Metamorphoseon libri XV

Liber VI

___________________________________________________

Arachne

Praebuerat dictis Tritonia talibus aures

carminaque Aonidum iustamque probaverat iram;

tum secum: 'laudare parum est, laudemur et ipsae

numina nec sperni sine poena nostra sinamus.'

5

Maeoniaeque animum fatis intendit Arachnes,

quam sibi lanificae non cedere laudibus artis

audierat. non illa loco nec origine gentis

clara, sed arte fuit: pater huic Colophonius Idmon

Phocaico bibulas tinguebat murice lanas;

10

occiderat mater, sed et haec de plebe suoque

aequa viro fuerat; Lydas tamen illa per urbes

quaesierat studio nomen memorabile, quamvis

orta domo parva parvis habitabat Hypaepis.

huius ut adspicerent opus admirabile, saepe

15

deseruere sui nymphae vineta Timoli,

deseruere suas nymphae Pactolides undas.

nec factas solum vestes, spectare iuvabat

tum quoque, cum fierent: tantus decor adfuit arti,

sive rudem primos lanam glomerabat in orbes,

20

seu digitis subigebat opus repetitaque longo

vellera mollibat nebulas aequantia tractu,

sive levi teretem versabat pollice fusum,

seu pingebat acu; scires a Pallade doctam.

quod tamen ipsa negat tantaque offensa magistra

25

'certet' ait 'mecum: nihil est, quod victa recusem!'

Pallas anum simulat: falsosque in tempora canos

addit et infirmos, baculo quos sustinet, artus.

tum sic orsa loqui 'non omnia grandior aetas,

quae fugiamus, habet: seris venit usus ab annis.

30

consilium ne sperne meum: tibi fama petatur

inter mortales faciendae maxima lanae;

cede deae veniamque tuis, temeraria, dictis

supplice voce roga: veniam dabit illa roganti.'

adspicit hanc torvis inceptaque fila relinquit

35

vixque manum retinens confessaque vultibus iram

talibus obscuram resecuta est Pallada dictis:

'mentis inops longaque venis confecta senecta,

et nimium vixisse diu nocet. audiat istas,

si qua tibi nurus est, si qua est tibi filia, voces;

40

consilii satis est in me mihi, neve monendo

profecisse putes, eadem est sententia nobis.

cur non ipsa venit? cur haec certamina vitat?'

tum dea 'venit!' ait formamque removit anilem

Palladaque exhibuit: venerantur numina nymphae

45

Mygdonidesque nurus; sola est non territa virgo,

sed tamen erubuit, subitusque invita notavit

ora rubor rursusque evanuit, ut solet aer

purpureus fieri, cum primum Aurora movetur,

et breve post tempus candescere solis ab ortu.

50

perstat in incepto stolidaeque cupidine palmae

in sua fata ruit; neque enim Iove nata recusat

nec monet ulterius nec iam certamina differt.

haud mora, constituunt diversis partibus ambae

et gracili geminas intendunt stamine telas:

55

tela iugo vincta est, stamen secernit harundo,

inseritur medium radiis subtemen acutis,

quod digiti expediunt, atque inter stamina ductum

percusso paviunt insecti pectine dentes.

utraque festinant cinctaeque ad pectora vestes

60

bracchia docta movent, studio fallente laborem.

illic et Tyrium quae purpura sensit aenum

texitur et tenues parvi discriminis umbrae;

qualis ab imbre solent percussis solibus arcus

inficere ingenti longum curvamine caelum;

65

in quo diversi niteant cum mille colores,

transitus ipse tamen spectantia lumina fallit:

usque adeo, quod tangit, idem est; tamen ultima distant.

illic et lentum filis inmittitur aurum

et vetus in tela deducitur argumentum.

70

Cecropia Pallas scopulum Mavortis in arce

pingit et antiquam de terrae nomine litem.

bis sex caelestes medio Iove sedibus altis

augusta gravitate sedent; sua quemque deorum

inscribit facies: Iovis est regalis imago;

75

stare deum pelagi longoque ferire tridente

aspera saxa facit, medioque e vulnere saxi

exsiluisse fretum, quo pignore vindicet urbem;

at sibi dat clipeum, dat acutae cuspidis hastam,

dat galeam capiti, defenditur aegide pectus,

80

percussamque sua simulat de cuspide terram

edere cum bacis fetum canentis olivae;

mirarique deos: operis Victoria finis.

ut tamen exemplis intellegat aemula laudis,

quod pretium speret pro tam furialibus ausis

85

quattuor in partes certamina quattuor addit,

clara colore suo, brevibus distincta sigillis:

Threiciam Rhodopen habet angulus unus et Haemum,

nunc gelidos montes, mortalia corpora quondam,

nomina summorum sibi qui tribuere deorum;

90

altera Pygmaeae fatum miserabile matris

pars habet: hanc Iuno victam certamine iussit

esse gruem populisque suis indicere bellum;

pinxit et Antigonen, ausam contendere quondam

cum magni consorte Iovis, quam regia Iuno

95

in volucrem vertit, nec profuit Ilion illi

Laomedonve pater, sumptis quin candida pennis

ipsa sibi plaudat crepitante ciconia rostro;

qui superest solus, Cinyran habet angulus orbum;

isque gradus templi, natarum membra suarum,

100

amplectens saxoque iacens lacrimare videtur.

circuit extremas oleis pacalibus oras

(is modus est) operisque sua facit arbore finem.

