutavit vestibus atras;

at simul est auctor necis editus, excidit omnis

450

luctus et a lacrimis in poenae versus amorem est.

Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret

Thestias, in flammam triplices posuere sorores

staminaque inpresso fatalia pollice nentes

'tempora' dixerunt 'eadem lignoque tibique,

455

o modo nate, damus.' quo postquam carmine dicto

excessere deae, flagrantem mater ab igne

eripuit ramum sparsitque liquentibus undis.

ille diu fuerat penetralibus abditus imis

servatusque tuos, iuvenis, servaverat annos.

460

protulit hunc genetrix taedasque et fragmina poni

imperat et positis inimicos admovet ignes.

tum conata quater flammis inponere ramum

coepta quater tenuit: pugnat materque sororque,

et diversa trahunt unum duo nomina pectus.

465

saepe metu sceleris pallebant ora futuri,

saepe suum fervens oculis dabat ira ruborem,

et modo nescio quid similis crudele minanti

vultus erat, modo quem misereri credere posses;

cumque ferus lacrimas animi siccaverat ardor,

470

inveniebantur lacrimae tamen, utque carina,

quam ventus ventoque rapit contrarius aestus,

vim geminam sentit paretque incerta duobus,

Thestias haud aliter dubiis affectibus errat

inque vices ponit positamque resuscitat iram.

475

incipit esse tamen melior germana parente

et consanguineas ut sanguine leniat umbras,

inpietate pia est. nam postquam pestifer ignis

convaluit, 'rogus iste cremet mea viscera' dixit,

utque manu dira lignum fatale tenebat,

480

ante sepulcrales infelix adstitit aras

'poenarum' que 'deae triplices, furialibus,' inquit

'Eumenides, sacris vultus advertite vestros!

ulciscor facioque nefas; mors morte pianda est,

in scelus addendum scelus est, in funera funus:

485

per coacervatos pereat domus inpia luctus!

an felix Oeneus nato victore fruetur,

Thestius orbus erit? melius lugebitis ambo.

vos modo, fraterni manes animaeque recentes,

officium sentite meum magnoque paratas

490

accipite inferias, uteri mala pignora nostri!

ei mihi! quo rapior? fratres, ignoscite matri!

deficiunt ad coepta manus: meruisse fatemur

illum, cur pereat; mortis mihi displicet auctor.

ergo inpune feret vivusque et victor et ipso

495

successu tumidus regnum Calydonis habebit,

vos cinis exiguus gelidaeque iacebitis umbrae?

haud equidem patiar: pereat sceleratus et ille

spemque patris regnumque trahat patriaeque ruinam!

mens ubi materna est? ubi sunt pia iura parentum

500

et quos sustinui bis mensum quinque labores?

o utinam primis arsisses ignibus infans,

idque ego passa forem! vixisti munere nostro;

nunc merito moriere tuo! cape praemia facti

bisque datam, primum partu, mox stipite rapto,

505

redde animam vel me fraternis adde sepulcris!

et cupio et nequeo. quid agam? modo vulnera fratrum

ante oculos mihi sunt et tantae caedis imago,

nunc animum pietas maternaque nomina frangunt.

me miseram! male vincetis, sed vincite, fratres,

510

dummodo, quae dedero vobis, solacia vosque

ipsa sequar!' dixit dextraque aversa trementi

funereum torrem medios coniecit in ignes:

aut dedit aut visus gemitus est ipse dedisse

stipes et invitis correptus ab ignibus arsit.

515

inscius atque absens flamma Meleagros ab illa

uritur et caecis torreri viscera sentit

ignibus ac magnos superat virtute dolores.

quod tamen ignavo cadat et sine sanguine leto,

maeret et Ancaei felicia vulnera dicit

520

grandaevumque patrem fratresque piasque sorores

cum gemitu sociamque tori vocat ore supremo,

forsitan et matrem. crescunt ignisque dolorque

languescuntque iterum; simul est exstinctus uterque,

inque leves abiit paulatim spiritus auras

525

paulatim cana prunam velante favilla.

Alta iacet Calydon: lugent iuvenesque senesque,

vulgusque proceresque gemunt, scissaeque capillos

planguntur matres Calydonides Eueninae;

pulvere canitiem genitor vultusque seniles

530

foedat humi fusus spatiosumque increpat aevum.

nam de matre manus diri sibi conscia facti

exegit poenas acto per viscera ferro.

non mihi si centum deus ora sonantia linguis

ingeniumque capax totumque Helicona dedisset,

535

tristia persequerer miserarum fata sororum.

inmemores decoris liventia pectora tundunt,

dumque manet corpus, corpus refoventque foventque,

oscula dant ipsi, posito dant oscula lecto.

post cinerem cineres haustos ad pectora pressant

540

adfusaeque iacent tumulo signataque saxo

nomina conplexae lacrimas in nomina fundunt.

quas Parthaoniae tandem Latonia clade

exsatiata domus praeter Gorgenque nurumque

nobilis Alcmenae natis in corpore pennis

545

adlevat et longas per bracchia porrigit alas

corneaque ora facit versasque per aera mittit.

