De rerum natura

Liber secundus

_________________________________________________________

Suave, mari magno turbantibus aequora ventis

e terra magnum alterius spectare laborem;

non quia vexari quemquamst iucunda voluptas,

4

sed quibus ipse malis careas quia cernere suavest.

6

suave etiam belli certamina magna tueri

5

per campos instructa tua sine parte pericli;

7

sed nihil dulcius est, bene quam munita tenere

edita doctrina sapientum templa serena,

despicere unde queas alios passimque videre

10

errare atque viam palantis quaerere vitae,

certare ingenio, contendere nobilitate,

noctes atque dies niti praestante labore

ad summas emergere opes rerumque potiri.

o miseras hominum mentes, o pectora caeca!

15

qualibus in tenebris vitae quantisque periclis

degitur hoc aevi quod cumquest! nonne videre

nihil aliud sibi naturam latrare, nisi ut qui

corpore seiunctus dolor absit, mente fruatur

iucundo sensu cura semota metuque?

20

ergo corpoream ad naturam pauca videmus

esse opus omnino: quae demant cumque dolorem,

delicias quoque uti multas substernere possint

gratius inter dum, neque natura ipsa requirit,

si non aurea sunt iuvenum simulacra per aedes

25

lampadas igniferas manibus retinentia dextris,

lumina nocturnis epulis ut suppeditentur,

nec domus argento fulget auroque renidet

nec citharae reboant laqueata aurataque templa,

cum tamen inter se prostrati in gramine molli

30

propter aquae rivum sub ramis arboris altae

non magnis opibus iucunde corpora curant,

praesertim cum tempestas adridet et anni

tempora conspergunt viridantis floribus herbas.

nec calidae citius decedunt corpore febres,

35

textilibus si in picturis ostroque rubenti

iacteris, quam si in plebeia veste cubandum est.

quapropter quoniam nihil nostro in corpore gazae

proficiunt neque nobilitas nec gloria regni,

quod super est, animo quoque nil prodesse putandum;

40

si non forte tuas legiones per loca campi

fervere cum videas belli simulacra cientis,

subsidiis magnis et opum vi constabilitas,

ornatas armis stlattas pariterque animatas,

his tibi tum rebus timefactae religiones

45

effugiunt animo pavidae mortisque timores

tum vacuum pectus lincunt curaque solutum.

quod si ridicula haec ludibriaque esse videmus,

re veraque metus hominum curaeque sequaces

nec metuunt sonitus armorum nec fera tela

50

audacterque inter reges rerumque potentis

versantur neque fulgorem reverentur ab auro

nec clarum vestis splendorem purpureai,

quid dubitas quin omnis sit haec rationis potestas,

omnis cum in tenebris praesertim vita laboret?

55

nam vel uti pueri trepidant atque omnia caecis

in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus

inter dum, nihilo quae sunt metuenda magis quam

quae pueri in tenebris pavitant finguntque futura.

hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest

60

non radii solis neque lucida tela diei

discutiant, sed naturae species ratioque.

Nunc age, quo motu genitalia materiai

corpora res varias gignant genitasque resolvant

et qua vi facere id cogantur quaeque sit ollis

65

reddita mobilitas magnum per inane meandi,

expediam: tu te dictis praebere memento.

nam certe non inter se stipata cohaeret

materies, quoniam minui rem quamque videmus

et quasi longinquo fluere omnia cernimus aevo

70

ex oculisque vetustatem subducere nostris,

cum tamen incolumis videatur summa manere

propterea quia, quae decedunt corpora cuique,

unde abeunt minuunt, quo venere augmine donant.

illa senescere, at haec contra florescere cogunt,

75

nec remorantur ibi. sic rerum summa novatur

semper, et inter se mortales mutua vivunt.

augescunt aliae gentes, aliae minuuntur,

inque brevi spatio mutantur saecla animantum

et quasi cursores vitai lampada tradunt.

80

Si cessare putas rerum primordia posse

cessandoque novos rerum progignere motus,

avius a vera longe ratione vagaris.

nam quoniam per inane vagantur, cuncta necessest

aut gravitate sua ferri primordia rerum

85

aut ictu forte alterius. nam <cum> cita saepe

obvia conflixere, fit ut diversa repente

dissiliant; neque enim mirum, durissima quae sint

ponderibus solidis neque quicquam a tergibus obstet.

et quo iactari magis omnia materiai

90

corpora pervideas, reminiscere totius imum

nil esse in summa, neque habere ubi corpora prima

consistant, quoniam spatium sine fine modoquest

inmensumque patere in cunctas undique partis

pluribus ostendi et certa ratione probatumst.

95

quod quoniam constat, ni mirum nulla quies est

reddita corporibus primis per inane profundum,

sed magis adsiduo varioque exercita motu

partim intervallis magnis confulta resultant,

pars etiam brevibus spatiis vexantur ab ictu.

100

et quae cumque magis condenso conciliatu

exiguis intervallis convecta resultant,

indupedita suis perplexis ipsa figuris,

haec validas saxi radices et fera ferri

corpora constituunt et cetera <de> genere horum.

105

paucula quae porro magnum per inane vagantur,

cetera dissiliunt longe longeque recursant

in magnis intervallis; haec aëra rarum

sufficiunt nobis et splendida lumina solis.

multaque praeterea magnum per inane vagantur,

110

conciliis rerum quae sunt reiecta nec usquam

consociare etiam motus potuere recepta.

Cuius, uti memoro, rei simulacrum et imago

ante oculos semper nobis versatur et instat.

contemplator enim, cum solis lumina cumque

115

inserti fundunt radii per opaca domorum:

multa minuta modis multis per inane videbis

corpora misceri radiorum lumine in ipso

et vel ut aeterno certamine proelia pugnas

edere turmatim certantia nec dare pausam,

120

conciliis et discidiis exercita crebris;

conicere ut possis ex hoc, primordia rerum

quale sit in magno iactari semper inani.

dum taxat, rerum magnarum parva potest res

exemplare dare et vestigia notitiai.

125

Hoc etiam magis haec animum te advertere par est

corpora quae in solis radiis turbare videntur,

quod tales turbae motus quoque materiai

significant clandestinos caecosque subesse.

multa videbis enim plagis ibi percita caecis

130

commutare viam retroque repulsa reverti

nunc huc nunc illuc in cunctas undique partis.

scilicet hic a principiis est omnibus error.

prima moventur enim per se primordia rerum,

inde ea quae parvo sunt corpora conciliatu

135

et quasi proxima sunt ad viris principiorum,

ictibus illorum caecis inpulsa cientur,

ipsaque <pro>porro paulo maiora lacessunt.

sic a principiis ascendit motus et exit

paulatim nostros ad sensus, ut moveantur

140

illa quoque, in solis quae lumine cernere quimus

nec quibus id faciant plagis apparet aperte.

Nunc quae mobilitas sit reddita materiai

corporibus, paucis licet hinc cognoscere, Memmi.

primum aurora novo cum spargit lumine terras

145

et variae volucres nemora avia pervolitantes

aëra per tenerum liquidis loca vocibus opplent,

quam subito soleat sol ortus tempore tali

convestire sua perfundens omnia luce,

omnibus in promptu manifestumque esse videmus.