Maeonis elusam designat imagine tauri

Europam: verum taurum, freta vera putares;

105

ipsa videbatur terras spectare relictas

et comites clamare suas tactumque vereri

adsilientis aquae timidasque reducere plantas.

fecit et Asterien aquila luctante teneri,

fecit olorinis Ledam recubare sub alis;

110

addidit, ut satyri celatus imagine pulchram

Iuppiter inplerit gemino Nycteida fetu,

Amphitryon fuerit, cum te, Tirynthia, cepit,

aureus ut Danaen, Asopida luserit ignis,

Mnemosynen pastor, varius Deoida serpens.

115

te quoque mutatum torvo, Neptune, iuvenco

virgine in Aeolia posuit; tu visus Enipeus

gignis Aloidas, aries Bisaltida fallis,

et te flava comas frugum mitissima mater

sensit equum, sensit volucrem crinita colubris

120

mater equi volucris, sensit delphina Melantho:

omnibus his faciemque suam faciemque locorum

reddidit. est illic agrestis imagine Phoebus,

utque modo accipitris pennas, modo terga leonis

gesserit, ut pastor Macareida luserit Issen,

125

Liber ut Erigonen falsa deceperit uva,

ut Saturnus equo geminum Chirona crearit.

ultima pars telae, tenui circumdata limbo,

nexilibus flores hederis habet intertextos.

Non illud Pallas, non illud carpere Livor

130

possit opus: doluit successu flava virago

et rupit pictas, caelestia crimina, vestes,

utque Cytoriaco radium de monte tenebat,

ter quater Idmoniae frontem percussit Arachnes.

non tulit infelix laqueoque animosa ligavit

135

guttura: pendentem Pallas miserata levavit

atque ita 'vive quidem, pende tamen, inproba' dixit,

'lexque eadem poenae, ne sis secura futuri,

dicta tuo generi serisque nepotibus esto!'

post ea discedens sucis Hecateidos herbae

140

sparsit: et extemplo tristi medicamine tactae

defluxere comae, cum quis et naris et aures,

fitque caput minimum; toto quoque corpore parva est:

in latere exiles digiti pro cruribus haerent,

cetera venter habet, de quo tamen illa remittit

145

stamen et antiquas exercet aranea telas.

Niobe

Lydia tota fremit, Phrygiaeque per oppida facti

rumor it et magnum sermonibus occupat orbem.

ante suos Niobe thalamos cognoverat illam,

tum cum Maeoniam virgo Sipylumque colebat;

150

nec tamen admonita est poena popularis Arachnes,

cedere caelitibus verbisque minoribus uti.

multa dabant animos; sed enim nec coniugis artes

nec genus amborum magnique potentia regni

sic placuere illi, quamvis ea cuncta placerent,

155

ut sua progenies; et felicissima matrum

dicta foret Niobe, si non sibi visa fuisset.

nam sata Tiresia venturi praescia Manto

per medias fuerat divino concita motu

vaticinata vias: 'Ismenides, ite frequentes

160

et date Latonae Latonigenisque duobus

cum prece tura pia lauroque innectite crinem:

ore meo Latona iubet.' paretur, et omnes

Thebaides iussis sua tempora frondibus ornant

turaque dant sanctis et verba precantia flammis.

165

ecce venit comitum Niobe creberrima turba,

vestibus intexto Phrygiis spectabilis auro

et, quantum ira sinit, formosa; movensque decoro

cum capite inmissos umerum per utrumque capillos

constitit, utque oculos circumtulit alta superbos,

170

'quis furor auditos' inquit 'praeponere visis

caelestes? aut cur colitur Latona per aras,

numen adhuc sine ture meum est? mihi Tantalus auctor,

cui licuit soli superorum tangere mensas;

Pleiadum soror est genetrix mea; maximus Atlas

175

est avus, aetherium qui fert cervicibus axem;

Iuppiter alter avus; socero quoque glorior illo.

me gentes metuunt Phrygiae, me regia Cadmi

sub domina est, fidibusque mei commissa mariti

moenia cum populis a meque viroque reguntur.

