De rerum natura

Liber tertius

_________________________________________________________

E tenebris tantis tam clarum extollere lumen

qui primus potuisti inlustrans commoda vitae,

te sequor, o Graiae gentis decus, inque tuis nunc

ficta pedum pono pressis vestigia signis,

5

non ita certandi cupidus quam propter amorem

quod te imitari aveo; quid enim contendat hirundo

cycnis, aut quid nam tremulis facere artubus haedi

consimile in cursu possint et fortis equi vis?

tu, pater, es rerum inventor, tu patria nobis

10

suppeditas praecepta, tuisque ex, inclute, chartis,

floriferis ut apes in saltibus omnia libant,

omnia nos itidem depascimur aurea dicta,

aurea, perpetua semper dignissima vita.

nam simul ac ratio tua coepit vociferari

15

naturam rerum divina mente coorta

diffugiunt animi terrores, moenia mundi

discedunt. totum video per inane geri res.

apparet divum numen sedesque quietae,

quas neque concutiunt venti nec nubila nimbis

20

aspergunt neque nix acri concreta pruina

cana cadens violat semper<que> innubilus aether

integit et large diffuso lumine ridet:

omnia suppeditat porro natura neque ulla

res animi pacem delibat tempore in ullo.

25

at contra nusquam apparent Acherusia templa,

nec tellus obstat quin omnia dispiciantur,

sub pedibus quae cumque infra per inane geruntur.

his ibi me rebus quaedam divina voluptas

percipit atque horror, quod sic natura tua vi

30

tam manifesta patens ex omni parte retecta est.

Et quoniam docui, cunctarum exordia rerum

qualia sint et quam variis distantia formis

sponte sua volitent aeterno percita motu,

quove modo possint res ex his quaeque creari,

35

hasce secundum res animi natura videtur

atque animae claranda meis iam versibus esse

et metus ille foras praeceps Acheruntis agendus,

funditus humanam qui vitam turbat ab imo

omnia suffundens mortis nigrore neque ullam

40

esse voluptatem liquidam puramque relinquit.

nam quod saepe homines morbos magis esse timendos

infamemque ferunt vitam quam Tartara leti

43

et se scire animi naturam sanguinis esse,

46

aut etiam venti, si fert ita forte voluntas,

44

nec prosum quicquam nostrae rationis egere,

45

hinc licet advertas animum magis omnia laudis

47

iactari causa quam quod res ipsa probetur.

extorres idem patria longeque fugati

conspectu ex hominum, foedati crimine turpi,

50

omnibus aerumnis adfecti denique vivunt,

et quo cumque tamen miseri venere parentant

et nigras mactant pecudes et manibus divis

inferias mittunt multoque in rebus acerbis

acrius advertunt animos ad religionem.

55

quo magis in dubiis hominem spectare periclis

convenit adversisque in rebus noscere qui sit;

nam verae voces tum demum pectore ab imo

eliciuntur <et> eripitur persona +manare.

denique avarities et honorum caeca cupido,

60

quae miseros homines cogunt transcendere fines

iuris et inter dum socios scelerum atque ministros

noctes atque dies niti praestante labore

ad summas emergere opes, haec vulnera vitae

non minimam partem mortis formidine aluntur.

65

turpis enim ferme contemptus et acris egestas

semota ab dulci vita stabilique videtur

et quasi iam leti portas cunctarier ante;

unde homines dum se falso terrore coacti

effugisse volunt longe longeque remosse,

70

sanguine civili rem conflant divitiasque

conduplicant avidi, caedem caede accumulantes,

crudeles gaudent in tristi funere fratris

et consanguineum mensas odere timentque.

consimili ratione ab eodem saepe timore

75

macerat invidia ante oculos illum esse potentem,

illum aspectari, claro qui incedit honore,

ipsi se in tenebris volvi caenoque queruntur.

intereunt partim statuarum et nominis ergo.

et saepe usque adeo, mortis formidine, vitae

80

percipit humanos odium lucisque videndae,

ut sibi consciscant maerenti pectore letum

obliti fontem curarum hunc esse timorem:

hunc vexare pudorem, hunc vincula amicitiai

rumpere et in summa pietate evertere suadet:

85

nam iam saepe homines patriam carosque parentis

prodiderunt vitare Acherusia templa petentes.

nam vel uti pueri trepidant atque omnia caecis

in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus

inter dum, nihilo quae sunt metuenda magis quam

90

quae pueri in tenebris pavitant finguntque futura.

hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest

non radii solis neque lucida tela diei

discutiant, sed naturae species ratioque.

Primum animum dico, mentem quem saepe vocamus,

95

in quo consilium vitae regimenque locatum est,

esse hominis partem nihilo minus ac manus et pes

atque oculei partes animantis totius extant.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

sensum animi certa non esse in parte locatum,

verum habitum quendam vitalem corporis esse,

100

harmoniam Grai quam dicunt, quod faciat nos

vivere cum sensu, nulla cum in parte siet mens;

ut bona saepe valetudo cum dicitur esse

corporis, et non est tamen haec pars ulla valentis,

sic animi sensum non certa parte reponunt;

105

magno opere in quo mi diversi errare videntur.

Saepe itaque, in promptu corpus quod cernitur, aegret,

cum tamen ex alia laetamur parte latenti;

et retro fit ubi contra sit saepe vicissim,

cum miser ex animo laetatur corpore toto;

110

non alio pacto quam si, pes cum dolet aegri,

in nullo caput interea sit forte dolore.

Praeterea molli cum somno dedita membra

effusumque iacet sine sensu corpus honustum,

est aliud tamen in nobis quod tempore in illo

115

multimodis agitatur et omnis accipit in se

laetitiae motus et curas cordis inanis.

Nunc animam quoque ut in membris cognoscere possis

esse neque harmonia corpus sentire solere,

principio fit uti detracto corpore multo

120

saepe tamen nobis in membris vita moretur.

Atque eadem rursum, cum corpora pauca caloris

diffugere forasque per os est editus aër,

deserit extemplo venas atque ossa relinquit;

noscere ut hinc possis non aequas omnia partis

125

corpora habere neque ex aequo fulcire salutem,

sed magis haec, venti quae sunt calidique vaporis

semina, curare in membris ut vita moretur.

est igitur calor ac ventus vitalis in ipso

corpore, qui nobis moribundos deserit artus.

130

quapropter quoniam est animi natura reperta

atque animae quasi pars hominis, redde harmoniai

nomen, ad organicos alto delatum Heliconi,

sive aliunde ipsi porro traxere et in illam

transtulerunt, proprio quae tum res nomine egebat.

135

quidquid <id> est, habeant: tu cetera percipe dicta.

Nunc animum atque animam dico coniuncta teneri

inter se atque unam naturam conficere ex se,

sed caput esse quasi et dominari in corpore toto

consilium, quod nos animum mentemque vocamus.