150

at vapor is, quem sol mittit, lumenque serenum

non per inane meat vacuum; quo tardius ire

cogitur, aërias quasi dum diverberat undas;

nec singillatim corpuscula quaeque vaporis

sed complexa meant inter se conque globata;

155

qua propter simul inter se retrahuntur et extra

officiuntur, uti cogantur tardius ire.

at quae sunt solida primordia simplicitate,

cum per inane meant vacuum nec res remoratur

ulla foris atque ipsa suis e partibus unum,

160

unum, in quem coepere, locum conixa feruntur,

debent ni mirum praecellere mobilitate

et multo citius ferri quam lumina solis

multiplexque loci spatium transcurrere eodem

tempore quo solis pervolgant fulgura caelum.

[lacuna]

165

nec persectari primordia singula quaeque,

ut videant qua quicque geratur cum ratione.

At quidam contra haec, ignari materiai,

naturam non posse deum sine numine reddunt

tanto opere humanis rationibus atmoderate

170

tempora mutare annorum frugesque creare

et iam cetera, mortalis quae suadet adire

ipsaque deducit dux vitae dia voluptas

et res per Veneris blanditur saecla propagent,

ne genus occidat humanum. quorum omnia causa

175

constituisse deos cum fingunt, omnibus rebus

magno opere a vera lapsi ratione videntur.

nam quamvis rerum ignorem primordia quae sint,

hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim

confirmare aliisque ex rebus reddere multis,

180

nequaquam nobis divinitus esse creatam

naturam mundi: tanta stat praedita culpa.

quae tibi posterius, Memmi, faciemus aperta;

nunc id quod super est de motibus expediemus.

Nunc locus est, ut opinor, in his illud quoque rebus

185

confirmare tibi, nullam rem posse sua vi

corpoream sursum ferri sursumque meare.

ne tibi dent in eo flammarum corpora frudem;

sursus enim versus gignuntur et augmina sumunt

et sursum nitidae fruges arbustaque crescunt,

190

pondera, quantum in se est, cum deorsum cuncta ferantur.

nec cum subsiliunt ignes ad tecta domorum

et celeri flamma degustant tigna trabesque,

sponte sua facere id sine vi subiecta putandum est.

quod genus e nostro com missus corpore sanguis

195

emicat exultans alte spargitque cruorem.

nonne vides etiam quanta vi tigna trabesque

respuat umor aquae? nam quo magis ursimus altum

derecta et magna vi multi pressimus aegre,

tam cupide sursum removet magis atque remittit,

200

plus ut parte foras emergant exiliantque.

nec tamen haec, quantum est in se, dubitamus, opinor,

quin vacuum per inane deorsum cuncta ferantur.

sic igitur debent flammae quoque posse per auras

aëris expressae sursum succedere, quamquam

205

pondera, quantum in <se> est, deorsum <de>ducere pugnent.

nocturnasque faces caeli sublime volantis

nonne vides longos flammarum ducere tractus

in quas cumque dedit partis natura meatum?

non cadere in terras stellas et sidera cernis?

210

sol etiam <caeli> de vertice dissipat omnis

ardorem in partis et lumine conserit arva;

in terras igitur quoque solis vergitur ardor.

transversosque volare per imbris fulmina cernis,

nunc hinc nunc illinc abrupti nubibus ignes

215

concursant; cadit in terras vis flammea volgo.

Illud in his quoque te rebus cognoscere avemus,

corpora cum deorsum rectum per inane feruntur

ponderibus propriis, incerto tempore ferme

incertisque locis spatio depellere paulum,

220

tantum quod momen mutatum dicere possis.

quod nisi declinare solerent, omnia deorsum

imbris uti guttae caderent per inane profundum

nec foret offensus natus nec plaga creata

principiis; ita nihil umquam natura creasset.

225

Quod si forte aliquis credit graviora potesse

corpora, quo citius rectum per inane feruntur,

incidere ex supero levioribus atque ita plagas

gignere, quae possint genitalis reddere motus,

avius a vera longe ratione recedit.

230

nam per aquas quae cumque cadunt atque aëra rarum,

haec pro ponderibus casus celerare necessest

propterea quia corpus aquae naturaque tenvis

aëris haud possunt aeque rem quamque morari,

sed citius cedunt gravioribus exsuperata;

235

at contra nulli de nulla parte neque ullo

tempore inane potest vacuum subsistere rei,

quin, sua quod natura petit, concedere pergat;

omnia qua propter debent per inane quietum

aeque ponderibus non aequis concita ferri.

240

haud igitur poterunt levioribus incidere umquam

ex supero graviora neque ictus gignere per se,

qui varient motus, per quos natura gerat res.

quare etiam atque etiam paulum inclinare necessest

corpora; nec plus quam minimum, ne fingere motus

245

obliquos videamur et id res vera refutet.

namque hoc in promptu manifestumque esse videmus,

pondera, quantum in <se> est, non posse obliqua meare,

ex supero cum praecipitant, quod cernere possis;

sed nihil omnino <recta> regione viai

250

declinare quis est qui possit cernere sese?

Denique si semper motu conectitur omnis

et vetere exoritur <motus> novus ordine certo

nec declinando faciunt primordia motus

principium quoddam, quod fati foedera rumpat,

255

ex infinito ne causam causa sequatur,

libera per terras unde haec animantibus exstat,

unde est haec, inquam, fatis avolsa voluntas,

per quam progredimur quo ducit quemque voluptas,

declinamus item motus nec tempore certo

260

nec regione loci certa, sed ubi ipsa tulit mens?

nam dubio procul his rebus sua cuique voluntas

principium dat et hinc motus per membra rigantur.

nonne vides etiam patefactis tempore puncto

carceribus non posse tamen prorumpere equorum

265

vim cupidam tam de subito quam mens avet ipsa?

omnis enim totum per corpus materiai

copia conciri debet, concita per artus

omnis ut studium mentis conixa sequatur;

ut videas initum motus a corde creari

270

ex animique voluntate id procedere primum,

inde dari porro per totum corpus et artus.

nec similest ut cum inpulsi procedimus ictu

viribus alterius magnis magnoque coactu;

nam tum materiem totius corporis omnem

275

perspicuumst nobis invitis ire rapique,

donec eam refrenavit per membra voluntas.

iamne vides igitur, quamquam vis extera multos

pellat et invitos cogat procedere saepe

praecipitesque rapi, tamen esse in pectore nostro

280

quiddam quod contra pugnare obstareque possit?

cuius ad arbitrium quoque copia materiai

cogitur inter dum flecti per membra per artus

et proiecta refrenatur retroque residit.

quare in seminibus quoque idem fateare necessest,

285

esse aliam praeter plagas et pondera causam

motibus, unde haec est nobis innata potestas,

de nihilo quoniam fieri nihil posse videmus.

pondus enim prohibet ne plagis omnia fiant

externa quasi vi; sed ne res ipsa necessum

290

intestinum habeat cunctis in rebus agendis

et devicta quasi cogatur ferre patique,

id facit exiguum clinamen principiorum

nec regione loci certa nec tempore certo.