180

in quamcumque domus adverti lumina partem,

inmensae spectantur opes; accedit eodem

digna dea facies; huc natas adice septem

et totidem iuvenes et mox generosque nurusque!

quaerite nunc, habeat quam nostra superbia causam,

185

nescio quoque audete satam Titanida Coeo

Latonam praeferre mihi, cui maxima quondam

exiguam sedem pariturae terra negavit!

nec caelo nec humo nec aquis dea vestra recepta est:

exsul erat mundi, donec miserata vagantem

190

"hospita tu terris erras, ego" dixit "in undis"

instabilemque locum Delos dedit. illa duorum

facta parens: uteri pars haec est septima nostri.

sum felix (quis enim neget hoc?) felixque manebo

(hoc quoque quis dubitet?): tutam me copia fecit.

195

maior sum quam cui possit Fortuna nocere,

multaque ut eripiat, multo mihi plura relinquet.

excessere metum mea iam bona. fingite demi

huic aliquid populo natorum posse meorum:

non tamen ad numerum redigar spoliata duorum,

200

Latonae turbam: qua quantum distat ab orba?

ite, satis, properate, sacri est, laurumque capillis

ponite.' deponunt et sacra infecta relinquunt,

quodque licet, tacito venerantur murmure numen.

Indignata dea est, summoque in vertice Cynthi

205

talibus est dictis gemina cum prole locuta:

'en ego vestra parens, vobis animosa creatis,

et nisi Iunoni nulli cessura dearum,

an dea sim, dubitor perque omnia saecula cultis

arceor, o nati, nisi vos succurritis, aris.

210

nec dolor hic solus; diro convicia facto

Tantalis adiecit vosque est postponere natis

ausa suis et me, quod in ipsam reccidat, orbam

dixit et exhibuit linguam scelerata paternam.'

adiectura preces erat his Latona relatis:

215

'desine!' Phoebus ait, 'poenae mora longa querella est!'

dixit idem Phoebe, celerique per aera lapsu

contigerant tecti Cadmeida nubibus arcem.

Planus erat lateque patens prope moenia campus,

adsiduis pulsatus equis, ubi turba rotarum

220

duraque mollierat subiectas ungula glaebas.

pars ibi de septem genitis Amphione fortes

conscendunt in equos Tyrioque rubentia suco

terga premunt, auroque graves moderantur habenas.

e quibus Ismenus, qui matri sarcina quondam

225

prima suae fuerat, dum certum flectit in orbem

quadripedis cursus spumantiaque ora coercet,

'ei mihi!' conclamat medioque in pectore fixa

tela gerit frenisque manu moriente remissis

in latus a dextro paulatim defluit armo.

230

proximus audito sonitu per inane pharetrae

frena dabat Sipylus, veluti cum praescius imbris

nube fugit visa pendentiaque undique rector

carbasa deducit, ne qua levis effluat aura:

frena tamen dantem non evitabile telum

235

consequitur, summaque tremens cervice sagitta

haesit, et exstabat nudum de gutture ferrum;

ille, ut erat, pronus per crura admissa iubasque

volvitur et calido tellurem sanguine foedat.

Phaedimus infelix et aviti nominis heres

240

Tantalus, ut solito finem inposuere labori,

transierant ad opus nitidae iuvenale palaestrae;

et iam contulerant arto luctantia nexu

pectora pectoribus, contento concita nervo,

sicut erant iuncti, traiecit utrumque sagitta.

245

ingemuere simul, simul incurvata dolore

membra solo posuere, simul suprema iacentes

lumina versarunt, animam simul exhalarunt.

adspicit Alphenor laniataque pectora plangens

advolat, ut gelidos conplexibus adlevet artus,

250

inque pio cadit officio; nam Delius illi

intima fatifero rupit praecordia ferro.

quod simul eductum est, pars et pulmonis in hamis

eruta cumque anima cruor est effusus in auras.

at non intonsum simplex Damasicthona vulnus

255

adficit: ictus erat, qua crus esse incipit et qua

mollia nervosus facit internodia poples.

dumque manu temptat trahere exitiabile telum,

altera per iugulum pennis tenus acta sagitta est.

expulit hanc sanguis seque eiaculatus in altum

260

emicat et longe terebrata prosilit aura.

ultimus Ilioneus non profectura precando

bracchia sustulerat 'di' que 'o communiter omnes,'

dixerat ignarus non omnes esse rogandos

'parcite!' motus erat, cum iam revocabile telum

265

non fuit, arcitenens; minimo tamen occidit ille

vulnere, non alte percusso corde sagitta.