Theseus apud Acheloum

Interea Theseus sociati parte laboris

functus Erechtheas Tritonidos ibat ad arces.

clausit iter fecitque moras Achelous eunti

550

imbre tumens: 'succede meis,' ait 'inclite, tectis,

Cecropide, nec te committe rapacibus undis:

ferre trabes solidas obliquaque volvere magno

murmure saxa solent. vidi contermina ripae

cum gregibus stabula alta trahi; nec fortibus illic

555

profuit armentis nec equis velocibus esse.

multa quoque hic torrens nivibus de monte solutis

corpora turbineo iuvenalia vertice mersit.

tutior est requies, solito dum flumina currant

limite, dum tenues capiat suus alveus undas.'

560

adnuit Aegides 'utar,' que 'Acheloe, domoque

consilioque tuo' respondit; et usus utroque est.

pumice multicavo nec levibus atria tophis

structa subit: molli tellus erat umida musco,

summa lacunabant alterno murice conchae.

565

iamque duas lucis partes Hyperione menso

discubuere toris Theseus comitesque laborum,

hac Ixionides, illa Troezenius heros

parte Lelex, raris iam sparsus tempora canis,

quosque alios parili fuerat dignatus honore

570

Amnis Acarnanum, laetissimus hospite tanto.

protinus adpositas nudae vestigia nymphae

instruxere epulis mensas dapibusque remotis

in gemma posuere merum. tum maximus heros,

aequora prospiciens oculis subiecta, 'quis' inquit

575

'ille locus?' (digitoque ostendit) 'et insula nomen

quod gerit illa, doce, quamquam non una videtur!'

Amnis ad haec 'non est' inquit 'quod cernitis unum:

quinque iacent terrae; spatium discrimina fallit.

quoque minus spretae factum mirere Dianae,

580

naides hae fuerant, quae cum bis quinque iuvencos

mactassent rurisque deos ad sacra vocassent,

inmemores nostri festas duxere choreas.

intumui, quantusque feror, cum plurimus umquam,

tantus eram, pariterque animis inmanis et undis

585

a silvis silvas et ab arvis arva revulsi

cumque loco nymphas memores tum denique nostri

in freta provolvi. fluctus nosterque marisque

continuam diduxit humum partesque resolvit

in totidem, mediis quot cernis Echinadas undis.

Perimele

590

ut tamen ipse vides, procul, en procul una recessit

insula, grata mihi; Perimelen navita dicit:

huic ego virgineum dilectae nomen ademi;

quod pater Hippodamas aegre tulit inque profundum

propulit e scopulo periturae corpora natae.

595

excepi nantemque ferens "o proxima mundi

regna vagae" dixi "sortite, tridentifer, undae,

in quo desinimus, quot sacri currimus amnes.

huc ades atque audi placidus, Neptune, precantem!

huix ego, quam porto, nocui. si mitis et aequus,

600

si pater Hippodamas, aut si minus inpius esset,

600a

debuit illius misereri, ignoscere nobis.

cui, quoniam tellus clausa est feritate paterna,

da, Neptune, locum vel sit locus ipsa licebit!

hunc quoque conplectar.' movit caput aequoreus rex

concussitque suis omnes ad sensibus undas.

605

extimuit nymphe, nabat tamen. ipse natantis

pectora tangebam trepido salientia motu;

dumque ea contrecto, totum durescere sensi

corpus et inducta condi praecordia terra,

dum loquor, amplexa est artus nova terra natantes

610

et gravis increvit mutatis insula membris.'