Nec stipata magis fuit umquam materiai

295

copia nec porro maioribus intervallis;

nam neque adaugescit quicquam neque deperit inde.

qua propter quo nunc in motu principiorum

corpora sunt, in eodem ante acta aetate fuere

et post haec semper simili ratione ferentur,

300

et quae consuerint gigni gignentur eadem

condicione et erunt et crescent vique valebunt,

quantum cuique datum est per foedera naturai.

nec rerum summam commutare ulla potest vis;

nam neque quo possit genus ullum materiai

305

effugere ex omni quicquam est <extra>, neque in omne

unde coorta queat nova vis inrumpere et omnem

naturam rerum mutare et vertere motus.

Illud in his rebus non est mirabile, quare,

omnia cum rerum primordia sint in motu,

310

summa tamen summa videatur stare quiete,

praeter quam siquid proprio dat corpore motus.

omnis enim longe nostris ab sensibus infra

primorum natura iacet; qua propter, ubi ipsa

cernere iam nequeas, motus quoque surpere debent;

315

praesertim cum, quae possimus cernere, celent

saepe tamen motus spatio diducta locorum.

nam saepe in colli tondentes pabula laeta

lanigerae reptant pecudes, quo quamque vocantes

invitant herbae gemmantes rore recenti,

320

et satiati agni ludunt blandeque coruscant;

omnia quae nobis longe confusa videntur

et velut in viridi candor consistere colli.

praeterea magnae legiones cum loca cursu

camporum complent belli simulacra cientes,

325

fulgor ubi ad caelum se tollit totaque circum

aere renidescit tellus supterque virum vi

excitur pedibus sonitus clamoreque montes

icti reiectant voces ad sidera mundi

et circum volitant equites mediosque repente

330

tramittunt valido quatientes impete campos;

et tamen est quidam locus altis montibus, <unde>

stare videntur et in campis consistere fulgor.

Nunc age, iam deinceps cunctarum exordia rerum

qualia sint et quam longe distantia formis,

335

percipe, multigenis quam sint variata figuris;

non quo multa parum simili sint praedita forma,

sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.

nec mirum; nam cum sit eorum copia tanta,

ut neque finis, uti docui, neque summa sit ulla,

340

debent ni mirum non omnibus omnia prorsum

esse pari filo similique adfecta figura.

Praeterea genus humanum mutaeque natantes

squamigerum pecudes et laeta armenta feraeque

et variae volucres, laetantia quae loca aquarum

345

concelebrant circum ripas fontisque lacusque,

et quae pervolgant nemora avia pervolitantes,

quorum unum quidvis generatim sumere perge;

invenies tamen inter se differre figuris.

nec ratione alia proles cognoscere matrem

350

nec mater posset prolem; quod posse videmus

nec minus atque homines inter se nota cluere.

nam saepe ante deum vitulus delubra decora

turicremas propter mactatus concidit aras

sanguinis expirans calidum de pectore flumen;

355

at mater viridis saltus orbata peragrans

novit humi pedibus vestigia pressa bisulcis,

omnia convisens oculis loca, si queat usquam

conspicere amissum fetum, completque querellis

frondiferum nemus adsistens et crebra revisit

360

ad stabulum desiderio perfixa iuvenci,

nec tenerae salices atque herbae rore vigentes

fluminaque ulla queunt summis labentia ripis

oblectare animum subitamque avertere curam,

nec vitulorum aliae species per pabula laeta

365

derivare queunt animum curaque levare;

usque adeo quiddam proprium notumque requirit.

praeterea teneri tremulis cum vocibus haedi

cornigeras norunt matres agnique petulci

balantum pecudes; ita, quod natura resposcit,

370

ad sua quisque fere decurrunt ubera lactis.

Postremo quodvis frumentum non tamen omne

quidque suo genere inter se simile esse videbis,

quin intercurrat quaedam distantia formis.

concharumque genus parili ratione videmus

375

pingere telluris gremium, qua mollibus undis

litoris incurvi bibulam pavit aequor harenam.

quare etiam atque etiam simili ratione necessest,

natura quoniam constant neque facta manu sunt

unius ad certam formam primordia rerum,

380

dissimili inter se quaedam volitare figura.

Perfacile est animi ratione exsolvere nobis

quare fulmineus multo penetralior ignis

quam noster fluat e taedis terrestribus ortus;

dicere enim possis caelestem fulminis ignem

385

subtilem magis e parvis constare figuris

atque ideo transire foramina quae nequit ignis

noster hic e lignis ortus taedaque creatus.

praeterea lumen per cornum transit, at imber

respuitur. quare, nisi luminis illa minora

390

corpora sunt quam de quibus est liquor almus aquarum?

et quamvis subito per colum vina videmus

perfluere, at contra tardum cunctatur olivom,

aut quia ni mirum maioribus est elementis

aut magis hamatis inter se perque plicatis,

395

atque ideo fit uti non tam diducta repente

inter se possint primordia singula quaeque

singula per cuiusque foramina permanare.

Huc accedit uti mellis lactisque liquores

iucundo sensu linguae tractentur in ore;

400

at contra taetra absinthi natura ferique

centauri foedo pertorquent ora sapore;

ut facile agnoscas e levibus atque rutundis

esse ea quae sensus iucunde tangere possunt,

at contra quae amara atque aspera cumque videntur,

405

haec magis hamatis inter se nexa teneri

proptereaque solere vias rescindere nostris

sensibus introituque suo perrumpere corpus.

omnia postremo bona sensibus et mala tactu

dissimili inter se pugnant perfecta figura;

410

ne tu forte putes serrae stridentis acerbum

horrorem constare elementis levibus aeque

ac musaea mele, per chordas organici quae

mobilibus digitis expergefacta figurant;

neu simili penetrare putes primordia forma

415

in nares hominum, cum taetra cadavera torrent,

et cum scena croco Cilici perfusa recens est

araque Panchaeos exhalat propter odores;

neve bonos rerum simili constare colores

semine constituas, oculos qui pascere possunt,

420

et qui conpungunt aciem lacrimareque cogunt

aut foeda specie foedi turpesque videntur.

omnis enim, sensus quae mulcet cumque, <tibi res>

haut sine principiali aliquo levore creatast;

at contra quae cumque molesta atque aspera constat,

425

non aliquo sine materiae squalore repertast.

Sunt etiam quae iam nec levia iure putantur

esse neque omnino flexis mucronibus unca,

sed magis angellis paulum prostantibus, <ut quae>

titillare magis sensus quam laedere possint,

430

fecula iam quo de genere est inulaeque sapores.

Denique iam calidos ignis gelidamque pruinam

dissimili dentata modo conpungere sensus

corporis, indicio nobis est tactus uterque.

tactus enim, tactus, pro divum numina sancta,

435

corporis est sensus, vel cum res extera sese

insinuat, vel cum laedit quae in corpore natast

aut iuvat egrediens genitalis per Veneris res,

aut ex offensu cum turbant corpore in ipso,

semina confundunt inter se concita sensum;

440

ut si forte manu quamvis iam corporis ipse

tute tibi partem ferias atque experiare.

qua propter longe formas distare necessest

principiis, varios quae possint edere sensus.