Fama mali populique dolor lacrimaeque suorum

tam subitae matrem certam fecere ruinae,

mirantem potuisse irascentemque, quod ausi

270

hoc essent superi, quod tantum iuris haberent;

nam pater Amphion ferro per pectus adacto

finierat moriens pariter cum luce dolorem.

heu! quantum haec Niobe Niobe distabat ab illa,

quae modo Latois populum submoverat aris

275

et mediam tulerat gressus resupina per urbem

invidiosa suis; at nunc miseranda vel hosti!

corporibus gelidis incumbit et ordine nullo

oscula dispensat natos suprema per omnes;

a quibus ad caelum liventia bracchia tollens

280

'pascere, crudelis, nostro, Latona, dolore,

pascere' ait 'satiaque meo tua pectora luctu,

dum pars nostra iacet, et dum per funera septem

efferor. exsulta, victrixque inimica triumpha!

cur autem victrix? miserae mihi plura supersunt,

285

quam tibi felici: post tot quoque funera vinco!'

Dixerat, et sonuit contento nervus ab arcu;

qui praeter Nioben unam conterruit omnes:

illa malo est audax. stabant cum vestibus atris

ante toros fratrum demisso crine sorores;

290

e quibus una trahens haerentia viscere tela

inposito fratri moribunda relanguit ore;

altera solari miseram conata parentem

conticuit subito duplicataque vulnere caeco est:

(oraque compressit, nisi postquam spiritus ibat.)

295

haec frustra fugiens collabitur, illa sorori

inmoritur; latet haec, illam trepidare videres.

sexque datis leto diversaque vulnera passis

ultima restabat; quam toto corpore mater,

tota veste tegens 'unam minimamque relinque!

300

de multis minimam posco' clamavit 'et unam.'

dumque rogat, pro qua rogat, occidit: orba resedit

exanimes inter natos natasque virumque

deriguitque malis; nullos movet aura capillos,

in vultu color est sine sanguine, lumina maestis

305

stant inmota genis, nihil est in imagine vivum.

ipsa quoque interius cum duro lingua palato

congelat, et venae desistunt posse moveri;

nec flecti cervix nec bracchia reddere motus

nec pes ire potest; intra quoque viscera saxum est.

310

flet tamen et validi circumdata turbine venti

in patriam rapta est: ibi fixa cacumine montis

liquitur, et lacrimas etiam nunc marmora manant.

Agrestes Lycii

Tum vero cuncti manifestam numinis iram

femina virque timent cultuque inpensius omnes

315

magna gemelliparae venerantur numina divae;

utque fit, a facto propiore priora renarrant.

e quibus unus ait: 'Lyciae quoque fertilis agris

non inpune deam veteres sprevere coloni.

res obscura quidem est ignobilitate virorum,

320

mira tamen: vidi praesens stagnumque locumque

prodigio notum. nam me iam grandior aevo

inpatiensque viae genitor deducere lectos

iusserat inde boves gentisque illius eunti

ipse ducem dederat, cum quo dum pascua lustro,

325

ecce lacu medio sacrorum nigra favilla

ara vetus stabat tremulis circumdata cannis.

restitit et pavido "faveas mihi!" murmure dixit

dux meus, et simili "faveas!" ego murmure dixi.

Naiadum Faunine foret tamen ara rogabam

330

indigenaene, dei, cum talia rettulit hospes:

"non hac, o iuvenis, montanum numen in ara est;

illa suam vocat hanc, cui quondam regia coniunx

orbem interdixit, quam vix erratica Delos

orantem accepit tum, cum levis insula nabat;

335

illic incumbens cum Palladis arbore palmae

edidit invita geminos Latona noverca.

hinc quoque Iunonem fugisse puerpera fertur

inque suo portasse sinu, duo numina, natos.

iamque Chimaeriferae, cum sol gravis ureret arva,

340

finibus in Lyciae longo dea fessa labore

sidereo siccata sitim collegit ab aestu,

uberaque ebiberant avidi lactantia nati.

forte lacum mediocris aquae prospexit in imis

vallibus; agrestes illic fruticosa legebant

345

vimina cum iuncis gratamque paludibus ulvam;

accessit positoque genu Titania terram

pressit, ut hauriret gelidos potura liquores.

rustica turba vetat; dea sic adfata vetantis:

'quid prohibetis aquis? usus communis aquarum est.

350

nec solem proprium natura nec aera fecit

nec tenues undas: ad publica munera veni;

quae tamen ut detis, supplex peto. non ego nostros

abluere hic artus lassataque membra parabam,

sed relevare sitim. caret os umore loquentis,

355

et fauces arent, vixque est via vocis in illis.

haustus aquae mihi nectar erit, vitamque fatebor

accepisse simul: vitam dederitis in unda.

hi quoque vos moveant, qui nostro bracchia tendunt

parva sinu,' et casu tendebant bracchia nati.