140

idque situm media regione in pectoris haeret.

hic exultat enim pavor ac metus, haec loca circum

laetitiae mulcent: hic ergo mens animusquest.

cetera pars animae per totum dissita corpus

paret et ad numen mentis momenque movetur.

145

idque sibi solum per se sapit et sibi gaudet,

cum neque res animam neque corpus commovet una.

et quasi, cum caput aut oculus temptante dolore

laeditur in nobis, non omni concruciamur

corpore, sic animus nonnumquam laeditur ipse

150

laetitiaque viget, cum cetera pars animai

per membra atque artus nulla novitate cietur;

verum ubi vementi magis est commota metu mens,

consentire animam totam per membra videmus

sudoresque ita palloremque existere toto

155

corpore et infringi linguam vocemque aboriri,

caligare oculos, sonere auris, succidere artus,

denique concidere ex animi terrore videmus

saepe homines; facile ut quivis hinc noscere possit

esse animam cum animo coniunctam, quae cum animi <vi>

160

percussa est, exim corpus propellit et icit.

Haec eadem ratio naturam animi atque animai

corpoream docet esse; ubi enim propellere membra,

corripere ex somno corpus mutareque vultum

atque hominem totum regere ac versare videtur,

165

quorum nil fieri sine tactu posse videmus

nec tactum porro sine corpore, nonne fatendumst

corporea natura animum constare animamque?

praeterea pariter fungi cum corpore et una

consentire animum nobis in corpore cernis.

170

si minus offendit vitam vis horrida teli

ossibus ac nervis disclusis intus adacta,

at tamen insequitur languor terraeque petitus

suavis et in terra mentis qui gignitur aestus

inter dumque quasi exsurgendi incerta voluntas.

175

ergo corpoream naturam animi esse necessest,

corporeis quoniam telis ictuque laborat.

Is tibi nunc animus quali sit corpore et unde

constiterit pergam rationem reddere dictis.

principio esse aio persuptilem atque minutis

180

perquam corporibus factum constare. id ita esse

hinc licet advertas animum, ut pernoscere possis.

Nil adeo fieri celeri ratione videtur,

quam si mens fieri proponit et inchoat ipsa;

ocius ergo animus quam res se perciet ulla,

185

ante oculos quorum in promptu natura videtur.

at quod mobile tanto operest, constare rutundis

perquam seminibus debet perquamque minutis,

momine uti parvo possint inpulsa moveri.

namque movetur aqua et tantillo momine flutat,

190

quippe volubilibus parvisque creata figuris.

at contra mellis constantior est natura

et pigri latices magis et cunctantior actus:

haeret enim inter se magis omnis materiai

copia, ni mirum quia non tam levibus extat

195

corporibus neque tam suptilibus atque rutundis.

namque papaveris aura potest suspensa levisque

cogere ut ab summo tibi diffluat altus acervus,

at contra lapidum coniectum spicarumque

noenu potest. igitur parvissima corpora pro quam

200

et levissima sunt, ita mobilitate fruuntur;

at contra quae cumque magis cum pondere magno

asperaque inveniuntur, eo stabilita magis sunt.

nunc igitur quoniamst animi natura reperta

mobilis egregie, perquam constare necessest

205

corporibus parvis et levibus atque rutundis.

quae tibi cognita res in multis, o bone, rebus

utilis invenietur et opportuna cluebit.

Haec quoque res etiam naturam dedicat eius,

quam tenui constet textura quamque loco se

210

contineat parvo, si possit conglomerari,

quod simul atque hominem leti secura quies est

indepta atque animi natura animaeque recessit,

nil ibi libatum de toto corpore cernas

ad speciem, nihil ad pondus: mors omnia praestat,

215

vitalem praeter sensum calidumque vaporem.

ergo animam totam perparvis esse necessest

seminibus nexam per venas viscera nervos,

qua tenus, omnis ubi e toto iam corpore cessit,

extima membrorum circumcaesura tamen se

220

incolumem praestat nec defit ponderis hilum.

quod genus est, Bacchi cum flos evanuit aut cum

spiritus unguenti suavis diffugit in auras

aut aliquo cum iam sucus de corpore cessit;

nil oculis tamen esse minor res ipsa videtur

225

propterea neque detractum de pondere quicquam,

ni mirum quia multa minutaque semina sucos

efficiunt et odorem in toto corpore rerum.

quare etiam atque etiam mentis naturam animaeque

scire licet perquam pauxillis esse creatam

230

seminibus, quoniam fugiens nil ponderis aufert.

Nec tamen haec simplex nobis natura putanda est.

tenvis enim quaedam moribundos deserit aura

mixta vapore, vapor porro trahit aëra secum;

nec calor est quisquam, cui non sit mixtus et aër;

235

rara quod eius enim constat natura, necessest

aëris inter eum primordia multa moveri.

iam triplex animi est igitur natura reperta;

nec tamen haec sat sunt ad sensum cuncta creandum,

nil horum quoniam recipit mens posse creare

240

sensiferos motus, quae denique mente volutat.

quarta quoque his igitur quaedam natura necessest

adtribuatur; east omnino nominis expers;

qua neque mobilius quicquam neque tenvius extat

nec magis e parvis et levibus ex elementis;

245

sensiferos motus quae didit prima per artus.

prima cietur enim, parvis perfecta figuris,

inde calor motus et venti caeca potestas

accipit, inde aër, inde omnia mobilitantur:

concutitur sanguis, tum viscera persentiscunt

250

omnia, postremis datur ossibus atque medullis

sive voluptas est sive est contrarius ardor.

nec temere huc dolor usque potest penetrare neque acre

permanare malum, quin omnia perturbentur

usque adeo <ut> vitae desit locus atque animai

255

diffugiant partes per caulas corporis omnis.

sed plerumque fit in summo quasi corpore finis

motibus: hanc ob rem vitam retinere valemus.