Denique quae nobis durata ac spissa videntur,

445

haec magis hamatis inter sese esse necessest

et quasi ramosis alte compacta teneri.

in quo iam genere in primis adamantina saxa

prima acie constant ictus contemnere sueta

et validi silices ac duri robora ferri

450

aeraque quae claustris restantia vociferantur.

illa quidem debent e levibus atque rutundis

esse magis, fluvido quae corpore liquida constant.

namque papaveris haustus itemst facilis quod aquarum;

nec retinentur enim inter se glomeramina quaeque

455

et perculsus item proclive volubilis exstat.

omnia postremo quae puncto tempore cernis

diffugere ut fumum nebulas flammasque, necessest,

si minus omnia sunt e levibus atque rotundis,

at non esse tamen perplexis indupedita,

460

pungere uti possint corpus penetrareque saxa,

nec tamen haerere inter se; quod cumque videmus

sensibus dentatum, facile ut cognoscere possis

non e perplexis, sed acutis esse elementis.

sed quod amara vides eadem quae fluvida constant,

465

sudor uti maris est, minime mirabile debet

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

nam quod fluvidus est, e levibus atque rotundis

est, sed levibus <sunt hamata> admixta doloris

corpora. nec tamen haec retineri hamata necessust:

scilicet esse globosa tamen, cum squalida constent,

470

provolvi simul ut possint et laedere sensus.

et quo mixta putes magis aspera levibus esse

principiis, unde est Neptuni corpus acerbum,

est ratio secernendi seorsumque videndi,

umor dulcis ubi per terras crebrius idem

475

percolatur, ut in foveam fluat ac mansuescat;

linquit enim supera taetri primordia viri,

aspera quo magis in terris haerescere possint.

Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae

ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum

480

finita variare figurarum ratione.

quod si non ita sit, rursum iam semina quaedam

esse infinito debebunt corporis auctu.

namque in eadem una cuiusvis iam brevitate

corporis inter se multum variare figurae

485

non possunt. fac enim minimis e partibus esse

corpora prima tribus, vel paulo pluribus auge;

nempe ubi eas partis unius corporis omnis,

summa atque ima locans, transmutans dextera laevis,

omnimodis expertus eris, quam quisque det ordo

490

formai speciem totius corporis eius,

quod super est, si forte voles variare figuras,

addendum partis alias erit. inde sequetur,

adsimili ratione alias ut postulet ordo,

si tu forte voles etiam variare figuras.

495

ergo formarum novitatem corporis augmen

subsequitur. quare non est ut credere possis

esse infinitis distantia semina formis,

ne quaedam cogas inmani maximitate

esse, supra quod iam docui non posse probari.

500

iam tibi barbaricae vestes Meliboeaque fulgens

purpura Thessalico concharum tacta colore,

aurea pavonum ridenti imbuta lepore

saecla novo rerum superata colore iacerent

et contemptus odor smyrnae mellisque sapores,

505

et cycnea mele Phoebeaque daedala chordis

carmina consimili ratione oppressa silerent;

namque aliis aliud praestantius exoreretur.

cedere item retro possent in deteriores

omnia sic partis, ut diximus in melioris;

510

namque aliis aliud retro quoque taetrius esset

naribus auribus atque oculis orisque sapori.

quae quoniam non sunt, <sed> rebus reddita certa

finis utrimque tenet summam, fateare necessest

materiem quoque finitis differe figuris.

515

denique ab ignibus ad gelidas hiemum usque pruinas

finitumst retroque pari ratione remensumst.

omnis enim calor ac frigus mediique tepores

interutrasque iacent explentes ordine summam.

ergo finita distant ratione creata,

520

ancipiti quoniam mucroni utrimque notantur,

hinc flammis illinc rigidis infesta pruinis.

Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae

ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum,

inter se simili quae sunt perfecta figura,

525

infinita cluere. etenim distantia cum sit

formarum finita, necesse est quae similes sint

esse infinitas aut summam materiai

finitam constare, id quod non esse probavi.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

versibus ostendam corpuscula materiai

530

ex infinito summam rerum usque tenere

undique protelo plagarum continuato.

nam quod rara vides magis esse animalia quaedam

fecundamque magis naturam cernis in illis,

at regione locoque alio terrisque remotis

535

multa licet genere esse in eo numerumque repleri;

sicut quadripedum cum primis esse videmus

in genere anguimanus elephantos, India quorum

milibus e multis vallo munitur eburno,

ut penitus nequeat penetrari: tanta ferarum

540

vis est, quarum nos perpauca exempla videmus.

sed tamen id quoque uti concedam, quam lubet esto

unica res quaedem nativo corpore sola,

cui similis toto terrarum non sit, in orbi;

infinita tamen nisi erit vis materiai,

545

unde ea progigni possit concepta, creari

non poterit neque, quod super est, procrescere alique.

quippe etenim sumant alii finita per omne

corpora iactari unius genitalia rei,

unde ubi qua vi et quo pacto congressa coibunt

550

materiae tanto in pelago turbaque aliena?

non, ut opinor, habent rationem conciliandi:

sed quasi naufragiis magnis multisque coortis

disiactare solet magnum mare transtra cavernas

antemnas prorem malos tonsasque natantis,

555

per terrarum omnis oras fluitantia aplustra

ut videantur et indicium mortalibus edant,

infidi maris insidias virisque dolumque

ut vitare velint, neve ullo tempore credant,

subdola cum ridet placidi pellacia ponti,

560

sic tibi si finita semel primordia quaedam

constitues, aevom debebunt sparsa per omnem

disiectare aestus diversi materiai,

numquam in concilium ut possint compulsa coire

nec remorari in concilio nec crescere adaucta;

565

quorum utrumque palam fieri manifesta docet res,

et res progigni et genitas procrescere posse.

esse igitur genere in quovis primordia rerum

infinita palam est, unde omnia suppeditantur.

Nec superare queunt motus itaque exitiales

570

perpetuo neque in aeternum sepelire salutem,

nec porro rerum genitales auctificique

motus perpetuo possunt servare creata.

sic aequo geritur certamine principiorum

ex infinito contractum tempore bellum.

575

nunc hic nunc illic superant vitalia rerum

et superantur item. miscetur funere vagor,

quem pueri tollunt visentis luminis oras;

nec nox ulla diem neque noctem aurora secutast,

quae non audierit mixtos vagitibus aegris

580

ploratus, mortis comites et funeris atri.

Illud in his obsignatum quoque rebus habere

convenit et memori mandatum mente tenere,

nil esse, in promptu quorum natura videtur,

quod genere ex uno consistat principiorum,

585

nec quicquam quod non permixto semine constet.

et quod cumque magis vis multas possidet in se

atque potestates, ita plurima principiorum

in sese genera ac varias docet esse figuras.