Philemon et Baucis

Amnis ab his tacuit. factum mirabile cunctos

moverat: inridet credentes, utque deorum

spretor erat mentisque ferox, Ixione natus

'ficta refers nimiumque putas, Acheloe, potentes

615

esse deos,' dixit 'si dant adimuntque figuras.'

obstipuere omnes nec talia dicta probarunt,

ante omnesque Lelex animo maturus et aevo,

sic ait: 'inmensa est finemque potentia caeli

non habet, et quicquid superi voluere, peractum est,

620

quoque minus dubites, tiliae contermina quercus

collibus est Phrygiis, modico circumdata muro:

ipse locum vidi; nam me Pelopeia Pittheus

misit in arva suo quondam regnata parenti.

haud procul hinc stagnum est, tellus habitabilis olim,

625

nunc celebres mergis fulicisque palustribus undae;

Iuppiter huc specie mortali cumque parente

venit Atlantiades positis caducifer alis.

mille domos adiere locum requiemque petentes,

mille domos clausere serae; tamen una recepit,

630

parva quidem, stipulis et canna tecta palustri,

sed pia Baucis anus parilique aetate Philemon

illa sunt annis iuncti iuvenalibus, illa

consenuere casa paupertatemque fatendo

effecere levem nec iniqua mente ferendo;

635

nec refert, dominos illic famulosne requiras:

tota domus duo sunt, idem parentque iubentque.

ergo ubi caelicolae parvos tetigere penates

summissoque humiles intrarunt vertice postes,

membra senex posito iussit relevare sedili;

640

cui superiniecit textum rude sedula Baucis

inque foco tepidum cinerem dimovit et ignes

suscitat hesternos foliisque et cortice sicco

nutrit et ad flammas anima producit anili

multifidasque faces ramaliaque arida tecto

645

detulit et minuit parvoque admovit aeno,

quodque suus coniunx riguo conlegerat horto,

truncat holus foliis; furca levat illa bicorni

sordida terga suis nigro pendentia tigno,

servatoque diu resecat de tergore partem

650

exiguam sectamque domat ferventibus undis.

Interea medias fallunt sermonibus horas

sentirique moram prohibent. erat alveus illic

fagineus, curva clavo suspensus ab ansa:

is tepidis inpletur aquis artusque fovendos

655

accipit. in medio torus est de mollibus ulvis

inpositus lecto sponda pedibusque salignis.

vestibus hunc velant, quas non nisi tempore festo

sternere consuerant: sed et haec vilisque vetusque

vestis erat, lecto non indignanda saligno.

660

accubuere dei. mensam succincta tremensque

ponit anus, mensae sed erat pes tertius inpar:

testa parem fecit; quae postquam subdita clivum

sustulit, aequatam mentae tersere virentes.

ponitur hic bicolor sincerae baca Minervae

665

conditaque in liquida corna autumnalia faece

intibaque et radix et lactis massa coacti

ovaque non acri leviter versata favilla,

omnia fictilibus. post haec caelatus eodem

sistitur argento crater fabricataque fago

670

pocula, qua cava sunt, flaventibus inlita ceris;

parva mora est, epulasque foci misere calentes,

nec longae rursus referuntur vina senectae

dantque locum mensis paulum seducta secundis:

hic nux, hic mixta est rugosis carica palmis

675

prunaque et in patulis redolentia mala canistris

et de purpureis conlectae vitibus uvae,

candidus in medio favus est; super omnia vultus

accessere boni nec iners pauperque voluntas.

Interea totiens haustum cratera repleri

680

sponte sua per seque vident succrescere vina:

attoniti novitate pavent manibusque supinis

concipiunt Baucisque preces timidusque Philemon

et veniam dapibus nullisque paratibus orant.

unicus anser erat, minimae custodia villae:

685

quem dis hospitibus domini mactare parabant;

ille celer penna tardos aetate fatigat

eluditque diu tandemque est visus ad ipsos

confugisse deos: superi vetuere necari

"di" que "sumus, meritasque luet vicinia poenas

690

inpia" dixerunt; "vobis inmunibus huius

esse mali dabitur. modo vestra relinquite tecta

ac nostros comitate gradus et in ardua montis

ite simul!" parent et dis praeeuntibus ambo

693a

membra levant baculis tardique senilibus annis

nituntur longo vestigia ponere clivo.

695

tantum aberant summo, quantum semel ire sagitta

missa potest: flexere oculos et inhospita tecta

696a

mersa vident quaeruntque ubi sint pia culmina villae:

sola loco stabat, quae dis fuit hospita magnis.

dumque ea mirantur, dum deflent fata suorum,

illa vetus, dominis etiam casa parva duobus

700

vertitur in templum (furcas subiere columnae,

stramina flavescunt), aurataque tecta videntur,

caelataeque fores, adopertaque marmore tellus.

talia tum placido Saturnius edidit ore:

"dicite, iuste senex et femina coniuge iusto

705

digna, quid optetis!" cum Baucide pauca locutus

iudicium superis aperit commune Philemon:

"esse sacerdotes delubraque vestra tueri

poscimus, et quoniam concordes egimus annos,

auferat hora duos eadem, nec coniugis umquam

710

busta meae videam, neu sim tumulandus ab illa."