360

quem non blanda deae potuissent verba movere?

hi tamen orantem perstant prohibere minasque,

ni procul abscedat, conviciaque insuper addunt.

nec satis est, ipsos etiam pedibusque manuque

turbavere lacus imoque e gurgite mollem

365

huc illuc limum saltu movere maligno.

distulit ira sitim; neque enim iam filia Coei

supplicat indignis nec dicere sustinet ultra

verba minora dea tollensque ad sidera palmas

'aeternum stagno' dixit 'vivatis in isto!'

370

eveniunt optata deae: iuvat esse sub undis

et modo tota cava submergere membra palude,

nunc proferre caput, summo modo gurgite nare,

saepe super ripam stagni consistere, saepe

in gelidos resilire lacus, sed nunc quoque turpes

375

litibus exercent linguas pulsoque pudore,

quamvis sint sub aqua, sub aqua maledicere temptant.

vox quoque iam rauca est, inflataque colla tumescunt,

ipsaque dilatant patulos convicia rictus;

terga caput tangunt, colla intercepta videntur,

380

spina viret, venter, pars maxima corporis, albet,

limosoque novae saliunt in gurgite ranae."

Marsyas

Sic ubi nescio quis Lycia de gente virorum

rettulit exitium, satyri reminiscitur alter,

quem Tritoniaca Latous harundine victum

385

adfecit poena. 'quid me mihi detrahis?' inquit;

'a! piget, a! non est' clamabat 'tibia tanti.'

clamanti cutis est summos direpta per artus,

nec quicquam nisi vulnus erat; cruor undique manat,

detectique patent nervi, trepidaeque sine ulla

390

pelle micant venae; salientia viscera possis

et perlucentes numerare in pectore fibras.

illum ruricolae, silvarum numina, fauni

et satyri fratres et tunc quoque carus Olympus

et nymphae flerunt, et quisquis montibus illis

395

lanigerosque greges armentaque bucera pavit.

fertilis inmaduit madefactaque terra caducas

concepit lacrimas ac venis perbibit imis;

quas ubi fecit aquam, vacuas emisit in auras.

inde petens rapidus ripis declivibus aequor

400

Marsya nomen habet, Phrygiae liquidissimus amnis.

Pelops

Talibus extemplo redit ad praesentia dictis

vulgus et exstinctum cum stirpe Amphiona luget;

mater in invidia est: hanc tunc quoque dicitur unus

flesse Pelops umeroque, suas a pectore postquam

405

diduxit vestis, ebur ostendisse sinistro.

concolor hic umerus nascendi tempore dextro

corporeusque fuit; manibus mox caesa paternis

membra ferunt iunxisse deos, aliisque repertis,

qui locus est iuguli medius summique lacerti,

410

defuit: inpositum est non conparentis in usum

partis ebur, factoque Pelops fuit integer illo.

Tereus, Progne, Philomela

Finitimi proceres coeunt, urbesque propinquae

oravere suos ire ad solacia reges,

Argosque et Sparte Pelopeiadesque Mycenae

415

et nondum torvae Calydon invisa Dianae

Orchomenosque ferax et nobilis aere Corinthus

Messeneque ferox Patraeque humilesque Cleonae

et Nelea Pylos neque adhuc Pittheia Troezen,

quaeque urbes aliae bimari clauduntur ab Isthmo

420

exteriusque sitae bimari spectantur ab Isthmo;

credere quis posset? solae cessastis Athenae.

obstitit officio bellum, subvectaque ponto

barbara Mopsopios terrebant agmina muros.

Threicius Tereus haec auxiliaribus armis

425

fuderat et clarum vincendo nomen habebat;

quem sibi Pandion opibusque virisque potentem

et genus a magno ducentem forte Gradivo

conubio Prognes iunxit; non pronuba Iuno,

non Hymenaeus adest, non illi Gratia lecto:

430

Eumenides tenuere faces de funere raptas,

Eumenides stravere torum, tectoque profanus

incubuit bubo thalamique in culmine sedit.

hac ave coniuncti Progne Tereusque, parentes

hac ave sunt facti; gratata est scilicet illis

435

Thracia, disque ipsi grates egere; diemque,

quaque data est claro Pandione nata tyranno

quaque erat ortus Itys, festum iussere vocari:

usque adeo latet utilitas. iam tempora Titan

quinque per autumnos repetiti duxerat anni,

440

cum blandita viro Progne 'si gratia' dixit

'ulla mea est, vel me visendae mitte sorori,

vel soror huc veniat: redituram tempore parvo

promittes socero; magni mihi muneris instar

germanam vidisse dabis.' iubet ille carinas

445

in freta deduci veloque et remige portus

Cecropios intrat Piraeaque litora tangit.

ut primum soceri data copia, dextera dextrae

iungitur, et fausto committitur omine sermo.

coeperat, adventus causam, mandata referre

450

coniugis et celeres missae spondere recursus:

ecce venit magno dives Philomela paratu,

divitior forma; quales audire solemus

naidas et dryadas mediis incedere silvis,

si modo des illis cultus similesque paratus.