Principio tellus habet in se corpora prima,

590

unde mare inmensum volventes frigora fontes

adsidue renovent, habet ignes unde oriantur;

nam multis succensa locis ardent sola terrae,

ex imis vero furit ignibus impetus Aetnae.

tum porro nitidas fruges arbustaque laeta

595

gentibus humanis habet unde extollere possit,

unde etiam fluvios frondes et pabula laeta

montivago generi possit praebere ferarum.

quare magna deum mater materque ferarum

et nostri genetrix haec dicta est corporis una.

600

Hanc veteres Graium docti cecinere poëtae

sedibus in curru biiugos agitare leones,

aëris in spatio magnam pendere docentes

tellurem neque posse in terra sistere terram.

adiunxere feras, quia quamvis effera proles

605

officiis debet molliri victa parentum.

muralique caput summum cinxere corona,

eximiis munita locis quia sustinet urbes.

quo nunc insigni per magnas praedita terras

horrifice fertur divinae matris imago.

610

hanc variae gentes antiquo more sacrorum

Idaeam vocitant matrem Phrygiasque catervas

dant comites, quia primum ex illis finibus edunt

per terrarum orbes fruges coepisse creari.

Gallos attribuunt, quia, numen qui violarint

615

matris et ingrati genitoribus inventi sint,

significare volunt indignos esse putandos,

vivam progeniem qui in oras luminis edant.

tympana tenta tonant palmis et cymbala circum

concava, raucisonoque minantur cornua cantu,

620

et Phrygio stimulat numero cava tibia mentis,

telaque praeportant, violenti signa furoris,

ingratos animos atque impia pectora volgi

conterrere metu quae possint numine divae.

ergo cum primum magnas invecta per urbis

625

munificat tacita mortalis muta salute,

aere atque argento sternunt iter omne viarum

largifica stipe ditantes ninguntque rosarum

floribus umbrantes matrem comitumque catervam.

hic armata manus, Curetas nomine Grai

630

quos memorant, Phrygias inter si forte catervas

ludunt in numerumque exultant sanguine laeti

terrificas capitum quatientes numine cristas,

Dictaeos referunt Curetas, qui Iovis illum

vagitum in Creta quondam occultasse feruntur,

635

cum pueri circum puerum pernice chorea

[armat et in numerum pernice chorea]

armati in numerum pulsarent aeribus aera,

ne Saturnus eum malis mandaret adeptus

aeternumque daret matri sub pectore volnus.

640

propterea magnam armati matrem comitantur,

aut quia significant divam praedicere ut armis

ac virtute velint patriam defendere terram

praesidioque parent decorique parentibus esse.

quae bene et eximie quamvis disposta ferantur,

645

longe sunt tamen a vera ratione repulsa.

omnis enim per se divom natura necessest

inmortali aevo summa cum pace fruatur

semota ab nostris rebus seiunctaque longe;

nam privata dolore omni, privata periclis,

650

ipsa suis pollens opibus, nihil indiga nostri,

nec bene promeritis capitur neque tangitur ira.

terra quidem vero caret omni tempore sensu,

et quia multarum potitur primordia rerum,

multa modis multis effert in lumina solis.

655

hic siquis mare Neptunum Cereremque vocare

constituet fruges et Bacchi nomine abuti

mavolt quam laticis proprium proferre vocamen,

concedamus ut hic terrarum dictitet orbem

659

esse deum matrem, dum vera re tamen ipse

680

religione animum turpi contingere parcat.

660

Saepe itaque ex uno tondentes gramina campo

lanigerae pecudes et equorum duellica proles

buceriaeque greges eodem sub tegmine caeli

ex unoque sitim sedantes flumine aquai

dissimili vivont specie retinentque parentum

665

naturam et mores generatim quaeque imitantur.

tanta est in quovis genere herbae materiai

dissimilis ratio, tanta est in flumine quoque.

Hinc porro quamvis animantem ex omnibus unam

ossa cruor venae calor umor viscera nervi

670

constituunt, quae sunt porro distantia longe,

dissimili perfecta figura principiorum.

Tum porro quae cumque igni flammata cremantur.

si nil praeterea, tamen haec in corpore tradunt,

unde ignem iacere et lumen submittere possint

675

scintillasque agere ac late differre favillam.

cetera consimili mentis ratione peragrans

invenies igitur multarum semina rerum

corpore celare et varias cohibere figuras.

679

Denique multa vides, quibus et color et sapor una

681

reddita sunt cum odore in primis pleraque poma.

haec igitur variis debent constare figuris;

nidor enim penetrat qua fucus non it in artus,

fucus item sorsum, <sorsum> sapor insinuatur

685

sensibus; ut noscas primis differre figuris.

dissimiles igitur formae glomeramen in unum

conveniunt et res permixto semine constant.

Quin etiam passim nostris in versibus ipsis

multa elementa vides multis communia verbis,

690

cum tamen inter se versus ac verba necesse est

confiteare alia ex aliis constare elementis;

non quo multa parum communis littera currat

aut nulla inter se duo sint ex omnibus isdem,

sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.

695

sic aliis in rebus item communia multa

multarum rerum cum sint, primordia rerum

dissimili tamen inter se consistere summa

possunt; ut merito ex aliis constare feratur

humanum genus et fruges arbustaque laeta.

700

Nec tamen omnimodis conecti posse putandum est

omnia; nam volgo fieri portenta videres,

semiferas hominum species existere et altos

inter dum ramos egigni corpore vivo

multaque conecti terrestria membra marinis,

705

tum flammam taetro spirantis ore Chimaeras

pascere naturam per terras omniparentis.

quorum nil fieri manifestum est, omnia quando

seminibus certis certa genetrice creata

conservare genus crescentia posse videmus.

710

scilicet id certa fieri ratione necessust.

nam sua cuique cibis ex omnibus intus in artus

corpora discedunt conexaque convenientis

efficiunt motus; at contra aliena videmus

reicere in terras naturam, multaque caecis

715

corporibus fugiunt e corpore percita plagis,

quae neque conecti quoquam potuere neque intus

vitalis motus consentire atque imitari.

sed ne forte putes animalia sola teneri

legibus his, quaedam ratio res terminat omnis

720

nam vel uti tota natura dissimiles sunt

inter se genitae res quaeque, ita quamque necessest

dissimili constare figura principiorum;

non quo multa parum simili sint praedita forma,

sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.

725

semina cum porro distent, differre necessust

intervalla vias conexus pondera plagas

concursus motus; quae non animalia solum

corpora seiungunt, sed terras ac mare totum

secernunt caelumque a terris omne retentant.

730

Nunc age dicta meo dulci quaesita labore

percipe, ne forte haec albis ex alba rearis

principiis esse, ante oculos quae candida cernis,

aut ea quae nigrant nigro de semine nata;

nive alium quemvis quae sunt inbuta colorem,

735

propterea gerere hunc credas, quod materiai

corpora consimili sint eius tincta colore;

nullus enim color est omnino materiai

corporibus, neque par rebus neque denique dispar.

in quae corpora si nullus tibi forte videtur

740

posse animi iniectus fieri, procul avius erras.

nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam

dispexere, tamen cognoscant corpora tactu

ex ineunte aevo nullo coniuncta colore,

scire licet nostrae quoque menti corpora posse

745

vorti in notitiam nullo circum lita fuco.

denique nos ipsi caecis quaecumque tenebris

tangimus, haud ullo sentimus tincta colore.