Nunc ea quo pacto inter sese mixta quibusque

compta modis vigeant rationem reddere aventem

260

abstrahit invitum patrii sermonis egestas;

sed tamen, ut potero summatim attingere, tangam.

inter enim cursant primordia principiorum

motibus inter se, nihil ut secernier unum

possit nec spatio fieri divisa potestas,

265

sed quasi multae vis unius corporis extant.

quod genus in quovis animantum viscere volgo

est odor et quidam color et sapor, et tamen ex his

omnibus est unum perfectum corporis augmen,

sic calor atque aër et venti caeca potestas

270

mixta creant unam naturam et mobilis illa

vis, initum motus ab se quae dividit ollis,

sensifer unde oritur primum per viscera motus.

nam penitus prorsum latet haec natura subestque

nec magis hac infra quicquam est in corpore nostro

275

atque anima est animae proporro totius ipsa.

quod genus in nostris membris et corpore toto

mixta latens animi vis est animaeque potestas,

corporibus quia de parvis paucisque creatast,

sic tibi nominis haec expers vis, facta minutis

280

corporibus, latet atque animae quasi totius ipsa

proporrost anima et dominatur corpore toto.

consimili ratione necessest ventus et aër

et calor inter se vigeant commixta per artus

atque aliis aliud subsit magis emineatque,

285

ut quiddam fieri videatur ab omnibus unum,

ni calor ac ventus seorsum seorsumque potestas

aëris interemant sensum diductaque solvant.

est etiam calor ille animo, quem sumit, in ira

cum fervescit et ex oculis micat acrius ardor;

290

est et frigida multa, comes formidinis, aura,

quae ciet horrorem membris et concitat artus;

est etiam quoque pacati status aëris ille,

pectore tranquillo fit qui voltuque sereno.

sed calidi plus est illis quibus acria corda

295

iracundaque mens facile effervescit in ira,

quo genere in primis vis est violenta leonum,

pectora qui fremitu rumpunt plerumque gementes

nec capere irarum fluctus in pectore possunt.

at ventosa magis cervorum frigida mens est

300

et gelidas citius per viscera concitat auras,

quae tremulum faciunt membris existere motum.

at natura boum placido magis aëre vivit

nec nimis irai fax umquam subdita percit

fumida, suffundens caecae caliginis umbra,

305

nec gelidis torpet telis perfixa pavoris;

interutrasque sitast cervos saevosque leones.

sic hominum genus est: quamvis doctrina politos

constituat pariter quosdam, tamen illa relinquit

naturae cuiusque animi vestigia prima.

310

nec radicitus evelli mala posse putandumst,

quin proclivius hic iras decurrat ad acris,

ille metu citius paulo temptetur, at ille

tertius accipiat quaedam clementius aequo.

inque aliis rebus multis differre necessest

315

naturas hominum varias moresque sequacis;

quorum ego nunc nequeo caecas exponere causas

nec reperire figurarum tot nomina quot sunt

principiis, unde haec oritur variantia rerum.

illud in his rebus video firmare potesse,

320

usque adeo naturarum vestigia linqui

parvola, quae nequeat ratio depellere nobis,

ut nihil inpediat dignam dis degere vitam.

Haec igitur natura tenetur corpore ab omni

ipsaque corporis est custos et causa salutis;

325

nam communibus inter se radicibus haerent

nec sine pernicie divelli posse videntur.

quod genus e thuris glaebis evellere odorem

haud facile est, quin intereat natura quoque eius,

sic animi atque animae naturam corpore toto

330

extrahere haut facile est, quin omnia dissoluantur.

inplexis ita principiis ab origine prima

inter se fiunt consorti praedita vita,

nec sibi quaeque sine alterius vi posse videtur

corporis atque animi seorsum sentire potestas,

335

sed communibus inter eas conflatur utrimque

motibus accensus nobis per viscera sensus.

Praeterea corpus per se nec gignitur umquam

nec crescit neque post mortem durare videtur.

non enim, ut umor aquae dimittit saepe vaporem,

340

qui datus est, neque ea causa convellitur ipse,

sed manet incolumis, non, inquam, sic animai

discidium possunt artus perferre relicti,

sed penitus pereunt convulsi conque putrescunt.

ex ineunte aevo sic corporis atque animai

345

mutua vitalis discunt contagia motus,

maternis etiam membris alvoque reposta,

discidium <ut> nequeat fieri sine peste maloque;

ut videas, quoniam coniunctast causa salutis,

coniunctam quoque naturam consistere eorum.

350

Quod super est, siquis corpus sentire refutat

atque animam credit permixtam corpore toto

suscipere hunc motum quem sensum nominitamus,

vel manifestas res contra verasque repugnat.

quid sit enim corpus sentire quis adferet umquam,

355

si non ipsa palam quod res dedit ac docuit nos?

'at dimissa anima corpus caret undique sensu.'

perdit enim quod non proprium fuit eius in aevo

multaque praeterea perdit quom expellitur aevo.

Dicere porro oculos nullam rem cernere posse,

360

sed per eos animum ut foribus spectare reclusis,

difficilest, contra cum sensus ducat eorum;

sensus enim trahit atque acies detrudit ad ipsas,

fulgida praesertim cum cernere saepe nequimus,

lumina luminibus quia nobis praepediuntur.

365

quod foribus non fit; neque enim, qua cernimus ipsi,

ostia suscipiunt ullum reclusa laborem.

praeterea si pro foribus sunt lumina nostra,

iam magis exemptis oculis debere videtur

cernere res animus sublatis postibus ipsis.

370

Illud in his rebus nequaquam sumere possis,

Democriti quod sancta viri sententia ponit,

corporis atque animi primordia singula primis

adposita alternis, variare ac nectere membra.

nam cum multo sunt animae elementa minora

375

quam quibus e corpus nobis et viscera constant,

tum numero quoque concedunt et rara per artus

dissita sunt, dum taxat ut hoc promittere possis,

quantula prima queant nobis iniecta ciere

corpora sensiferos motus in corpore, tanta

380

intervalla tenere exordia prima animai.

nam neque pulveris inter dum sentimus adhaesum

corpore nec membris incussam sidere cretam,

nec nebulam noctu neque arani tenvia fila

obvia sentimus, quando obretimur euntes,

385

nec supera caput eiusdem cecidisse vietam

vestem nec plumas avium papposque volantis,

qui nimia levitate cadunt plerumque gravatim,

nec repentis itum cuiusvis cumque animantis

sentimus nec priva pedum vestigia quaeque,

390

corpore quae in nostro culices et cetera ponunt.

usque adeo prius est in nobis multa ciendum

quam primordia sentiscant concussa animai,

semina corporibus nostris inmixta per artus,

et quam in his intervallis tuditantia possint

395

concursare coire et dissultare vicissim.

Et magis est animus vitai claustra coërcens

et dominantior ad vitam quam vis animai.

nam sine mente animoque nequit residere per artus

temporis exiguam partem pars ulla animai,

400

sed comes insequitur facile et discedit in auras

et gelidos artus in leti frigore linquit.

at manet in vita cui mens animusque remansit,

quamvis est circum caesis lacer undique membris;

truncus adempta anima circum membrisque remota

405

vivit et aetherias vitalis suscipit auras;

si non omnimodis, at magna parte animai

privatus, tamen in vita cunctatur et haeret;

ut, lacerato oculo circum si pupula mansit

incolumis, stat cernundi vivata potestas,

410

dum modo ne totum corrumpas luminis orbem

et circum caedas aciem solamque relinquas;

id quoque enim sine pernicie non fiet eorum.

at si tantula pars oculi media illa peresa est,

occidit extemplo lumen tenebraeque secuntur,

415

incolumis quamvis alioqui splendidus orbis.

hoc anima atque animus vincti sunt foedere semper.