455

non secus exarsit conspecta virgine Tereus,

quam si quis canis ignem supponat aristis

aut frondem positasque cremet faenilibus herbas.

digna quidem facies; sed et hunc innata libido

exstimulat, pronumque genus regionibus illis

460

in Venerem est: flagrat vitio gentisque suoque.

impetus est illi comitum corrumpere curam

nutricisque fidem nec non ingentibus ipsam

sollicitare datis totumque inpendere regnum

aut rapere et saevo raptam defendere bello;

465

et nihil est, quod non effreno captus amore

ausit, nec capiunt inclusas pectora flammas.

iamque moras male fert cupidoque revertitur ore

ad mandata Prognes et agit sua vota sub illa.

facundum faciebat amor, quotiensque rogabat

470

ulterius iusto, Prognen ita velle ferebat.

addidit et lacrimas, tamquam mandasset et illas.

pro superi, quantum mortalia pectora caecae

noctis habent! ipso sceleris molimine Tereus

creditur esse pius laudemque a crimine sumit.

475

quid, quod idem Philomela cupit, patriosque lacertis

blanda tenens umeros, ut eat visura sororem,

perque suam contraque suam petit ipsa salutem.

spectat eam Tereus praecontrectatque videndo

osculaque et collo circumdata bracchia cernens

480

omnia pro stimulis facibusque ciboque furoris

accipit, et quotiens amplectitur illa parentem,

esse parens vellet: neque enim minus inpius esset.

vincitur ambarum genitor prece: gaudet agitque

illa patri grates et successisse duabus

485

id putat infelix, quod erit lugubre duabus.

Iam labor exiguus Phoebo restabat, equique

pulsabant pedibus spatium declivis Olympi:

regales epulae mensis et Bacchus in auro

ponitur; hinc placido dant turgida corpora somno.

490

at rex Odrysius, quamvis secessit, in illa

aestuat et repetens faciem motusque manusque

qualia vult fingit quae nondum vidit et ignes

ipse suos nutrit cura removente soporem.

lux erat, et generi dextram conplexus euntis

495

Pandion comitem lacrimis commendat obortis:

'hanc ego, care gener, quoniam pia causa coegit,

et voluere ambae (voluisti tu quoque, Tereu)

do tibi perque fidem cognataque pectora supplex,

per superos oro, patrio ut tuearis amore

500

et mihi sollicitae lenimen dulce senectae

quam primum (omnis erit nobis mora longa) remittas;

tu quoque quam primum (satis est procul esse sororem),

si pietas ulla est, ad me, Philomela, redito!'

mandabat pariterque suae dabat oscula natae,

505

et lacrimae mites inter mandata cadebant;

utque fide pignus dextras utriusque poposcit

inter seque datas iunxit natamque nepotemque

absentes pro se memori rogat ore salutent;

supremumque vale pleno singultibus ore

510

vix dixit timuitque suae praesagia mentis.

Ut semel inposita est pictae Philomela carinae,

admotumque fretum remis tellusque repulsa est,

'vicimus!' exclamat, 'mecum mea vota feruntur!'

exsultatque et vix animo sua gaudia differt

515

barbarus et nusquam lumen detorquet ab illa,

non aliter quam cum pedibus praedator obuncis

deposuit nido leporem Iovis ales in alto;

nulla fuga est capto, spectat sua praemia raptor.

Iamque iter effectum, iamque in sua litora fessis

520

puppibus exierant, cum rex Pandione natam

in stabula alta trahit, silvis obscura vetustis,

atque ibi pallentem trepidamque et cuncta timentem

et iam cum lacrimis, ubi sit germana, rogantem

includit fassusque nefas et virginem et unam

525

vi superat frustra clamato saepe parente,

saepe sorore sua, magnis super omnia divis.

illa tremit velut agna pavens, quae saucia cani

ore excussa lupi nondum sibi tuta videtur,

utque columba suo madefactis sanguine plumis

530

horret adhuc avidosque timet, quibus haeserat, ungues.

mox ubi mens rediit, passos laniata capillos,

lugenti similis caesis plangore lacertis

intendens palmas 'o diris barbare factis,

o crudelis' ait, 'nec te mandata parentis

535

cum lacrimis movere piis nec cura sororis

nec mea virginitas nec coniugialia iura?

omnia turbasti; paelex ego facta sororis,

tu geminus coniunx, non sic mihi debita Progne!

quin animam hanc, ne quod facinus tibi, perfide, restet,

540

eripis? atque utinam fecisses ante nefandos

concubitus: vacuas habuissem criminis umbras.

si tamen haec superi cernunt, si numina divum

sunt aliquid, si non perierunt omnia mecum,

quandocumque mihi poenas dabis! ipsa pudore

545

proiecto tua facta loquar: si copia detur,

in populos veniam; si silvis clausa tenebor,

inplebo silvas et conscia saxa movebo;

audiet haec aether et si deus ullus in illo est!'

