De rerum natura

Liber primus

_________________________________________________________

Aeneadum genetrix, hominum divomque voluptas,

alma Venus, caeli subter labentia signa

quae mare navigerum, quae terras frugiferentis

concelebras, per te quoniam genus omne animantum

5

concipitur visitque exortum lumina solis:

te, dea, te fugiunt venti, te nubila caeli

adventumque tuum, tibi suavis daedala tellus

summittit flores, tibi rident aequora ponti

placatumque nitet diffuso lumine caelum.

10

nam simul ac species patefactast verna diei

et reserata viget genitabilis aura favoni,

aëriae primum volucris te, diva, tuumque

13

significant initum perculsae corda tua vi.

15

inde ferae pecudes persultant pabula laeta

14

et rapidos tranant amnis: ita capta lepore

16

te sequitur cupide quo quamque inducere pergis.

denique per maria ac montis fluviosque rapacis

frondiferasque domos avium camposque virentis

omnibus incutiens blandum per pectora amorem

20

efficis ut cupide generatim saecla propagent.

quae quoniam rerum naturam sola gubernas

nec sine te quicquam dias in luminis oras

exoritur neque fit laetum neque amabile quicquam,

te sociam studeo scribendis versibus esse,

25

quos ego de rerum natura pangere conor

Memmiadae nostro, quem tu, dea, tempore in omni

omnibus ornatum voluisti excellere rebus.

quo magis aeternum da dictis, diva, leporem.

effice ut interea fera moenera militiai

30

per maria ac terras omnis sopita quiescant;

nam tu sola potes tranquilla pace iuvare

mortalis, quoniam belli fera moenera Mavors

armipotens regit, in gremium qui saepe tuum se

reiicit aeterno devictus vulnere amoris,

35

atque ita suspiciens tereti cervice reposta

pascit amore avidos inhians in te, dea, visus

eque tuo pendet resupini spiritus ore.

hunc tu, diva, tuo recubantem corpore sancto

circum fusa super, suavis ex ore loquellas

40

funde petens placidam Romanis, incluta, pacem;

nam neque nos agere hoc patriai tempore iniquo

possumus aequo animo nec Memmi clara propago

talibus in rebus communi desse saluti.

omnis enim per se divum natura necessest

45

immortali aevo summa cum pace fruatur

semota ab nostris rebus seiunctaque longe;

nam privata dolore omni, privata periclis,

ipsa suis pollens opibus, nihil indiga nostri,

49

nec bene promeritis capitur nec tangitur ira.

62

Humana ante oculos foede cum vita iaceret

in terris oppressa gravi sub religione,

quae caput a caeli regionibus ostendebat

65

horribili super aspectu mortalibus instans,

primum Graius homo mortalis tollere contra

est oculos ausus primusque obsistere contra;

quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti

murmure compressit caelum, sed eo magis acrem

70

inritat animi virtutem, effringere ut arta

naturae primus portarum claustra cupiret.

ergo vivida vis animi pervicit et extra

processit longe flammantia moenia mundi

atque omne immensum peragravit mente animoque,

75

unde refert nobis victor quid possit oriri,

quid nequeat, finita potestas denique cuique

qua nam sit ratione atque alte terminus haerens.

quare religio pedibus subiecta vicissim

opteritur, nos exaequat victoria caelo.

80

Illud in his rebus vereor, ne forte rearis

impia te rationis inire elementa viamque

indugredi sceleris. quod contra saepius illa

religio peperit scelerosa atque impia facta.

Aulide quo pacto Triviai virginis aram

85

Iphianassai turparunt sanguine foede

ductores Danaum delecti, prima virorum.

cui simul infula virgineos circum data comptus

ex utraque pari malarum parte profusast,

et maestum simul ante aras adstare parentem

90

sensit et hunc propter ferrum celare ministros

aspectuque suo lacrimas effundere civis,

muta metu terram genibus summissa petebat.

nec miserae prodesse in tali tempore quibat,

quod patrio princeps donarat nomine regem;

95

nam sublata virum manibus tremibundaque ad aras

deductast, non ut sollemni more sacrorum

perfecto posset claro comitari Hymenaeo,

sed casta inceste nubendi tempore in ipso

hostia concideret mactatu maesta parentis,

100

exitus ut classi felix faustusque daretur.

tantum religio potuit suadere malorum.

Tutemet a nobis iam quovis tempore vatum

terriloquis victus dictis desciscere quaeres.

quippe etenim quam multa tibi iam fingere possunt

105

somnia, quae vitae rationes vertere possint

fortunasque tuas omnis turbare timore!

et merito; nam si certam finem esse viderent

aerumnarum homines, aliqua ratione valerent

religionibus atque minis obsistere vatum.