Quod quoniam vinco fieri, nunc esse docebo.

omnis enim color omnino mutatur in omnis;

750

quod facere haud ullo debent primordia pacto;

immutabile enim quiddam superare necessest,

ne res ad nihilum redigantur funditus omnes;

nam quod cumque suis mutatum finibus exit,

continuo hoc mors est illius quod fuit ante.

755

proinde colore cave contingas semina rerum,

ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes.

Praeterea si nulla coloris principiis est

reddita natura et variis sunt praedita formis,

e quibus omnigenus gignunt variantque colores,

760

propterea magni quod refert, semina quaeque

cum quibus et quali positura contineantur

et quos inter se dent motus accipiantque,

perfacile extemplo rationem reddere possis,

cur ea quae nigro fuerint paulo ante colore,

765

marmoreo fieri possint candore repente,

ut mare, cum magni commorunt aequora venti,

vertitur in canos candenti marmore fluctus;

dicere enim possis, nigrum quod saepe videmus,

materies ubi permixta est illius et ordo

770

principiis mutatus et addita demptaque quaedam,

continuo id fieri ut candens videatur et album.

quod si caeruleis constarent aequora ponti

seminibus, nullo possent albescere pacto;

nam quo cumque modo perturbes caerula quae sint,

775

numquam in marmoreum possunt migrare colorem.

sin alio atque alio sunt semina tincta colore,

quae maris efficiunt unum purumque nitorem,

ut saepe ex aliis formis variisque figuris

efficitur quiddam quadratum unaque figura,

780

conveniebat, ut in quadrato cernimus esse

dissimiles formas, ita cernere in aequore ponti

aut alio in quovis uno puroque nitore

785

dissimiles longe inter se variosque colores.

praeterea nihil officiunt obstantque figurae

dissimiles, quo quadratum minus omne sit extra;

at varii rerum inpediunt prohibentque colores,

quo minus esse uno possit res tota nitore.

Tum porro quae ducit et inlicit ut tribuamus

principiis rerum non numquam causa colores,

790

occidit, ex albis quoniam non alba creantur,

nec quae nigra cluent de nigris, sed variis ex.

quippe etenim multo proclivius exorientur

candida de nullo quam nigro nata colore

aut alio quovis, qui contra pugnet et obstet.

795

Praeterea quoniam nequeunt sine luce colores

esse neque in lucem existunt primordia rerum,

scire licet quam sint nullo velata colore;

qualis enim caecis poterit color esse tenebris?

lumine quin ipso mutatur propterea quod

800

recta aut obliqua percussus luce refulget;

pluma columbarum quo pacto in sole videtur,

quae sita cervices circum collumque coronat;

namque alias fit uti claro sit rubra pyropo,

inter dum quodam sensu fit uti videatur

805

inter caeruleum viridis miscere zmaragdos.

caudaque pavonis, larga cum luce repleta est,

consimili mutat ratione obversa colores;

qui quoniam quodam gignuntur luminis ictu,

scire licet, sine eo fieri non posse putandum est.

810

Et quoniam plagae quoddam genus excipit in se

pupula, cum sentire colorem dicitur album,

atque aliud porro, nigrum cum et cetera sentit,

nec refert ea quae tangas quo forte colore

praedita sint, verum quali magis apta figura,

815

scire licet nihil principiis opus esse colore,

sed variis formis variantes edere tactus.

Praeterea quoniam non certis certa figuris

est natura coloris et omnia principiorum

formamenta queunt in quovis esse nitore,

820

cur ea quae constant ex illis non pariter sunt

omnigenus perfusa coloribus in genere omni?

conveniebat enim corvos quoque saepe volantis

ex albis album pinnis iactare colorem

et nigros fieri nigro de semine cycnos

825

aut alio quovis uno varioque colore.

Quin etiam quanto in partes res quaeque minutas

distrahitur magis, hoc magis est ut cernere possis

evanescere paulatim stinguique colorem;

ut fit ubi in parvas partis discerpitur austrum:

830

purpura poeniceusque color clarissimus multo,

filatim cum distractum est, disperditur omnis;

noscere ut hinc possis prius omnem efflare colorem

particulas, quam discedant ad semina rerum.

Postremo quoniam non omnia corpora vocem

835

mittere concedis neque odorem, propterea fit

ut non omnibus adtribuas sonitus et odores:

sic oculis quoniam non omnia cernere quimus,

scire licet quaedam tam constare orba colore

quam sine odore ullo quaedam sonituque remota,

840

nec minus haec animum cognoscere posse sagacem

quam quae sunt aliis rebus privata notare.

Sed ne forte putes solo spoliata colore

corpora prima manere, etiam secreta teporis

sunt ac frigoris omnino calidique vaporis,

845

et sonitu sterila et suco ieiuna feruntur,

nec iaciunt ullum proprium de corpore odorem.

sicut amaracini blandum stactaeque liquorem

et nardi florem, nectar qui naribus halat,

cum facere instituas, cum primis quaerere par est,

850

quod licet ac possis reperire, inolentis olivi

naturam, nullam quae mittat naribus auram,

quam minime ut possit mixtos in corpore odores

concoctosque suo contractans perdere viro,

propter eandem <rem> debent primordia rerum

855

non adhibere suum gignundis rebus odorem

nec sonitum, quoniam nihil ab se mittere possunt,

nec simili ratione saporem denique quemquam

nec frigus neque item calidum tepidumque vaporem,

cetera, quae cum ita sunt tamen ut mortalia constent,

860

molli lenta, fragosa putri, cava corpore raro,

omnia sint a principiis seiuncta necessest,

inmortalia si volumus subiungere rebus

fundamenta, quibus nitatur summa salutis;

ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes.

865

Nunc ea quae sentire videmus cumque necessest

ex insensilibus tamen omnia confiteare

principiis constare. neque id manufesta refutant

nec contra pugnant, in promptu cognita quae sunt,

sed magis ipsa manu ducunt et credere cogunt

870

ex insensilibus, quod dico, animalia gigni.

quippe videre licet vivos existere vermes

stercore de taetro, putorem cum sibi nacta est

intempestivis ex imbribus umida tellus.

Praeterea cunctas itidem res vertere sese.

875

vertunt se fluvii in frondes et pabula laeta

in pecudes, vertunt pecudes in corpora nostra

naturam, et nostro de corpore saepe ferarum

augescunt vires et corpora pennipotentum.

ergo omnes natura cibos in corpora viva

880

vertit et hinc sensus animantum procreat omnes,

non alia longe ratione atque arida ligna

explicat in flammas et <in> ignis omnia versat.

iamne vides igitur magni primordia rerum

referre in quali sint ordine quaeque locata

885

et commixta quibus dent motus accipiantque?