Nunc age, nativos animantibus et mortalis

esse animos animasque levis ut noscere possis,

conquisita diu dulcique reperta labore

420

digna tua pergam disponere carmina vita.

tu fac utrumque uno subiungas nomine eorum

atque animam verbi causa cum dicere pergam,

mortalem esse docens, animum quoque dicere credas,

qua tenus est unum inter se coniunctaque res est.

425

Principio quoniam tenuem constare minutis

corporibus docui multoque minoribus esse

principiis factam quam liquidus umor aquai

aut nebula aut fumus; - nam longe mobilitate

praestat et a tenui causa magis icta movetur,

430

quippe ubi imaginibus fumi nebulaeque movetur;

quod genus in somnis sopiti ubi cernimus alte

exhalare vaporem altaria ferreque fumum;

nam procul haec dubio nobis simulacra geruntur -

nunc igitur quoniam quassatis undique vasis

435

diffluere umorem et laticem discedere cernis,

et nebula ac fumus quoniam discedit in auras,

crede animam quoque diffundi multoque perire

ocius et citius dissolvi in corpora prima,

cum semel ex hominis membris ablata recessit;

440

quippe etenim corpus, quod vas quasi constitit eius,

cum cohibere nequit conquassatum ex aliqua re

ac rarefactum detracto sanguine venis,

aëre qui credas posse hanc cohiberier ullo,

corpore qui nostro rarus magis incohibens sit?

445

Praeterea gigni pariter cum corpore et una

crescere sentimus pariterque senescere mentem.

nam vel ut infirmo pueri teneroque vagantur

corpore, sic animi sequitur sententia tenvis.

inde ubi robustis adolevit viribus aetas,

450

consilium quoque maius et auctior est animi vis.

post ubi iam validis quassatum est viribus aevi

corpus et obtusis ceciderunt viribus artus,

claudicat ingenium, delirat lingua <labat> mens,

omnia deficiunt atque uno tempore desunt.

455

ergo dissolui quoque convenit omnem animai

naturam, ceu fumus, in altas aëris auras;

quando quidem gigni pariter pariterque videmus

crescere et, <ut> docui, simul aevo fessa fatisci.

Huc accedit uti videamus, corpus ut ipsum

460

suscipere inmanis morbos durumque dolorem,

sic animum curas acris luctumque metumque;

quare participem leti quoque convenit esse.

quin etiam morbis in corporis avius errat

saepe animus; dementit enim deliraque fatur,

465

inter dumque gravi lethargo fertur in altum

aeternumque soporem oculis nutuque cadenti;

unde neque exaudit voces nec noscere voltus

illorum potis est, ad vitam qui revocantes

circum stant lacrimis rorantes ora genasque.

470

quare animum quoque dissolui fateare necessest,

quandoquidem penetrant in eum contagia morbi;

nam dolor ac morbus leti fabricator uterquest,

multorum exitio perdocti quod sumus ante.

[et quoniam mentem sanari corpus ut aegrum

475

et pariter mentem sanari corpus inani]

denique cor, hominem cum vini vis penetravit

acris et in venas discessit diditus ardor,

consequitur gravitas membrorum, praepediuntur

crura vacillanti, tardescit lingua, madet mens,

480

nant oculi, clamor singultus iurgia gliscunt,

et iam cetera de genere hoc quae cumque secuntur,

cur ea sunt, nisi quod vehemens violentia vini

conturbare animam consuevit corpore in ipso?

at quae cumque queunt conturbari inque pediri,

485

significant, paulo si durior insinuarit

causa, fore ut pereant aevo privata futuro.

Quin etiam subito vi morbi saepe coactus

ante oculos aliquis nostros, ut fulminis ictu,

concidit et spumas agit, ingemit et tremit artus,

490

desipit, extentat nervos, torquetur, anhelat

inconstanter, et in iactando membra fatigat,

ni mirum quia vis morbi distracta per artus

turbat agens animam, spumans <ut> in aequore salso

ventorum validis fervescunt viribus undae.

495

exprimitur porro gemitus, quia membra dolore

adficiuntur et omnino quod semina vocis

eliciuntur et ore foras glomerata feruntur

qua quasi consuerunt et sunt munita viai.

desipientia fit, quia vis animi atque animai

500

conturbatur et, ut docui, divisa seorsum

disiectatur eodem illo distracta veneno.

inde ubi iam morbi reflexit causa, reditque

in latebras acer corrupti corporis umor,

tum quasi vaccillans primum consurgit et omnis

505

paulatim redit in sensus animamque receptat.

haec igitur tantis ubi morbis corpore in ipso

iactentur miserisque modis distracta laborent,

cur eadem credis sine corpore in aëre aperto

cum validis ventis aetatem degere posse?

510

Et quoniam mentem sanari corpus ut aegrum

cernimus et flecti medicina posse videmus,

id quoque praesagit mortalem vivere mentem.

addere enim partis aut ordine traiecere aecumst

aut aliquid prosum de summa detrahere hilum,

515

commutare animum qui cumque adoritur et infit

aut aliam quamvis naturam flectere quaerit.

at neque transferri sibi partis nec tribui vult

inmortale quod est quicquam neque defluere hilum;

nam quod cumque suis mutatum finibus exit,

520

continuo hoc mors est illius quod fuit ante.

ergo animus sive aegrescit, mortalia signa

mittit, uti docui, seu flectitur a medicina.

usque adeo falsae rationi vera videtur

res occurrere et effugium praecludere eunti

525

ancipitique refutatu convincere falsum.

Denique saepe hominem paulatim cernimus ire

et membratim vitalem deperdere sensum;

in pedibus primum digitos livescere et unguis,

inde pedes et crura mori, post inde per artus

530

ire alios tractim gelidi vestigia leti.

scinditur atque animae haec quoniam natura nec uno

tempore sincera existit, mortalis habendast.

quod si forte putas ipsam se posse per artus

introsum trahere et partis conducere in unum

535

atque ideo cunctis sensum diducere membris,

at locus ille tamen, quo copia tanta animai

cogitur, in sensu debet maiore videri;

qui quoniam nusquamst, ni mirum, ut diximus <ante>,

dilaniata foras dispargitur, interit ergo.

540

quin etiam si iam libeat concedere falsum

et dare posse animam glomerari in corpore eorum,

lumina qui lincunt moribundi particulatim,

mortalem tamen esse animam fateare necesse

nec refert utrum pereat dispersa per auras

545

an contracta suis e partibus obbrutescat,

quando hominem totum magis ac magis undique sensus

deficit et vitae minus et minus undique restat.

Et quoniam mens est hominis pars una locoque

fixa manet certo, vel ut aures atque oculi sunt

550

atque alii sensus qui vitam cumque gubernant,

et vel uti manus atque oculus naresve seorsum

secreta ab nobis nequeunt sentire neque esse,

sed tamen in parvo lincuntur tempore tali,

sic animus per se non quit sine corpore et ipso

555

esse homine, illius quasi quod vas esse videtur,

sive aliud quid vis potius coniunctius ei

fingere, quandoquidem conexu corpus adhaeret.