110

nunc ratio nulla est restandi, nulla facultas,

aeternas quoniam poenas in morte timendum.

ignoratur enim quae sit natura animai,

nata sit an contra nascentibus insinuetur

et simul intereat nobiscum morte dirempta

115

an tenebras Orci visat vastasque lacunas

an pecudes alias divinitus insinuet se,

Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno

detulit ex Helicone perenni fronde coronam,

per gentis Italas hominum quae clara clueret;

120

etsi praeterea tamen esse Acherusia templa

Ennius aeternis exponit versibus edens,

quo neque permaneant animae neque corpora nostra,

sed quaedam simulacra modis pallentia miris;

unde sibi exortam semper florentis Homeri

125

commemorat speciem lacrimas effundere salsas

coepisse et rerum naturam expandere dictis.

qua propter bene cum superis de rebus habenda

nobis est ratio, solis lunaeque meatus

qua fiant ratione, et qua vi quaeque gerantur

130

in terris, tunc cum primis ratione sagaci

unde anima atque animi constet natura videndum,

et quae res nobis vigilantibus obvia mentes

terrificet morbo adfectis somnoque sepultis,

cernere uti videamur eos audireque coram,

135

morte obita quorum tellus amplectitur ossa.

50

Quod super est, vacuas auris animumque sagacem

semotum a curis adhibe veram ad rationem,

ne mea dona tibi studio disposta fideli,

intellecta prius quam sint, contempta relinquas.

nam tibi de summa caeli ratione deumque

55

disserere incipiam et rerum primordia pandam,

unde omnis natura creet res, auctet alatque,

quove eadem rursum natura perempta resolvat,

quae nos materiem et genitalia corpora rebus

reddunda in ratione vocare et semina rerum

60

appellare suemus et haec eadem usurpare

61

corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis.

136

Nec me animi fallit Graiorum obscura reperta

difficile inlustrare Latinis versibus esse,

multa novis verbis praesertim cum sit agendum

propter egestatem linguae et rerum novitatem;

140

sed tua me virtus tamen et sperata voluptas

suavis amicitiae quemvis efferre laborem

suadet et inducit noctes vigilare serenas

quaerentem dictis quibus et quo carmine demum

clara tuae possim praepandere lumina menti,

145

res quibus occultas penitus convisere possis.

hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest

non radii solis neque lucida tela diei

discutiant, sed naturae species ratioque.

Principium cuius hinc nobis exordia sumet,

150

nullam rem e nihilo gigni divinitus umquam.

quippe ita formido mortalis continet omnis,

quod multa in terris fieri caeloque tuentur,

quorum operum causas nulla ratione videre

154

possunt ac fieri divino numine rentur.

156

quas ob res ubi viderimus nil posse creari

157

de nihilo, tum quod sequimur iam rectius inde

158

perspiciemus, et unde queat res quaeque creari

155

et quo quaeque modo fiant opera sine divom.

159

Nam si de nihilo fierent, ex omnibus rebus

160

omne genus nasci posset, nil semine egeret.

e mare primum homines, e terra posset oriri

squamigerum genus et volucres erumpere caelo;

armenta atque aliae pecudes, genus omne ferarum,

incerto partu culta ac deserta tenerent.

165

nec fructus idem arboribus constare solerent,

sed mutarentur, ferre omnes omnia possent.

quippe ubi non essent genitalia corpora cuique,

qui posset mater rebus consistere certa?

at nunc seminibus quia certis quaeque creantur,

170

inde enascitur atque oras in luminis exit,

materies ubi inest cuiusque et corpora prima;

atque hac re nequeunt ex omnibus omnia gigni,

quod certis in rebus inest secreta facultas.

Praeterea cur vere rosam, frumenta calore,

175

vites autumno fundi suadente videmus,

si non, certa suo quia tempore semina rerum

cum confluxerunt, patefit quod cumque creatur,

dum tempestates adsunt et vivida tellus

tuto res teneras effert in luminis oras?

180

quod si de nihilo fierent, subito exorerentur

incerto spatio atque alienis partibus anni,

quippe ubi nulla forent primordia, quae genitali

concilio possent arceri tempore iniquo.

Nec porro augendis rebus spatio foret usus

185

seminis ad coitum, si e nilo crescere possent;

nam fierent iuvenes subito ex infantibus parvis

e terraque exorta repente arbusta salirent.

quorum nil fieri manifestum est, omnia quando

paulatim crescunt, ut par est semine certo,

190

crescentesque genus servant; ut noscere possis

quicque sua de materia grandescere alique.