Talibus ira feri postquam commota tyranni

550

nec minor hac metus est, causa stimulatus utraque,

quo fuit accinctus, vagina liberat ensem

arreptamque coma fixis post terga lacertis

vincla pati cogit; iugulum Philomela parabat

spemque suae mortis viso conceperat ense:

555

ille indignantem et nomen patris usque vocantem

luctantemque loqui conprensam forcipe linguam

abstulit ense fero. radix micat ultima linguae,

ipsa iacet terraeque tremens inmurmurat atrae,

utque salire solet mutilatae cauda colubrae,

560

palpitat et moriens dominae vestigia quaerit.

hoc quoque post facinus (vix ausim credere) fertur

saepe sua lacerum repetisse libidine corpus.

Sustinet ad Prognen post talia facta reverti;

coniuge quae viso germanam quaerit, at ille

565

dat gemitus fictos commentaque funera narrat,

et lacrimae fecere fidem. velamina Progne

deripit ex umeris auro fulgentia lato

induiturque atras vestes et inane sepulcrum

constituit falsisque piacula manibus infert

570

et luget non sic lugendae fata sororis.

Signa deus bis sex acto lustraverat anno;

quid faciat Philomela? fugam custodia claudit,

structa rigent solido stabulorum moenia saxo,

os mutum facti caret indice. grande doloris

575

ingenium est, miserisque venit sollertia rebus:

stamina barbarica suspendit callida tela

purpureasque notas filis intexuit albis,

indicium sceleris; perfectaque tradidit uni,

utque ferat dominae, gestu rogat; illa rogata

580

pertulit ad Prognen, nec scit, quid tradat in illis.

Evolvit vestes saevi matrona tyranni

germanaeque suae carmen miserabile legit

et (mirum potuisse) silet: dolor ora repressit,

verbaque quaerenti satis indignantia linguae

585

defuerunt, nec flere vacat, sed fasque nefasque

confusura ruit poenaeque in imagine tota est.

Tempus erat, quo sacra solent trieterica Bacchi

Sithoniae celebrare nurus: (nox conscia sacris,

nocte sonat Rhodope tinnitibus aeris acuti)

590

nocte sua est egressa domo regina deique

ritibus instruitur furialiaque accipit arma;

vite caput tegitur, lateri cervina sinistro

vellera dependent, umero levis incubat hasta.

concita per silvas turba comitante suarum

595

terribilis Progne furiisque agitata doloris,

Bacche, tuas simulat: venit ad stabula avia tandem

exululatque euhoeque sonat portasque refringit

germanamque rapit raptaeque insignia Bacchi

induit et vultus hederarum frondibus abdit

600

attonitamque trahens intra sua moenia ducit.

Ut sensit tetigisse domum Philomela nefandam,

horruit infelix totoque expalluit ore;

nacta locum Progne sacrorum pignora demit

oraque develat miserae pudibunda sororis

605

amplexumque petit; sed non attollere contra

sustinet haec oculos paelex sibi visa sororis

deiectoque in humum vultu iurare volenti

testarique deos, per vim sibi dedecus illud

inlatum, pro voce manus fuit. ardet et iram

610

non capit ipsa suam Progne fletumque sororis

corripiens 'non est lacrimis hoc' inquit 'agendum,

sed ferro, sed si quid habes, quod vincere ferrum

possit. in omne nefas ego me, germana, paravi:

aut ego, cum facibus regalia tecta cremabo,

615

artificem mediis inmittam Terea flammis,

aut linguam atque oculos et quae tibi membra pudorem

abstulerunt ferro rapiam, aut per vulnera mille

sontem animam expellam! magnum quodcumque paravi;

quid sit, adhuc dubito.' peragit dum talia Progne,

620

ad matrem veniebat Itys; quid possit, ab illo

admonita est oculisque tuens inmitibus 'a! quam

es similis patri!' dixit nec plura locuta

triste parat facinus tacitaque exaestuat ira.

ut tamen accessit natus matrique salutem

625

attulit et parvis adduxit colla lacertis

mixtaque blanditiis puerilibus oscula iunxit,

mota quidem est genetrix, infractaque constitit ira

invitique oculi lacrimis maduere coactis;

sed simul ex nimia mentem pietate labare

630

sensit, ab hoc iterum est ad vultus versa sororis

inque vicem spectans ambos 'cur admovet' inquit

'alter blanditias, rapta silet altera lingua?

quam vocat hic matrem, cur non vocat illa sororem?

cui sis nupta, vide, Pandione nata, marito!