Denique corporis atque animi vivata potestas

inter se coniuncta valent vitaque fruuntur;

560

nec sine corpore enim vitalis edere motus

sola potest animi per se natura nec autem

cassum anima corpus durare et sensibus uti.

scilicet avolsus radicibus ut nequit ullam

dispicere ipse oculus rem seorsum corpore toto,

565

sic anima atque animus per se nil posse videtur.

ni mirum quia <per> venas et viscera mixtim,

per nervos atque ossa tenentur corpore ab omni

nec magnis intervallis primordia possunt

libera dissultare, ideo conclusa moventur

570

sensiferos motus, quos extra corpus in auras

aëris haut possunt post mortem eiecta moveri

propterea quia non simili ratione tenentur;

corpus enim atque animans erit aër, si cohibere

sese anima atque in eos poterit concludere motus,

575

quos ante in nervis et in ipso corpore agebat.

quare etiam atque etiam resoluto corporis omni

tegmine et eiectis extra vitalibus auris

dissolui sensus animi fateare necessest

atque animam, quoniam coniunctast causa duobus.

580

Denique cum corpus nequeat perferre animai

discidium, quin in taetro tabescat odore,

quid dubitas quin ex imo penitusque coorta

emanarit uti fumus diffusa animae vis,

atque ideo tanta mutatum putre ruina

585

conciderit corpus, penitus quia mota loco sunt

fundamenta foras manant animaeque per artus

perque viarum omnis flexus, in corpore qui sunt,

atque foramina? multimodis ut noscere possis

dispertitam animae naturam exisse per artus

590

et prius esse sibi distractam corpore in ipso,

quam prolapsa foras enaret in aëris auras.

Quin etiam finis dum vitae vertitur intra,

saepe aliqua tamen e causa labefacta videtur

ire anima ac toto solui de corpore <tota>

595

et quasi supremo languescere tempore voltus

molliaque exsangui cadere omnia <corpore> membra.

quod genus est, animo male factum cum perhibetur

aut animam liquisse; ubi iam trepidatur et omnes

extremum cupiunt vitae reprehendere vinclum;

600

conquassatur enim tum mens animaeque potestas

omnis. et haec ipso cum corpore conlabefiunt,

ut gravior paulo possit dissolvere causa.

Quid dubitas tandem quin extra prodita corpus

inbecilla foras in aperto, tegmine dempto,

605

non modo non omnem possit durare per aevom,

sed minimum quodvis nequeat consistere tempus?

nec sibi enim quisquam moriens sentire videtur

ire foras animam incolumem de corpore toto,

nec prius ad iugulum et supera succedere fauces,

610

verum deficere in certa regione locatam;

ut sensus alios in parti quemque sua scit

dissolui. quod si inmortalis nostra foret mens,

non tam se moriens dissolvi conquereretur,

sed magis ire foras vestemque relinquere, ut anguis.

615

Denique cur animi numquam mens consiliumque

gignitur in capite aut pedibus manibusve, sed unis

sedibus et certis regionibus omnibus haeret,

si non certa loca ad nascendum reddita cuique

sunt, et ubi quicquid possit durare creatum

620

atque ita multimodis partitis artubus esse,

membrorum ut numquam existat praeposterus ordo?

usque adeo sequitur res rem, neque flamma creari

fluminibus solitast neque in igni gignier algor.

Praeterea si inmortalis natura animaist

625

et sentire potest secreta a corpore nostro,

quinque, ut opinor, eam faciundum est sensibus auctam.

nec ratione alia nosmet proponere nobis

possumus infernas animas Acherunte vagare.

pictores itaque et scriptorum saecla priora

630

sic animas intro duxerunt sensibus auctas.

at neque sorsum oculi neque nares nec manus ipsa

esse potest animae neque sorsum lingua neque aures;

haud igitur per se possunt sentire neque esse.

Et quoniam toto sentimus corpore inesse

635

vitalem sensum et totum esse animale videmus,

si subito medium celeri praeciderit ictu

vis aliqua, ut sorsum partem secernat utramque,

dispertita procul dubio quoque vis animai

et discissa simul cum corpore dissicietur.

640

at quod scinditur et partis discedit in ullas,

scilicet aeternam sibi naturam abnuit esse.

falciferos memorant currus abscidere membra

saepe ita de subito permixta caede calentis,

ut tremere in terra videatur ab artubus id quod

645

decidit abscisum, cum mens tamen atque hominis vis

mobilitate mali non quit sentire dolorem;

et simul in pugnae studio quod dedita mens est,

corpore relicuo pugnam caedesque petessit,

nec tenet amissam laevam cum tegmine saepe

650

inter equos abstraxe rotas falcesque rapaces,

nec cecidisse alius dextram, cum scandit et instat.

inde alius conatur adempto surgere crure,

cum digitos agitat propter moribundus humi pes.

et caput abscisum calido viventeque trunco

655

servat humi voltum vitalem oculosque patentis,

donec reliquias animai reddidit omnes.

quin etiam tibi si, lingua vibrante, minanti

serpentis cauda, procero corpore, utrumque

sit libitum in multas partis discidere ferro,

660

omnia iam sorsum cernes ancisa recenti

volnere tortari et terram conspargere tabo,

ipsam seque retro partem petere ore priorem,

volneris ardenti ut morsu premat icta dolore.

omnibus esse igitur totas dicemus in illis

665

particulis animas? at ea ratione sequetur

unam animantem animas habuisse in corpore multas.

ergo divisast ea quae fuit una simul cum

corpore; quapropter mortale utrumque putandumst,

in multas quoniam partis disciditur aeque.

670

Praeterea si inmortalis natura animai

constat et in corpus nascentibus insinuatur,

672

cur super ante actam aetatem meminisse nequimus

672a

[interisse et quae nunc est nunc esse creatam]

673

nec vestigia gestarum rerum ulla tenemus?

nam si tanto operest animi mutata potestas,

675

omnis ut actarum exciderit retinentia rerum,

non, ut opinor, id ab leto iam longius errat;

qua propter fateare necessest quae fuit ante

interiisse, et quae nunc est nunc esse creatam.