Huc accedit uti sine certis imbribus anni

laetificos nequeat fetus submittere tellus

nec porro secreta cibo natura animantum

195

propagare genus possit vitamque tueri;

ut potius multis communia corpora rebus

multa putes esse, ut verbis elementa videmus,

quam sine principiis ullam rem existere posse.

Denique cur homines tantos natura parare

200

non potuit, pedibus qui pontum per vada possent

transire et magnos manibus divellere montis

multaque vivendo vitalia vincere saecla,

si non, materies quia rebus reddita certast

gignundis, e qua constat quid possit oriri?

205

nil igitur fieri de nilo posse fatendumst,

semine quando opus est rebus, quo quaeque creatae

aëris in teneras possint proferrier auras.

Postremo quoniam incultis praestare videmus

culta loca et manibus melioris reddere fetus,

210

esse videlicet in terris primordia rerum

quae nos fecundas vertentes vomere glebas

terraique solum subigentes cimus ad ortus;

quod si nulla forent, nostro sine quaeque labore

sponte sua multo fieri meliora videres.

215

Huc accedit uti quicque in sua corpora rursum

dissolvat natura neque ad nihilum interemat res.

nam siquid mortale e cunctis partibus esset,

ex oculis res quaeque repente erepta periret;

nulla vi foret usus enim, quae partibus eius

220

discidium parere et nexus exsolvere posset.

quod nunc, aeterno quia constant semine quaeque,

donec vis obiit, quae res diverberet ictu

aut intus penetret per inania dissoluatque,

nullius exitium patitur natura videri.

225

Praeterea quae cumque vetustate amovet aetas,

si penitus peremit consumens materiem omnem,

unde animale genus generatim in lumina vitae

redducit Venus, aut redductum daedala tellus

unde alit atque auget generatim pabula praebens?

230

unde mare ingenuei fontes externaque longe

flumina suppeditant? unde aether sidera pascit?

omnia enim debet, mortali corpore quae sunt,

infinita aetas consumpse ante acta diesque.

quod si in eo spatio atque ante acta aetate fuere

235

e quibus haec rerum consistit summa refecta,

inmortali sunt natura praedita certe.

haud igitur possunt ad nilum quaeque reverti.

Denique res omnis eadem vis causaque volgo

conficeret, nisi materies aeterna teneret,

240

inter se nexus minus aut magis indupedita;

tactus enim leti satis esset causa profecto,

quippe ubi nulla forent aeterno corpore, quorum

contextum vis deberet dissolvere quaeque.

at nunc, inter se quia nexus principiorum

245

dissimiles constant aeternaque materies est,

incolumi remanent res corpore, dum satis acris

vis obeat pro textura cuiusque reperta.

haud igitur redit ad nihilum res ulla, sed omnes

discidio redeunt in corpora materiai.

250

postremo pereunt imbres, ubi eos pater aether

in gremium matris terrai praecipitavit;

at nitidae surgunt fruges ramique virescunt

arboribus, crescunt ipsae fetuque gravantur.

hinc alitur porro nostrum genus atque ferarum,

255

hinc laetas urbes pueris florere videmus

frondiferasque novis avibus canere undique silvas,

hinc fessae pecudes pinguis per pabula laeta

corpora deponunt et candens lacteus umor

uberibus manat distentis, hinc nova proles

260

artubus infirmis teneras lasciva per herbas

ludit lacte mero mentes perculsa novellas.

haud igitur penitus pereunt quaecumque videntur,

quando alit ex alio reficit natura nec ullam

rem gigni patitur nisi morte adiuta aliena.

265

Nunc age, res quoniam docui non posse creari

de nihilo neque item genitas ad nil revocari,

ne qua forte tamen coeptes diffidere dictis,

quod nequeunt oculis rerum primordia cerni,

accipe praeterea quae corpora tute necessest

270

confiteare esse in rebus nec posse videri.

Principio venti vis verberat incita corpus

ingentisque ruit navis et nubila differt,

inter dum rapido percurrens turbine campos

arboribus magnis sternit montisque supremos

275

silvifragis vexat flabris: ita perfurit acri

cum fremitu saevitque minaci murmure pontus.

sunt igitur venti ni mirum corpora caeca,

quae mare, quae terras, quae denique nubila caeli

verrunt ac subito vexantia turbine raptant,

280

nec ratione fluunt alia stragemque propagant

et cum mollis aquae fertur natura repente

flumine abundanti, quam largis imbribus auget

montibus ex altis magnus decursus aquai

fragmina coniciens silvarum arbustaque tota,

285

nec validi possunt pontes venientis aquai

vim subitam tolerare: ita magno turbidus imbri

molibus incurrit validis cum viribus amnis,

dat sonitu magno stragem volvitque sub undis

grandia saxa, ruit qua quidquid fluctibus obstat.