vota fides sequitur: templi tutela fuere,

donec vita data est; annis aevoque soluti

ante gradus sacros cum starent forte locique

narrarent casus, frondere Philemona Baucis,

715

Baucida conspexit senior frondere Philemon.

iamque super geminos crescente cacumine vultus

mutua, dum licuit, reddebant dicta "vale" que

"o coniunx" dixere simul, simul abdita texit

ora frutex: ostendit adhuc Thyneius illic

720

incola de gemino vicinos corpore truncos.

haec mihi non vani (neque erat, cur fallere vellent)

narravere senes; equidem pendentia vidi

serta super ramos ponensque recentia dixi

"cura deum di sint, et qui coluere, colantur."'

Erysichthon et Mestra

725

Desierat, cunctosque et res et moverat auctor,

Thesea praecipue; quem facta audire volentem

mira deum innixus cubito Calydonius amnis

talibus adloquitur: 'sunt, o fortissime, quorum

forma semel mota est et in hoc renovamine mansit;

730

sunt, quibus in plures ius est transire figuras,

ut tibi, conplexi terram maris incola, Proteu.

nam modo te iuvenem, modo te videre leonem,

nunc violentus aper, nunc, quem tetigisse timerent,

anguis eras, modo te faciebant cornua taurum;

735

saepe lapis poteras, arbor quoque saepe videri,

interdum, faciem liquidarum imitatus aquarum,

flumen eras, interdum undis contrarius ignis.

Nec minus Autolyci coniunx, Erysicthone nata,

iuris habet: pater huius erat, qui numina divum

740

sperneret et nullos aris adoleret honores.

ille etiam Cereale nemus violasse securi

dicitur et lucos ferro temerasse vetustos.

stabat in his ingens annoso robore quercus,

una nemus; vittae mediam memoresque tabellae

745

sertaque cingebant, voti argumenta potentum.

saepe sub hac dryades festas duxere choreas,

saepe etiam manibus nexis ex ordine trunci

circuiere modum, mensuraque roboris ulnas

quinque ter inplebat. nec non et cetera tantum

750

silva sub hac omnis, quantum fuit herba sub omni.

Non tamen idcirco ferrum Triopeius illa

abstinuit famulosque iubet succidere sacrum

robur, et ut iussos cunctari vidit, ab uno

edidit haec rapta sceleratus verba securi:

755

"non dilecta deae solum, sed et ipsa licebit

sit dea, iam tanget frondente cacumine terram."

dixit, et obliquos dum telum librat in ictus,

contremuit gemitumque dedit Deoia quercus,

et pariter frondes, pariter pallescere glandes

760

coepere ac longi pallorem ducere rami.

cuius ut in trunco fecit manus inpia vulnus,

haud aliter fluxit discusso cortice sanguis,

quam solet, ante aras ingens ubi victima taurus

concidit, abrupta cruor e cervice profundi.

765

obstipuere omnes, aliquisque ex omnibus audet

deterrere nefas saevamque inhibere bipennem:

aspicit hunc "mentis" que "piae cape praemia!" dixit

Thessalus inque virum convertit ab arbore ferrum

detruncatque caput repetitaque robora caedit,

770

redditus e medio sonus est cum robore talis:

"nympha sub hoc ego sum Cereri gratissima ligno,

quae tibi factorum poenas instare tuorum

vaticinor moriens, nostri solacia leti."

persequitur scelus ille suum, labefactaque tandem

775

ictibus innumeris adductaque funibus arbor

corruit et multam prostravit pondere silvam.

Attonitae dryades damno nemorumque suoque,

omnes germanae, Cererem cum vestibus atris

maerentes adeunt poenamque Erysicthonis orant.

780

adnuit his capitisque sui pulcherrima motu

concussit gravidis oneratos messibus agros,

moliturque genus poenae miserabile, si non

ille suis esset nulli miserabilis actis,

pestifera lacerare Fame: quae quatenus ipsi

785

non adeunda deae est (neque enim Cereremque Famemque

fata coire sinunt), montani numinis unam

talibus agrestem conpellat oreada dictis:

"est locus extremis Scythiae glacialis in oris,

triste solum, sterilis, sine fruge, sine arbore tellus;

790

Frigus iners illic habitant Pallorque Tremorque

et ieiuna Fames: ea se in praecordia condat

sacrilegi scelerata, iube, nec copia rerum

vincat eam superetque meas certamine vires,

neve viae spatium te terreat, accipe currus,

795

accipe, quos frenis alte moderere, dracones!"