Tum porro, quid id est, animum quod percutit, ipsum,

quod movet et varios sensus expromere cogit,

ex insensilibus ne credas sensile gigni?

ni mirum lapides et ligna et terra quod una

890

mixta tamen nequeunt vitalem reddere sensum.

illud in his igitur rebus meminisse decebit,

non ex omnibus omnino, quaecumque creant res

sensilia, extemplo me gigni dicere sensus,

sed magni referre ea primum quantula constent,

895

sensile quae faciunt, et qua sint praedita forma,

motibus ordinibus posituris denique quae sint.

quarum nil rerum in lignis glaebisque videmus;

et tamen haec, cum sunt quasi putrefacta per imbres,

vermiculos pariunt, quia corpora materiai

900

antiquis ex ordinibus permota nova re

conciliantur ita ut debent animalia gigni.

Deinde ex sensilibus qui sensile posse creari

constituunt, porro ex aliis sentire suëti

[lacuna]

mollia cum faciunt; nam sensus iungitur omnis

905

visceribus nervis venis, quae cumque videmus

mollia mortali consistere corpore creta.

sed tamen esto iam posse haec aeterna manere;

nempe tamen debent aut sensum partis habere

aut similis totis animalibus esse putari.

910

at nequeant per se partes sentire necesse est:

namque animus sensus membrorum respuit omnis,

nec manus a nobis potis est secreta neque ulla

corporis omnino sensum pars sola tenere.

linquitur ut totis animantibus adsimulentur,

915

vitali ut possint consentire undique sensu.

qui poterunt igitur rerum primordia dici

et leti vitare vias, animalia cum sint,

atque animalia <sint> mortalibus una eademque?

quod tamen ut possint, at coetu concilioque

920

nil facient praeter volgum turbamque animantum,

scilicet ut nequeant homines armenta feraeque

inter sese ullam rem gignere conveniundo.

sic itidem quae sentimus sentire necessest.

quod si forte suum dimittunt corpore sensum

925

atque alium capiunt, quid opus fuit adtribui id quod

detrahitur? tum praeterea, quod fudimus ante,

quatinus in pullos animalis vertier ova

cernimus alituum vermisque effervere terra,

intempestivos quam putor cepit ob imbris,

930

scire licet gigni posse ex non sensibus sensus.

Quod si forte aliquis dicet, dum taxat oriri

posse ex non sensu sensus mutabilitate,

aut aliquo tamquam partu quod proditur extra,

huic satis illud erit planum facere atque probare,

935

non fieri partum nisi concilio ante coacto,

nec quicquam commutari sine conciliatu.

Principio nequeunt ullius corporis esse

sensus ante ipsam genitam naturam animantis,

ni mirum quia materies disiecta tenetur

940

aëre fluminibus terris terraque creatis,

nec congressa modo vitalis convenientes

contulit inter se motus, quibus omnituentes

accensi sensus animantem quamque tuentur.

Praeterea quamvis animantem grandior ictus,

945

quam patitur natura, repente adfligit et omnis

corporis atque animi pergit confundere sensus.

dissoluuntur enim positurae principiorum

et penitus motus vitales inpediuntur,

donec materies omnis concussa per artus

950

vitalis animae nodos a corpore solvit

dispersamque foras per caulas eiecit omnis;

nam quid praeterea facere ictum posse reamur

oblatum, nisi discutere ac dissolvere quaeque?

fit quoque uti soleant minus oblato acriter ictu

955

reliqui motus vitalis vincere saepe,

vincere et ingentis plagae sedare tumultus

inque suos quicquid rursus revocare meatus

et quasi iam leti dominantem in corpore motum

discutere ac paene amissos accendere sensus;

960

nam qua re potius leti iam limine ab ipso

ad vitam possint conlecta mente reverti,

quam quo decursum prope iam siet ire et abire?

Praeterea, quoniam dolor est, ubi materiai

corpora vi quadam per viscera viva per artus

965

sollicitata suis trepidant in sedibus intus,

inque locum quando remigrant, fit blanda voluptas,

scire licet nullo primordia posse dolore

temptari nullamque voluptatem capere ex se;

quandoquidem non sunt ex ullis principiorum

970

corporibus, quorum motus novitate laborent

aut aliquem fructum capiant dulcedinis almae.

haut igitur debent esse ullo praedita sensu.

Denique uti possint sentire animalia quaeque,

principiis si iam est sensus tribuendus eorum,

975

quid, genus humanum propritim de quibus auctumst?

scilicet et risu tremulo concussa cachinnant

et lacrimis spargunt rorantibus ora genasque

multaque de rerum mixtura dicere callent

et sibi proporro quae sint primordia quaerunt;

980

quandoquidem totis mortalibus adsimulata

ipsa quoque ex aliis debent constare elementis,

inde alia ex aliis, nusquam consistere ut ausis;

quippe sequar, quod cumque loqui ridereque dices

et sapere, ex aliis eadem haec facientibus ut sit.

985

quod si delira haec furiosaque cernimus esse

et ridere potest non ex ridentibus auctus,

et sapere et doctis rationem reddere dictis

non ex seminibus sapientibus atque disertis,

qui minus esse queant ea quae sentire videmus

990

seminibus permixta carentibus undique sensu?

Denique caelesti sumus omnes semine oriundi;

omnibus ille idem pater est, unde alma liquentis

umoris guttas mater cum terra recepit,

feta parit nitidas fruges arbustaque laeta

995

et genus humanum, parit omnia saecla ferarum,

pabula cum praebet, quibus omnes corpora pascunt

et dulcem ducunt vitam prolemque propagant;

qua propter merito maternum nomen adepta est.

cedit item retro, de terra quod fuit ante,

1000

in terras, et quod missumst ex aetheris oris,

id rursum caeli rellatum templa receptant.

nec sic interemit mors res ut materiai

corpora conficiat, sed coetum dissupat ollis;

inde aliis aliud coniungit et efficit, omnis

1005

res ut convertant formas mutentque colores

et capiant sensus et puncto tempore reddant;

ut noscas referre earum primordia rerum

cum quibus et quali positura contineantur

et quos inter se dent motus accipiantque,

1010

neve putes aeterna penes residere potesse

corpora prima quod in summis fluitare videmus

rebus et interdum nasci subitoque perire.

quin etiam refert nostris in versibus ipsis

cum quibus et quali sint ordine quaeque locata;

1015

namque eadem caelum mare terras flumina solem

significant, eadem fruges arbusta animantis;

si non omnia sunt, at multo maxima pars est

consimilis; verum positura discrepitant res.

sic ipsis in rebus item iam materiai

1020

[intervalla vias conexus pondera plagas]

concursus motus ordo positura figurae

cum permutantur, mutari res quoque debent.

Nunc animum nobis adhibe veram ad rationem.

nam tibi vehementer nova res molitur ad auris

1025

accedere et nova se species ostendere rerum.

sed neque tam facilis res ulla est, quin ea primum

difficilis magis ad credendum constet, itemque

nil adeo magnum neque tam mirabile quicquam,

quod non paulatim minuant mirarier omnes,

1030

principio caeli clarum purumque colorem

quaeque in se cohibet, palantia sidera passim,

lunamque et solis praeclara luce nitorem;

omnia quae nunc si primum mortalibus essent

ex improviso si sint obiecta repente,

1035

quid magis his rebus poterat mirabile dici,

aut minus ante quod auderent fore credere gentes?

nil, ut opinor; ita haec species miranda fuisset.

quam tibi iam nemo fessus satiate videndi,

suspicere in caeli dignatur lucida templa.