290

sic igitur debent venti quoque flamina ferri,

quae vel uti validum cum flumen procubuere

quam libet in partem, trudunt res ante ruuntque

impetibus crebris, inter dum vertice torto

corripiunt rapidique rotanti turbine portant.

295

quare etiam atque etiam sunt venti corpora caeca,

quandoquidem factis et moribus aemula magnis

amnibus inveniuntur, aperto corpore qui sunt.

Tum porro varios rerum sentimus odores

nec tamen ad naris venientis cernimus umquam

300

nec calidos aestus tuimur nec frigora quimus

usurpare oculis nec voces cernere suemus;

quae tamen omnia corporea constare necessest

natura, quoniam sensus inpellere possunt;

tangere enim et tangi, nisi corpus, nulla potest res.

305

Denique fluctifrago suspensae in litore vestis

uvescunt, eaedem dispansae in sole serescunt.

at neque quo pacto persederit umor aquai

visumst nec rursum quo pacto fugerit aestu.

in parvas igitur partis dispergitur umor,

310

quas oculi nulla possunt ratione videre.

quin etiam multis solis redeuntibus annis

anulus in digito subter tenuatur habendo,

stilicidi casus lapidem cavat, uncus aratri

ferreus occulte decrescit vomer in arvis,

315

strataque iam volgi pedibus detrita viarum

saxea conspicimus; tum portas propter aëna

signa manus dextras ostendunt adtenuari

saepe salutantum tactu praeterque meantum.

haec igitur minui, cum sint detrita, videmus.

320

sed quae corpora decedant in tempore quoque,

invida praeclusit speciem natura videndi.

Postremo quae cumque dies naturaque rebus

paulatim tribuit moderatim crescere cogens,

nulla potest oculorum acies contenta tueri,

325

nec porro quae cumque aevo macieque senescunt,

nec, mare quae impendent, vesco sale saxa peresa

quid quoque amittant in tempore cernere possis.

corporibus caecis igitur natura gerit res.

Nec tamen undique corporea stipata tenentur

330

omnia natura; namque est in rebus inane.

quod tibi cognosse in multis erit utile rebus

nec sinet errantem dubitare et quaerere semper

de summa rerum et nostris diffidere dictis.

qua propter locus est intactus inane vacansque.

335

quod si non esset, nulla ratione moveri

res possent; namque officium quod corporis exstat,

officere atque obstare, id in omni tempore adesset

omnibus; haud igitur quicquam procedere posset,

principium quoniam cedendi nulla daret res.

340

at nunc per maria ac terras sublimaque caeli

multa modis multis varia ratione moveri

cernimus ante oculos, quae, si non esset inane,

non tam sollicito motu privata carerent

quam genita omnino nulla ratione fuissent,

345

undique materies quoniam stipata quiesset.

Praeterea quamvis solidae res esse putentur,

hinc tamen esse licet raro cum corpore cernas.

in saxis ac speluncis permanat aquarum

liquidus umor et uberibus flent omnia guttis.

350

dissipat in corpus sese cibus omne animantum;

crescunt arbusta et fetus in tempore fundunt,

quod cibus in totas usque ab radicibus imis

per truncos ac per ramos diffunditur omnis.

inter saepta meant voces et clausa domorum

355

transvolitant, rigidum permanat frigus ad ossa.

quod nisi inania sint, qua possent corpora quaeque

transire, haud ulla fieri ratione videres.

Denique cur alias aliis praestare videmus

pondere res rebus nihilo maiore figura?

360

nam si tantundemst in lanae glomere quantum

corporis in plumbo est, tantundem pendere par est,

corporis officiumst quoniam premere omnia deorsum,

contra autem natura manet sine pondere inanis.

ergo quod magnumst aeque leviusque videtur,

365

ni mirum plus esse sibi declarat inanis;

at contra gravius plus in se corporis esse

dedicat et multo vacui minus intus habere.

est igitur ni mirum id quod ratione sagaci

quaerimus, admixtum rebus, quod inane vocamus.

370

Illud in his rebus ne te deducere vero

possit, quod quidam fingunt, praecurrere cogor.

cedere squamigeris latices nitentibus aiunt

et liquidas aperire vias, quia post loca pisces

linquant, quo possint cedentes confluere undae;

375

sic alias quoque res inter se posse moveri

et mutare locum, quamvis sint omnia plena.

scilicet id falsa totum ratione receptumst.

nam quo squamigeri poterunt procedere tandem,

ni spatium dederint latices? concedere porro

380

quo poterunt undae, cum pisces ire nequibunt?

aut igitur motu privandumst corpora quaeque

aut esse admixtum dicundumst rebus inane,

unde initum primum capiat res quaeque movendi.