Praeterea si iam perfecto corpore nobis

680

inferri solitast animi vivata potestas

tum cum gignimur et vitae cum limen inimus,

haud ita conveniebat uti cum corpore et una

cum membris videatur in ipso sanguine cresse,

sed vel ut in cavea per se sibi vivere solam

685

convenit, ut sensu corpus tamen affluat omne.

quare etiam atque etiam neque originis esse putandumst

expertis animas nec leti lege solutas;

nam neque tanto opere adnecti potuisse putandumst

corporibus nostris extrinsecus insinuatas,

690

quod fieri totum contra manifesta docet res

- namque ita conexa est per venas viscera nervos

ossaque, uti dentes quoque sensu participentur;

morbus ut indicat et gelidai stringor aquai

et lapis oppressus subitis e frugibus asper -

695

nec, tam contextae cum sint, exire videntur

incolumes posse et salvas exsolvere sese

omnibus e nervis atque ossibus articulisque,

quod si forte putas extrinsecus insinuatam

permanare animam nobis per membra solere,

700

tanto quique magis cum corpore fusa peribit;

quod permanat enim, dissolvitur, interit ergo;

dispertitur enim per caulas corporis omnis.

ut cibus, in membra atque artus cum diditur omnis,

disperit atque aliam naturam sufficit ex se,

705

sic anima atque animus quamvis [est] integra recens <in>

corpus eunt, tamen in manando dissoluuntur,

dum quasi per caulas omnis diduntur in artus

particulae quibus haec animi natura creatur,

quae nunc in nostro dominatur corpore nata

710

ex illa quae tunc periit partita per artus.

quapropter neque natali privata videtur

esse die natura animae nec funeris expers.

Semina praeterea linquontur necne animai

corpore in exanimo? quod si lincuntur et insunt,

715

haut erit ut merito inmortalis possit haberi,

partibus amissis quoniam libata recessit.

sin ita sinceris membris ablata profugit,

ut nullas partis in corpore liquerit ex se,

unde cadavera rancenti iam viscere vermes

720

expirant atque unde animantum copia tanta

exos et exanguis tumidos perfluctuat artus?

quod si forte animas extrinsecus insinuari?

vermibus et privas in corpora posse venire

credis nec reputas cur milia multa animarum

725

conveniant unde una recesserit, hoc tamen est ut

quaerendum videatur et in discrimen agendum,

utrum tandem animae venentur semina quaeque

vermiculorum ipsaeque sibi fabricentur ubi sint,

an quasi corporibus perfectis insinuentur.

730

at neque cur faciant ipsae quareve laborent

dicere suppeditat. neque enim, sine corpore cum sunt,

sollicitae volitant morbis alguque fameque;

corpus enim magis his vitiis adfine laborat,

et mala multa animus contage fungitur eius.

735

sed tamen his esto quamvis facere utile corpus,

cum subeant; at qua possint via nulla videtur.

haut igitur faciunt animae sibi corpora et artus.

nec tamen est ut qui [cum] perfectis insinuentur

corporibus; neque enim poterunt suptiliter esse

740

conexae neque consensu contagia fient.

Denique cur acris violentia triste leonum

seminium sequitur, volpes dolus, et fuga cervos?

a patribus datur et [a] patrius pavor incitat artus,

et iam cetera de genere hoc cur omnia membris

745

ex ineunte aevo generascunt ingenioque,

si non, certa suo quia semine seminioque

vis animi pariter crescit cum corpore quoque?

quod si inmortalis foret et mutare soleret

corpora, permixtis animantes moribus essent,

750

effugeret canis Hyrcano de semine saepe

cornigeri incursum cervi tremeretque per auras

aëris accipiter fugiens veniente columba,

desiperent homines, saperent fera saecla ferarum.

illud enim falsa fertur ratione, quod aiunt

755

inmortalem animam mutato corpore flecti;

quod mutatur enim, dissolvitur, interit ergo;

traiciuntur enim partes atque ordine migrant;

quare dissolui quoque debent posse per artus,

denique ut intereant una cum corpore cunctae.

760

sin animas hominum dicent in corpora semper

ire humana, tamen quaeram cur e sapienti

stulta queat fieri, nec prudens sit puer ullus,

[si non, certa suo quia semine seminioque]

nec tam doctus equae pullus quam fortis equi vis.

765

scilicet in tenero tenerascere corpore mentem

confugient. quod si iam fit, fateare necessest

mortalem esse animam, quoniam mutata per artus

tanto opere amittit vitam sensumque priorem.

quove modo poterit pariter cum corpore quoque

770

confirmata cupitum aetatis tangere florem

vis animi, nisi erit consors in origine prima?

quidve foras sibi vult membris exire senectis?

an metuit conclusa manere in corpore putri

et domus aetatis spatio ne fessa vetusto

775

obruat? at non sunt immortali ulla pericla.

Denique conubia ad Veneris partusque ferarum

esse animas praesto deridiculum esse videtur,

expectare immortalis mortalia membra

innumero numero certareque praeproperanter

780

inter se quae prima potissimaque insinuetur;

si non forte ita sunt animarum foedera pacta,

ut quae prima volans advenerit insinuetur

prima neque inter se contendant viribus hilum.

Denique in aethere non arbor, non aequore in alto

785

nubes esse queunt nec pisces vivere in arvis

nec cruor in lignis neque saxis sucus inesse.

certum ac dispositumst ubi quicquid crescat et insit.

sic animi natura nequit sine corpore oriri

sola neque a nervis et sanguine longius esse.

790

quod si posset enim, multo prius ipsa animi vis

in capite aut umeris aut imis calcibus esse

posset et innasci quavis in parte soleret,

tandem in eodem homine atque in eodem vase manere.

quod quoniam nostro quoque constat corpore certum

795

dispositumque videtur ubi esse et crescere possit

sorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum

totum posse extra corpus durare genique.

quare, corpus ubi interiit, periisse necessest

confiteare animam distractam in corpore toto.

800

quippe etenim mortale aeterno iungere et una

consentire putare et fungi mutua posse

desiperest; quid enim diversius esse putandumst

aut magis inter se disiunctum discrepitansque,

quam mortale quod est inmortali atque perenni

805

iunctum in concilio saevas tolerare procellas?

praeterea quaecumque manent aeterna necessest

aut quia sunt solido cum corpore respuere ictus

nec penetrare pati sibi quicquam quod queat artas

dissociare intus partis, ut materiai

810

corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante,

aut ideo durare aetatem posse per omnem,

plagarum quia sunt expertia sicut inanest,

quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum,

aut etiam quia nulla loci sit copia circum,

815

quo quasi res possint discedere dissoluique,

sicut summarum summast aeterna, neque extra

quis locus est quo diffugiant neque corpora sunt quae

possint incidere et valida dissolvere plaga.

Quod si forte ideo magis inmortalis habendast,

820

quod vitalibus ab rebus munita tenetur,

aut quia non veniunt omnino aliena salutis,

aut quia quae veniunt aliqua ratione recedunt

pulsa prius quam quid noceant sentire queamus,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

praeter enim quam quod morbis cum corporis aegret,

825

advenit id quod eam de rebus saepe futuris

macerat inque metu male habet curisque fatigat,

praeteritisque male admissis peccata remordent.

adde furorem animi proprium atque oblivia rerum,

adde quod in nigras lethargi mergitur undas.