635

degeneras! scelus est pietas in coniuge Tereo.'

nec mora, traxit Ityn, veluti Gangetica cervae

lactentem fetum per silvas tigris opacas,

utque domus altae partem tenuere remotam,

tendentemque manus et iam sua fata videntem

640

et 'mater! mater!' clamantem et colla petentem

ense ferit Progne, lateri qua pectus adhaeret,

nec vultum vertit. satis illi ad fata vel unum

vulnus erat: iugulum ferro Philomela resolvit,

vivaque adhuc animaeque aliquid retinentia membra

645

dilaniant. pars inde cavis exsultat aenis,

pars veribus stridunt; manant penetralia tabo.

His adhibet coniunx ignarum Terea mensis

et patrii moris sacrum mentita, quod uni

fas sit adire viro, comites famulosque removit.

650

ipse sedens solio Tereus sublimis avito

vescitur inque suam sua viscera congerit alvum,

tantaque nox animi est, 'Ityn huc accersite!' dixit.

dissimulare nequit crudelia gaudia Progne

iamque suae cupiens exsistere nuntia cladis

655

'intus habes, quem poscis' ait: circumspicit ille

atque, ubi sit, quaerit; quaerenti iterumque vocanti,

sicut erat sparsis furiali caede capillis,

prosiluit Ityosque caput Philomela cruentum

misit in ora patris nec tempore maluit ullo

660

posse loqui et mentis testari gaudia dictis.

Thracius ingenti mensas clamore repellit

vipereasque ciet Stygia de valle sorores

et modo, si posset, reserato pectore diras

egerere inde dapes semesaque viscera gestit,

665

flet modo seque vocat bustum miserabile nati,

nunc sequitur nudo genitas Pandione ferro.

Corpora Cecropidum pennis pendere putares:

pendebant pennis. quarum petit altera silvas,

altera tecta subit, neque adhuc de pectore caedis

670

excessere notae, signataque sanguine pluma est.

ille dolore suo poenaeque cupidine velox

vertitur in volucrem, cui stant in vertice cristae.

prominet inmodicum pro longa cuspide rostrum;

nomen epops volucri, facies armata videtur.

Boreas et Orithia

675

Hic dolor ante diem longaeque extrema senectae

tempora Tartareas Pandiona misit ad umbras.

sceptra loci rerumque capit moderamen Erechtheus,

iustitia dubium validisne potentior armis.

quattuor ille quidem iuvenes totidemque crearat

680

femineae sortis, sed erat par forma duarum.

e quibus Aeolides Cephalus te coniuge felix,

Procri, fuit; Boreae Tereus Thracesque nocebant,

dilectaque diu caruit deus Orithyia,

dum rogat et precibus mavult quam viribus uti;

685

ast ubi blanditiis agitur nihil, horridus ira,

quae solita est illi nimiumque domestica vento,

'et merito!' dixit; 'quid enim mea tela reliqui,

saevitiam et vires iramque animosque minaces,

admovique preces, quarum me dedecet usus?

690

apta mihi vis est: vi tristia nubila pello,

vi freta concutio nodosaque robora verto

induroque nives et terras grandine pulso;

idem ego, cum fratres caelo sum nactus aperto

(nam mihi campus is est), tanto molimine luctor,

695

ut medius nostris concursibus insonet aether

exsiliantque cavis elisi nubibus ignes;

idem ego, cum subii convexa foramina terrae

supposuique ferox imis mea terga cavernis,

sollicito manes totumque tremoribus orbem.

700

hac ope debueram thalamos petiisse, socerque

non orandus erat mihi sed faciendus Erechtheus.'

Haec Boreas aut his non inferiora locutus

excussit pennas, quarum iactatibus omnis

adflata est tellus latumque perhorruit aequor,

705

pulvereamque trahens per summa cacumina pallam

verrit humum pavidamque metu caligine tectus

Orithyian amans fulvis amplectitur alis.

dum volat, arserunt agitati fortius ignes,

nec prius aerii cursus suppressit habenas,

710

quam Ciconum tenuit populos et moenia raptor.

illic et gelidi coniunx Actaea tyranni

et genetrix facta est, partus enixa gemellos,

cetera qui matris, pennas genitoris haberent.

non tamen has una memorant cum corpore natas,

715

barbaque dum rutilis aberat subnixa capillis,

inplumes Calaisque puer Zetesque fuerunt;

mox pariter pennae ritu coepere volucrum

cingere utrumque latus, pariter flavescere malae.

ergo ubi concessit tempus puerile iuventae,

720

vellera cum Minyis nitido radiantia villo

per mare non notum prima petiere carina.