Postremo duo de concursu corpora lata

385

si cita dissiliant, nempe aër omne necessest,

inter corpora quod fiat, possidat inane.

is porro quamvis circum celerantibus auris

confluat, haud poterit tamen uno tempore totum

compleri spatium; nam primum quemque necessest

390

occupet ille locum, deinde omnia possideantur.

quod si forte aliquis, cum corpora dissiluere,

tum putat id fieri quia se condenseat aër,

errat; nam vacuum tum fit quod non fuit ante

et repletur item vacuum quod constitit ante,

395

nec tali ratione potest denserier aër

nec, si iam posset, sine inani posset, opinor,

ipse in se trahere et partis conducere in unum.

Qua propter, quamvis causando multa moreris,

esse in rebus inane tamen fateare necessest.

400

multaque praeterea tibi possum commemorando

argumenta fidem dictis conradere nostris.

verum animo satis haec vestigia parva sagaci

sunt, per quae possis cognoscere cetera tute.

namque canes ut montivagae persaepe ferai

405

naribus inveniunt intectas fronde quietes,

cum semel institerunt vestigia certa viai,

sic alid ex alio per te tute ipse videre

talibus in rebus poteris caecasque latebras

insinuare omnis et verum protrahere inde.

410

quod si pigraris paulumve recesseris ab re,

hoc tibi de plano possum promittere, Memmi:

usque adeo largos haustus e fontibus magnis

lingua meo suavis diti de pectore fundet,

ut verear ne tarda prius per membra senectus

415

serpat et in nobis vitai claustra resolvat,

quam tibi de quavis una re versibus omnis

argumentorum sit copia missa per auris.

Sed nunc ut repetam coeptum pertexere dictis,

omnis ut est igitur per se natura duabus

420

constitit in rebus; nam corpora sunt et inane,

haec in quo sita sunt et qua diversa moventur.

corpus enim per se communis dedicat esse

sensus; cui nisi prima fides fundata valebit,

haut erit occultis de rebus quo referentes

425

confirmare animi quicquam ratione queamus.

tum porro locus ac spatium, quod inane vocamus,

si nullum foret, haut usquam sita corpora possent

esse neque omnino quoquam diversa meare;

id quod iam supera tibi paulo ostendimus ante.

430

praeterea nihil est quod possis dicere ab omni

corpore seiunctum secretumque esse ab inani,

quod quasi tertia sit numero natura reperta.

nam quod cumque erit, esse aliquid debebit id ipsum

augmine vel grandi vel parvo denique, dum sit;

435

cui si tactus erit quamvis levis exiguusque,

corporis augebit numerum summamque sequetur;

sin intactile erit, nulla de parte quod ullam

rem prohibere queat per se transire meantem,

scilicet hoc id erit, vacuum quod inane vocamus.

440

Praeterea per se quod cumque erit, aut faciet quid

aut aliis fungi debebit agentibus ipsum

aut erit ut possint in eo res esse gerique.

at facere et fungi sine corpore nulla potest res

nec praebere locum porro nisi inane vacansque.

445

ergo praeter inane et corpora tertia per se

nulla potest rerum in numero natura relinqui,

nec quae sub sensus cadat ullo tempore nostros

nec ratione animi quam quisquam possit apisci.

Nam quae cumque cluent, aut his coniuncta duabus

450

rebus ea invenies aut horum eventa videbis.

coniunctum est id quod nusquam sine permitiali

discidio potis est seiungi seque gregari,

pondus uti saxis, calor ignis, liquor aquai,

tactus corporibus cunctis, intactus inani.

455

servitium contra paupertas divitiaeque,

libertas bellum concordia cetera quorum

adventu manet incolumis natura abituque,

haec soliti sumus, ut par est, eventa vocare.

tempus item per se non est, sed rebus ab ipsis

460

consequitur sensus, transactum quid sit in aevo,

tum quae res instet, quid porro deinde sequatur;

nec per se quemquam tempus sentire fatendumst

semotum ab rerum motu placidaque quiete.

denique Tyndaridem raptam belloque subactas

465

Troiiugenas gentis cum dicunt esse, videndumst

ne forte haec per se cogant nos esse fateri,

quando ea saecla hominum, quorum haec eventa fuerunt,

inrevocabilis abstulerit iam praeterita aetas;

namque aliud terris, aliud regionibus ipsis

470

eventum dici poterit quod cumque erit actum.

denique materies si rerum nulla fuisset

nec locus ac spatium, res in quo quaeque geruntur,

numquam Tyndaridis forma conflatus amore

ignis Alexandri Phrygio sub pectore gliscens

475

clara accendisset saevi certamina belli

nec clam durateus Troiianis Pergama partu

inflammasset equos nocturno Graiiugenarum;

perspicere ut possis res gestas funditus omnis

non ita uti corpus per se constare neque esse

480

nec ratione cluere eadem qua constet inane,

sed magis ut merito possis eventa vocare

corporis atque loci, res in quo quaeque gerantur.