830

Nil igitur mors est ad nos neque pertinet hilum,

quandoquidem natura animi mortalis habetur.

et vel ut ante acto nihil tempore sensimus aegri,

ad confligendum venientibus undique Poenis,

omnia cum belli trepido concussa tumultu

835

horrida contremuere sub altis aetheris auris,

in dubioque fuere utrorum ad regna cadendum

omnibus humanis esset terraque marique,

sic, ubi non erimus, cum corporis atque animai

discidium fuerit, quibus e sumus uniter apti,

840

scilicet haud nobis quicquam, qui non erimus tum,

accidere omnino poterit sensumque movere,

non si terra mari miscebitur et mare caelo.

et si iam nostro sentit de corpore postquam

distractast animi natura animaeque potestas,

845

nil tamen est ad nos, qui comptu coniugioque

corporis atque animae consistimus uniter apti.

nec, si materiem nostram collegerit aetas

post obitum rursumque redegerit ut sita nunc est,

atque iterum nobis fuerint data lumina vitae,

850

pertineat quicquam tamen ad nos id quoque factum,

interrupta semel cum sit repetentia nostri.

et nunc nil ad nos de nobis attinet, ante

qui fuimus, <neque> iam de illis nos adficit angor.

nam cum respicias inmensi temporis omne

855

praeteritum spatium, tum motus materiai

multimodi quam sint, facile hoc adcredere possis,

857

semina saepe in eodem, ut nunc sunt, ordine posta

865

haec eadem, quibus e nunc nos sumus, ante fuisse.

858

nec memori tamen id quimus reprehendere mente;

inter enim iectast vitai pausa vageque

860

deerrarunt passim motus ab sensibus omnes.

debet enim, misere si forte aegreque futurumst;

ipse quoque esse in eo tum tempore, cui male possit

accidere. id quoniam mors eximit, esseque prohibet

864

illum cui possint incommoda conciliari,

866

scire licet nobis nihil esse in morte timendum

nec miserum fieri qui non est posse, neque hilum

differre an nullo fuerit iam tempore natus,

mortalem vitam mors cum inmortalis ademit.

870

Proinde ubi se videas hominem indignarier ipsum,

post mortem fore ut aut putescat corpore posto

aut flammis interfiat malisve ferarum,

scire licet non sincerum sonere atque subesse

caecum aliquem cordi stimulum, quamvis neget ipse

875

credere se quemquam sibi sensum in morte futurum;

non, ut opinor, enim dat quod promittit et unde

nec radicitus e vita se tollit et eicit,

sed facit esse sui quiddam super inscius ipse.

vivus enim sibi cum proponit quisque futurum,

880

corpus uti volucres lacerent in morte feraeque,

ipse sui miseret; neque enim se dividit illim

nec removet satis a proiecto corpore et illum

se fingit sensuque suo contaminat astans.

hinc indignatur se mortalem esse creatum

885

nec videt in vera nullum fore morte alium se,

qui possit vivus sibi se lugere peremptum

stansque iacentem <se> lacerari urive dolere.

nam si in morte malumst malis morsuque ferarum

tractari, non invenio qui non sit acerbum

890

ignibus inpositum calidis torrescere flammis

aut in melle situm suffocari atque rigere

frigore, cum summo gelidi cubat aequore saxi,

urgerive superne obrutum pondere terrae.

'Iam iam non domus accipiet te laeta neque uxor

895

optima, nec dulces occurrent oscula nati

praeripere et tacita pectus dulcedine tangent.

non poteris factis florentibus esse tuisque

praesidium. misero misere' aiunt 'omnia ademit

una dies infesta tibi tot praemia vitae.'

900

illud in his rebus non addunt 'nec tibi earum

iam desiderium rerum super insidet una.'

quod bene si videant animo dictisque sequantur,

dissoluant animi magno se angore metuque.

'tu quidem ut es leto sopitus, sic eris aevi

905

quod super est cunctis privatus doloribus aegris;

at nos horrifico cinefactum te prope busto

insatiabiliter deflevimus, aeternumque

nulla dies nobis maerorem e pectore demet.'

illud ab hoc igitur quaerendum est, quid sit amari

910

tanto opere, ad somnum si res redit atque quietem,

cur quisquam aeterno possit tabescere luctu.

Hoc etiam faciunt ubi discubuere tenentque

pocula saepe homines et inumbrant ora coronis,

ex animo ut dicant: 'brevis hic est fructus homullis;

915

iam fuerit neque post umquam revocare licebit.'

tam quam in morte mali cum primis hoc sit eorum,

quod sitis exurat miseros atque arida torrat,

aut aliae cuius desiderium insideat rei.

nec sibi enim quisquam tum se vitamque requiret,

920

cum pariter mens et corpus sopita quiescunt;

nam licet aeternum per nos sic esse soporem,

nec desiderium nostri nos adficit ullum,

et tamen haud quaquam nostros tunc illa per artus

longe ab sensiferis primordia motibus errant,

925

cum correptus homo ex somno se colligit ipse.

multo igitur mortem minus ad nos esse putandumst,

si minus esse potest quam quod nihil esse videmus;

maior enim turbae disiectus materiai

consequitur leto nec quisquam expergitus extat,

930

frigida quem semel est vitai pausa secuta.

Denique si vocem rerum natura repente.

mittat et hoc alicui nostrum sic increpet ipsa:

'quid tibi tanto operest, mortalis, quod nimis aegris

luctibus indulges? quid mortem congemis ac fles?

935

nam <si> grata fuit tibi vita ante acta priorque

et non omnia pertusum congesta quasi in vas

commoda perfluxere atque ingrata interiere;

cur non ut plenus vitae conviva recedis

aequo animoque capis securam, stulte, quietem?

940

sin ea quae fructus cumque es periere profusa

vitaque in offensost, cur amplius addere quaeris,

rursum quod pereat male et ingratum occidat omne,

non potius vitae finem facis atque laboris?

nam tibi praeterea quod machiner inveniamque,

945

quod placeat, nihil est; eadem sunt omnia semper.

si tibi non annis corpus iam marcet et artus

confecti languent, eadem tamen omnia restant,

omnia si perges vivendo vincere saecla,

atque etiam potius, si numquam sis moriturus',

950

quid respondemus, nisi iustam intendere litem

951

naturam et veram verbis exponere causam?

955

grandior hic vero si iam seniorque queratur

952

atque obitum lamentetur miser amplius aequo,

non merito inclamet magis et voce increpet acri:

954

'aufer abhinc lacrimas, baratre, et compesce querellas.

956

omnia perfunctus vitai praemia marces;

sed quia semper aves quod abest, praesentia temnis,

inperfecta tibi elapsast ingrataque vita,

et nec opinanti mors ad caput adstitit ante

960

quam satur ac plenus possis discedere rerum.

nunc aliena tua tamen aetate omnia mitte

aequo animoque, age dum, magnis concede necessis?'

iure, ut opinor, agat, iure increpet inciletque;

cedit enim rerum novitate extrusa vetustas

965

semper, et ex aliis aliud reparare necessest.