et dedit; illa dato subvecta per aera curru

devenit in Scythiam: rigidique cacumine montis

(Caucason appellant) serpentum colla levavit

quaesitamque Famem lapidoso vidit in agro

800

unguibus et raras vellentem dentibus herbas.

hirtus erat crinis, cava lumina, pallor in ore,

labra incana situ, scabrae rubigine fauces,

dura cutis, per quam spectari viscera possent;

ossa sub incurvis exstabant arida lumbis,

805

ventris erat pro ventre locus; pendere putares

pectus et a spinae tantummodo crate teneri.

auxerat articulos macies, genuumque tumebat

orbis, et inmodico prodibant tubere tali.

hanc procul ut vidit, (neque enim est accedere iuxta

810

ausa) refert mandata deae paulumque morata,

quamquam aberat longe, quamquam modo venerat illuc,

visa tamen sensisse famem est, retroque dracones

egit in Haemoniam versis sublimis habenis.

Dicta Fames Cereris, quamvis contraria semper

815

illius est operi, peragit perque aera vento

ad iussam delata domum est et protinus intrat

sacrilegi thalamos altoque sopore solutum

(noctis enim tempus) geminis amplectitur ulnis,

seque viro inspirat, faucesque et pectus et ora

820

adflat et in vacuis spargit ieiunia venis.

functaque mandato fecundum deserit orbem,

inque domos inopes adsueta revertitur antra.

Lenis adhuc Somnus placidis Erysicthona pennis

mulcebat: petit ille dapes sub imagine somni,

825

oraque vana movet dentemque in dente fatigat,

exercetque cibo delusum guttur inani

proque epulis tenues nequiquam devorat auras;

ut vero est expulsa quies, furit ardor edendi

perque avidas fauces inmensaque viscera regnat.

830

nec mora, quod pontus, quod terra, quod educat aer.

poscit et adpositis queritur ieiunia mensis,

inque epulis epulas quaerit; quodque urbibus esse,

quodque satis poterat populo, non sufficit uni,

plusque cupit, quo plura suam demittit in alvum.

835

utque fretum recipit de tota flumina terra

nec satiatur aquis peregrinosque ebibit amnes,

utque rapax ignis non umquam alimenta recusat

innumerasque trabes cremat et, quo copia maior

est data, plura petit turbaque voracior ipsa est:

840

sic epulas omnes Erysicthonis ora profani

accipiunt, poscuntque simul; cibus omnis in illo

causa cibi est, semperque locus fit inanis edendo.

Iamque fame patrias altaque voragine ventris

attenuarat opes; sed inattenuata manebat

845

tum quoque dira fames, inplacataeque vigebat

flamma gulae. tandem, demisso in viscera censu,

filia restabat, non illo digna parente.

hanc quoque vendit inops: dominum generosa recusat

et vicina suas tendens super aequora palmas

850

"eripe me domino, qui raptae praemia nobis

virginitatis habes!" ait: haec Neptunus habebat;

qui prece non spreta, quamvis modo visa sequenti

esset ero, formamque novat vultumque virilem

induit et cultus piscem capientibus aptos.

855

hanc dominus spectans "o qui pendentia parvo

aera cibo celas, moderator harundinis," inquit

"sic mare conpositum, sic sit tibi piscis in unda

credulus et nullos, nisi fixus, sentiat hamos:

quae modo cum vili turbatis veste capillis

860

litore in hoc steterat (nam stantem in litore vidi),

dic, ubi sit: neque enim vestigia longius exstant."

illa dei munus bene cedere sensit et a se

se quaeri gaudens his est resecuta rogantem:

"quisquis es, ignoscas; in nullam lumina partem

865

gurgite ab hoc flexi studioque operatus inhaesi,

quoque minus dubites, sic has deus aequoris artes

adiuvet, ut nemo iamdudum litore in isto,

me tamen excepto, nec femina constitit ulla."

credidit et verso dominus pede pressit arenam

870

elususque abiit: illi sua reddita forma est.

ast ubi habere suam transformia corpora sensit,

saepe pater dominis Triopeida tradit, at illa

nunc equa, nunc ales, modo bos, modo cervus abibat

praebebatque avido non iusta alimenta parenti.

875

vis tamen illa mali postquam consumpserat omnem

materiam derantque gravi nova pabula morbo,

ipse suos artus lacerans divellere morsu

coepit et infelix minuendo corpus alebat. –

Quid moror externis? etiam mihi nempe novandi est

880

corporis, o iuvenes, numero finita potestas.

nam modo, qui nunc sum, videor, modo flector in anguem,

armenti modo dux vires in cornua sumo, –

cornua, dum potui! nunc pars caret altera telo

frontis, ut ipse vides.' gemitus sunt verba secuti.