Corpora sunt porro partim primordia rerum,

partim concilio quae constant principiorum.

485

sed quae sunt rerum primordia, nulla potest vis

stinguere; nam solido vincunt ea corpore demum.

etsi difficile esse videtur credere quicquam

in rebus solido reperiri corpore posse.

transit enim fulmen caeli per saepta domorum

490

clamor ut ac voces, ferrum candescit in igni

dissiliuntque fero ferventi saxa vapore;

cum labefactatus rigor auri solvitur aestu,

tum glacies aeris flamma devicta liquescit;

permanat calor argentum penetraleque frigus,

495

quando utrumque manu retinentes pocula rite

sensimus infuso lympharum rore superne.

usque adeo in rebus solidi nihil esse videtur.

sed quia vera tamen ratio naturaque rerum

cogit, ades, paucis dum versibus expediamus

500

esse ea quae solido atque aeterno corpore constent,

semina quae rerum primordiaque esse docemus,

unde omnis rerum nunc constet summa creata.

Principio quoniam duplex natura duarum

dissimilis rerum longe constare repertast,

505

corporis atque loci, res in quo quaeque geruntur,

esse utramque sibi per se puramque necessest.

nam qua cumque vacat spatium, quod inane vocamus,

corpus ea non est; qua porro cumque tenet se

corpus, ea vacuum nequaquam constat inane.

510

sunt igitur solida ac sine inani corpora prima.

Praeterea quoniam genitis in rebus inanest,

materiem circum solidam constare necessest;

nec res ulla potest vera ratione probari

corpore inane suo celare atque intus habere,

515

si non, quod cohibet, solidum constare relinquas.

id porro nihil esse potest nisi materiai

concilium, quod inane queat rerum cohibere.

materies igitur, solido quae corpore constat,

esse aeterna potest, cum cetera dissoluantur.

520

Tum porro si nil esset quod inane vocaret,

omne foret solidum; nisi contra corpora certa

essent quae loca complerent quae cumque tenerent

omne quod est spatium, vacuum constaret inane.

alternis igitur ni mirum corpus inani

525

distinctum, quoniam nec plenum naviter extat

nec porro vacuum; sunt ergo corpora certa,

quae spatium pleno possint distinguere inane.

haec neque dissolui plagis extrinsecus icta

possunt nec porro penitus penetrata retexi

530

nec ratione queunt alia temptata labare;

id quod iam supra tibi paulo ostendimus ante.

nam neque conlidi sine inani posse videtur

quicquam nec frangi nec findi in bina secando

nec capere umorem neque item manabile frigus

535

nec penetralem ignem, quibus omnia conficiuntur.

et quo quaeque magis cohibet res intus inane,

tam magis his rebus penitus temptata labascit.

ergo si solida ac sine inani corpora prima

sunt ita uti docui, sint haec aeterna necessest.

540

Praeterea nisi materies aeterna fuisset,

antehac ad nihilum penitus res quaeque redissent

de nihiloque renata forent quae cumque videmus.

at quoniam supra docui nil posse creari

de nihilo neque quod genitumst ad nil revocari,

545

esse inmortali primordia corpore debent,

dissolui quo quaeque supremo tempore possint,

materies ut subpeditet rebus reparandis.

sunt igitur solida primordia simplicitate

nec ratione queunt alia servata per aevom

550

ex infinito iam tempore res reparare.

denique si nullam finem natura parasset

frangendis rebus, iam corpora materiai

usque redacta forent aevo frangente priore,

ut nihil ex illis a certo tempore posset

555

conceptum summum aetatis pervadere finem.

nam quidvis citius dissolvi posse videmus

quam rursus refici; qua propter longa diei

infinita aetas ante acti temporis omnis

quod fregisset adhuc disturbans dissoluensque,

560

numquam relicuo reparari tempore posset.

at nunc ni mirum frangendi reddita finis

certa manet, quoniam refici rem quamque videmus

et finita simul generatim tempora rebus

stare, quibus possint aevi contingere florem.

565

Huc accedit uti, solidissima materiai

corpora cum constant, possint tamen omnia reddi,

mollia quae fiunt, aër aqua terra vapores,

quo pacto fiant et qua vi quaeque gerantur,

admixtum quoniam semel est in rebus inane.