Nec quisquam in baratrum nec Tartara deditur atra;

materies opus est, ut crescant postera saecla;

quae tamen omnia te vita perfuncta sequentur;

nec minus ergo ante haec quam tu cecidere cadentque.

970

sic alid ex alio numquam desistet oriri

vitaque mancipio nulli datur, omnibus usu.

respice item quam nil ad nos ante acta vetustas

temporis aeterni fuerit, quam nascimur ante.

hoc igitur speculum nobis natura futuri

975

temporis exponit post mortem denique nostram.

numquid ibi horribile apparet, num triste videtur

quicquam, non omni somno securius exstat?

Atque ea ni mirum quae cumque Acherunte profundo

prodita sunt esse, in vita sunt omnia nobis.

980

nec miser inpendens magnum timet aëre saxum

Tantalus, ut famast, cassa formidine torpens;

sed magis in vita divom metus urget inanis

mortalis casumque timent quem cuique ferat fors.

nec Tityon volucres ineunt Acherunte iacentem

985

nec quod sub magno scrutentur pectore quicquam

perpetuam aetatem possunt reperire profecto.

quam libet immani proiectu corporis exstet,

qui non sola novem dispessis iugera membris

optineat, sed qui terrai totius orbem,

990

non tamen aeternum poterit perferre dolorem

nec praebere cibum proprio de corpore semper.

sed Tityos nobis hic est, in amore iacentem

quem volucres lacerant atque exest anxius angor

aut alia quavis scindunt cuppedine curae.

995

Sisyphus in vita quoque nobis ante oculos est,

qui petere a populo fasces saevasque secures

imbibit et semper victus tristisque recedit.

nam petere imperium, quod inanest nec datur umquam,

atque in eo semper durum sufferre laborem,

1000

hoc est adverso nixantem trudere monte

saxum, quod tamen <e> summo iam vertice rusum

volvitur et plani raptim petit aequora campi.

deinde animi ingratam naturam pascere semper

atque explere bonis rebus satiareque numquam,

1005

quod faciunt nobis annorum tempora, circum

cum redeunt fetusque ferunt variosque lepores,

nec tamen explemur vitai fructibus umquam,

hoc, ut opinor, id est, aevo florente puellas

quod memorant laticem pertusum congerere in vas,

1010

quod tamen expleri nulla ratione potestur.

Cerberus et Furiae iam vero et lucis egestas,

Tartarus horriferos eructans faucibus aestus!

qui neque sunt usquam nec possunt esse profecto;

sed metus in vita poenarum pro male factis

1015

est insignibus insignis scelerisque luela,

carcer et horribilis de saxo iactus deorsum,

verbera carnifices robur pix lammina taedae;

quae tamen etsi absunt, at mens sibi conscia factis

praemetuens adhibet stimulos torretque flagellis,

1020

nec videt interea qui terminus esse malorum

possit nec quae sit poenarum denique finis,

atque eadem metuit magis haec ne in morte gravescant.

hic Acherusia fit stultorum denique vita.

Hoc etiam tibi tute interdum dicere possis.

1025

'lumina sis oculis etiam bonus Ancus reliquit,

qui melior multis quam tu fuit, improbe, rebus.

inde alii multi reges rerumque potentes

occiderunt, magnis qui gentibus imperitarunt.

ille quoque ipse, viam qui quondam per mare magnum

1030

stravit iterque dedit legionibus ire per altum

ac pedibus salsas docuit super ire lucunas

et contempsit equis insultans murmura ponti,

lumine adempto animam moribundo corpore fudit.

Scipiadas, belli fulmen, Carthaginis horror,

1035

ossa dedit terrae proinde ac famul infimus esset.

adde repertores doctrinarum atque leporum,

adde Heliconiadum comites; quorum unus Homerus

sceptra potitus eadem aliis sopitus quietest.

denique Democritum post quam matura vetustas

1040

admonuit memores motus languescere mentis,

sponte sua leto caput obvius optulit ipse.

ipse Epicurus obit decurso lumine vitae,

qui genus humanum ingenio superavit et omnis

restinxit stellas exortus ut aetherius sol.

1045

tu vero dubitabis et indignabere obire?

mortua cui vita est prope iam vivo atque videnti,

qui somno partem maiorem conteris aevi,

et viligans stertis nec somnia cernere cessas

sollicitamque geris cassa formidine mentem

1050

nec reperire potes tibi quid sit saepe mali, cum

ebrius urgeris multis miser undique curis

atque animo incerto fluitans errore vagaris.'

Si possent homines, proinde ac sentire videntur

pondus inesse animo, quod se gravitate fatiget,

1055

e quibus id fiat causis quoque noscere et unde

tanta mali tam quam moles in pectore constet,

haut ita vitam agerent, ut nunc plerumque videmus

quid sibi quisque velit nescire et quaerere semper,

commutare locum, quasi onus deponere possit.

1060

exit saepe foras magnis ex aedibus ille,

esse domi quem pertaesumst, subitoque <revertit>,

quippe foris nihilo melius qui sentiat esse.

currit agens mannos ad villam praecipitanter

auxilium tectis quasi ferre ardentibus instans;

1065

oscitat extemplo, tetigit cum limina villae,

aut abit in somnum gravis atque oblivia quaerit,

aut etiam properans urbem petit atque revisit.

hoc se quisque modo fugit, at quem scilicet, ut fit,

effugere haut potis est: ingratius haeret et odit

1070

propterea, morbi quia causam non tenet aeger;

quam bene si videat, iam rebus quisque relictis

naturam primum studeat cognoscere rerum,

temporis aeterni quoniam, non unius horae,

ambigitur status, in quo sit mortalibus omnis

1075

aetas, post mortem quae restat cumque manendo.

Denique tanto opere in dubiis trepidare periclis

quae mala nos subigit vitai tanta cupido?

certe equidem finis vitae mortalibus adstat

nec devitari letum pote, quin obeamus.

1080

praeterea versamur ibidem atque insumus usque

nec nova vivendo procuditur ulla voluptas;

sed dum abest quod avemus, id exsuperare videtur

cetera; post aliud, cum contigit illud, avemus

et sitis aequa tenet vitai semper hiantis.

1085

posteraque in dubiost fortunam quam vehat aetas,

quidve ferat nobis casus quive exitus instet.

nec prorsum vitam ducendo demimus hilum

tempore de mortis nec delibare valemus,

quo minus esse diu possimus forte perempti.

1090

proinde licet quod vis vivendo condere saecla,

mors aeterna tamen nihilo minus illa manebit,

nec minus ille diu iam non erit, ex hodierno

lumine qui finem vitai fecit, et ille,

mensibus atque annis qui multis occidit ante.