1040

desine qua propter novitate exterritus ipsa

expuere ex animo rationem, sed magis acri

iudicio perpende, et si tibi vera videntur,

dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.

quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit

1045

infinita foris haec extra moenia mundi,

quid sit ibi porro, quo prospicere usque velit mens

atque animi iactus liber quo pervolet ipse.

Principio nobis in cunctas undique partis

et latere ex utroque <supra> supterque per omne

1050

nulla est finis; uti docui, res ipsaque per se

vociferatur, et elucet natura profundi.

nullo iam pacto veri simile esse putandumst,

undique cum vorsum spatium vacet infinitum

seminaque innumero numero summaque profunda

1055

multimodis volitent aeterno percita motu,

hunc unum terrarum orbem caelumque creatum,

nil agere illa foris tot corpora materiai;

cum praesertim hic sit natura factus et ipsa

sponte sua forte offensando semina rerum

1060

multimodis temere in cassum frustraque coacta

tandem coluerunt ea quae coniecta repente

magnarum rerum fierent exordia semper,

terrai maris et caeli generisque animantum.

quare etiam atque etiam talis fateare necesse est

1065

esse alios alibi congressus materiai,

qualis hic est, avido complexu quem tenet aether.

Praeterea cum materies est multa parata,

cum locus est praesto nec res nec causa moratur

ulla, geri debent ni mirum et confieri res.

1070

nunc et seminibus si tanta est copia, quantam

enumerare aetas animantum non queat omnis,

quis eadem natura manet, quae semina rerum

conicere in loca quaeque queat simili ratione

atque huc sunt coniecta, necesse est confiteare

1075

esse alios aliis terrarum in partibus orbis

et varias hominum gentis et saecla ferarum.

Huc accedit ut in summa res nulla sit una,

unica quae gignatur et unica solaque crescat,

quin aliquoius siet saecli permultaque eodem

1080

sint genere. in primis animalibus indice mente

invenies sic montivagum genus esse ferarum,

sic hominum geminam prolem, sic denique mutas

squamigerum pecudes et corpora cuncta volantum.

qua propter caelum simili ratione fatendumst

1085

terramque et solem, lunam mare cetera quae sunt,

non esse unica, sed numero magis innumerali;

quando quidem vitae depactus terminus alte

tam manet haec et tam nativo corpore constant

quam genus omne, quod his generatimst rebus abundans.

1090

Quae bene cognita si teneas, natura videtur

libera continuo, dominis privata superbis,

ipsa sua per se sponte omnia dis agere expers.

nam pro sancta deum tranquilla pectora pace

quae placidum degunt aevom vitamque serenam,

1095

quis regere immensi summam, quis habere profundi

indu manu validas potis est moderanter habenas,

quis pariter caelos omnis convertere et omnis

ignibus aetheriis terras suffire feracis,

omnibus inve locis esse omni tempore praesto,

1100

nubibus ut tenebras faciat caelique serena

concutiat sonitu, tum fulmina mittat et aedis

saepe suas disturbet et in deserta recedens

saeviat exercens telum, quod saepe nocentes

praeterit exanimatque indignos inque merentes?

1105

Multaque post mundi tempus genitale diemque

primigenum maris et terrae solisque coortum

addita corpora sunt extrinsecus, addita circum

semina, quae magnum iaculando contulit omne,

unde mare et terrae possent augescere et unde

1110

appareret spatium caeli domus altaque tecta

tolleret a terris procul et consurgeret aër.

nam sua cuique, locis ex omnibus, omnia plagis

corpora distribuuntur et ad sua saecla recedunt,

umor ad umorem, terreno corpore terra

1115

crescit et ignem ignes procudunt aetheraque <aether>,

donique ad extremum crescendi perfica finem

omnia perduxit rerum natura creatrix;

ut fit ubi nihilo iam plus est quod datur intra

vitalis venas quam quod fluit atque recedit.

1120

omnibus hic aetas debet consistere rebus,

hic natura suis refrenat viribus auctum.

nam quae cumque vides hilaro grandescere adauctu

paulatimque gradus aetatis scandere adultae,

plura sibi adsumunt quam de se corpora mittunt,

1125

dum facile in venas cibus omnis inditur et dum

non ita sunt late dispessa, ut multa remittant

et plus dispendi faciant quam vescitur aetas.

nam certe fluere atque recedere corpora rebus

multa manus dandum est; sed plura accedere debent,

1130

donec alescendi summum tetigere cacumen.

inde minutatim vires et robur adultum

frangit et in partem peiorem liquitur aetas.

quippe etenim quanto est res amplior, augmine adempto,

et quo latior est, in cunctas undique partis

1135

plura modo dispargit et a se corpora mittit,

nec facile in venas cibus omnis diditur ei

nec satis est, pro quam largos exaestuat aestus,

unde queat tantum suboriri ac subpeditare.

iure igitur pereunt, cum rarefacta fluendo

1140

sunt et cum externis succumbunt omnia plagis,

quando quidem grandi cibus aevo denique defit,

nec tuditantia rem cessant extrinsecus ullam

corpora conficere et plagis infesta domare.

Sic igitur magni quoque circum moenia mundi

1145

expugnata dabunt labem putrisque ruinas;

omnia debet enim cibus integrare novando

et fulcire cibus, <cibus> omnia sustentare,

ne quiquam, quoniam nec venae perpetiuntur

quod satis est, neque quantum opus est natura ministrat.

1150

Iamque adeo fracta est aetas effetaque tellus

vix animalia parva creat, quae cuncta creavit

saecla deditque ferarum ingentia corpora partu.

haud, ut opinor, enim mortalia saecla superne

aurea de caelo demisit funis in arva

1155

nec mare nec fluctus plangentis saxa crearunt,

sed genuit tellus eadem quae nunc alit ex se.

praeterea nitidas fruges vinetaque laeta

sponte sua primum mortalibus ipsa creavit,

ipsa dedit dulcis fetus et pabula laeta;

1160

quae nunc vix nostro grandescunt aucta labore,

conterimusque boves et viris agricolarum,

conficimus ferrum vix arvis suppeditati:

usque adeo parcunt fetus augentque laborem.

iamque caput quassans grandis suspirat arator

1165

crebrius, in cassum magnos cecidisse labores,

et cum tempora temporibus praesentia confert

praeteritis, laudat fortunas saepe parentis.

tristis item vetulae vitis sator atque <vietae>

temporis incusat momen saeclumque fatigat,

1170

et crepat, antiquum genus ut pietate repletum

perfacile angustis tolerarit finibus aevom,

cum minor esset agri multo modus ante viritim;

nec tenet omnia paulatim tabescere et ire

ad capulum spatio aetatis defessa vetusto.