570

at contra si mollia sint primordia rerum,

unde queant validi silices ferrumque creari,

non poterit ratio reddi; nam funditus omnis

principio fundamenti natura carebit.

sunt igitur solida pollentia simplicitate,

575

quorum condenso magis omnia conciliatu

artari possunt validasque ostendere viris.

porro si nullast frangendis reddita finis

corporibus, tamen ex aeterno tempore quaeque

nunc etiam superare necessest corpora rebus,

580

quae non dum clueant ullo temptata periclo.

at quoniam fragili natura praedita constant,

discrepat aeternum tempus potuisse manere

innumerabilibus plagis vexata per aevom.

Denique iam quoniam generatim reddita finis

585

crescendi rebus constat vitamque tenendi,

et quid quaeque queant per foedera naturai,

quid porro nequeant, sancitum quando quidem extat,

nec commutatur quicquam, quin omnia constant

usque adeo, variae volucres ut in ordine cunctae

590

ostendant maculas generalis corpore inesse,

inmutabilis materiae quoque corpus habere

debent ni mirum; nam si primordia rerum

commutari aliqua possent ratione revicta,

incertum quoque iam constet quid possit oriri,

595

quid nequeat, finita potestas denique cuique

qua nam sit ratione atque alte terminus haerens,

nec totiens possent generatim saecla referre

naturam mores victum motusque parentum.

Tum porro quoniam est extremum quodque cacumen

600

corporis illius, quod nostri cernere sensus

iam nequeunt, id ni mirum sine partibus extat

et minima constat natura nec fuit umquam

per se secretum neque post hac esse valebit,

alterius quoniamst ipsum pars primaque et una,

605

inde aliae atque aliae similes ex ordine partes

agmine condenso naturam corporis explent;

quae quoniam per se nequeunt constare, necessest

haerere unde queant nulla ratione revelli.

sunt igitur solida primordia simplicitate,

610

quae minimis stipata cohaerent partibus arte.

non ex illorum conventu conciliata,

sed magis aeterna pollentia simplicitate,

unde neque avelli quicquam neque deminui iam

concedit natura reservans semina rebus.

615

Praeterea nisi erit minimum, parvissima quaeque

corpora constabunt ex partibus infinitis,

quippe ubi dimidiae partis pars semper habebit

dimidiam partem nec res praefiniet ulla.

ergo rerum inter summam minimamque quod escit,

620

nil erit ut distet; nam quamvis funditus omnis

summa sit infinita, tamen, parvissima quae sunt,

ex infinitis constabunt partibus aeque.

quod quoniam ratio reclamat vera negatque

credere posse animum, victus fateare necessest

625

esse ea quae nullis iam praedita partibus extent

et minima constent natura. quae quoniam sunt,

illa quoque esse tibi solida atque aeterna fatendum.

Denique si minimas in partis cuncta resolvi

cogere consuesset rerum natura creatrix,

630

iam nihil ex illis eadem reparare valeret

propterea quia, quae nullis sunt partibus aucta,

non possunt ea quae debet genitalis habere

materies, varios conexus pondera plagas

concursus motus, per quas res quaeque geruntur.

635

Quapropter qui materiem rerum esse putarunt

ignem atque ex igni summam consistere solo,

magno opere a vera lapsi ratione videntur.

Heraclitus init quorum dux proelia primus,

clarus <ob> obscuram linguam magis inter inanis

640

quamde gravis inter Graios, qui vera requirunt;

omnia enim stolidi magis admirantur amantque,

inversis quae sub verbis latitantia cernunt,

veraque constituunt quae belle tangere possunt

auris et lepido quae sunt fucata sonore.

645

Nam cur tam variae res possent esse, requiro,

ex uno si sunt igni puroque creatae?

nil prodesset enim calidum denserier ignem

nec rare fieri, si partes ignis eandem

naturam quam totus habet super ignis haberent.

650

acrior ardor enim conductis partibus esset,

languidior porro disiectis <dis>que supatis.

amplius hoc fieri nihil est quod posse rearis

talibus in causis, ne dum variantia rerum

tanta queat densis rarisque ex ignibus esse.

655

Id quoque: si faciant admixtum rebus inane,

denseri poterunt ignes rarique relinqui;

sed quia multa sibi cernunt contraria quae sint

et fugitant in rebus inane relinquere purum,

ardua dum metuunt, amittunt vera viai

660

nec rursum cernunt exempto rebus inane

omnia denseri fierique ex omnibus unum

corpus, nil ab se quod possit mittere raptim,

aestifer ignis uti lumen iacit atque vaporem,

ut videas non e stipatis partibus esse.

665

Quod si forte alia credunt ratione potesse

ignis in coetu stingui mutareque corpus,

scilicet ex nulla facere id si parte reparcent,

occidet ad nihilum ni mirum funditus ardor

omnis et <e> nihilo fient quae cumque creantur;

670

nam quod cumque suis mutatum finibus exit,

continuo hoc mors est illius quod fuit ante.

proinde aliquid superare necesse est incolume ollis,

ne tibi res redeant ad nilum funditus omnes

de nihiloque renata vigescat copia rerum.

675

Nunc igitur quoniam certissima corpora quaedam

sunt, quae conservant naturam semper eandem,

quorum abitu aut aditu mutatoque ordine mutant

naturam res et convertunt corpora sese,

scire licet non esse haec ignea corpora rerum.

680

nil referret enim quaedam decedere, abire

atque alia adtribui mutarique ordine quaedam,

si tamen ardoris naturam cuncta tenerent;

ignis enim foret omnimodis quod cumque crearet.

verum, ut opinor, itast: sunt quaedam corpora, quorum

685

concursus motus ordo positura figurae

efficiunt ignis mutatoque ordine mutant

naturam neque sunt igni simulata neque ulli

praeterea rei quae corpora mittere possit

sensibus et nostros adiectu tangere tactus.

690

dicere porro ignem res omnis esse neque ullam

rem veram in numero rerum constare nisi ignem,

quod facit hic idem, perdelirum esse videtur.

nam contra sensus ab sensibus ipse repugnat

et labefactat eos, unde omnia credita pendent,

695

unde hic cognitus est ipsi quem nominat ignem;

credit enim sensus ignem cognoscere vere,

cetera non credit, quae nilo clara minus sunt.

quod mihi cum vanum tum delirum esse videtur;

quo referemus enim? quid nobis certius ipsis

700

sensibus esse potest, qui vera ac falsa notemus?

Praeterea quare quisquam magis omnia tollat

et velit ardoris naturam linquere solam,

quam neget esse ignis, <aliam> tamen esse relinquat?

aequa videtur enim dementia dicere utrumque.

705

Quapropter qui materiem rerum esse putarunt

ignem atque ex igni summam consistere posse,

et qui principium gignundis aëra rebus

constituere aut umorem qui cumque putarunt

fingere res ipsum per se terramve creare

710

omnia et in rerum naturas vertier omnis,

magno opere a vero longe derrasse videntur.

adde etiam qui conduplicant primordia rerum

aëra iungentes igni terramque liquori,

et qui quattuor ex rebus posse omnia rentur

715

ex igni terra atque anima procrescere et imbri.

quorum Acragantinus cum primis Empedocles est,

insula quem triquetris terrarum gessit in oris,

quam fluitans circum magnis anfractibus aequor

Ionium glaucis aspargit virus ab undis

720

angustoque fretu rapidum mare dividit undis

Aeoliae terrarum oras a finibus eius.

hic est vasta Charybdis et hic Aetnaea minantur

murmura flammarum rursum se colligere iras,

faucibus eruptos iterum vis ut vomat ignis

725

ad caelumque ferat flammai fulgura rursum.

quae cum magna modis multis miranda videtur

gentibus humanis regio visendaque fertur

rebus opima bonis, multa munita virum vi,

nil tamen hoc habuisse viro praeclarius in se

730

nec sanctum magis et mirum carumque videtur.

carmina quin etiam divini pectoris eius

vociferantur et exponunt praeclara reperta,

ut vix humana videatur stirpe creatus.

Hic tamen et supra quos diximus inferiores

735

partibus egregie multis multoque minores,

quamquam multa bene ac divinitus invenientes

ex adyto tam quam cordis responsa dedere

sanctius et multo certa ratione magis quam

Pythia quae tripodi a Phoebi lauroque profatur,

740

principiis tamen in rerum fecere ruinas

et graviter magni magno cecidere ibi casu.

Primum quod motus exempto rebus inani

constituunt et res mollis rarasque relinquunt

aëra solem ignem terras animalia frugis

745

nec tamen admiscent in eorum corpus inane;

deinde quod omnino finem non esse secandis

corporibus facient neque pausam stare fragori

nec prorsum in rebus minimum consistere qui<cquam>,

cum videamus id extremum cuiusque cacumen

750

esse quod ad sensus nostros minimum esse videtur,

conicere ut possis ex hoc, quae cernere non quis

extremum quod habent, minimum consistere <rerum>.

Huc accedit item, quoniam primordia rerum

mollia constituunt, quae nos nativa videmus

755

esse et mortali cum corpore, funditus ut qui

debeat ad nihilum iam rerum summa reverti

de nihiloque renata vigescere copia rerum;

quorum utrumque quid a vero iam distet habebis.

Deinde inimica modis multis sunt atque veneno

760

ipsa sibi inter se; quare aut congressa peribunt

aut ita diffugient, ut tempestate coacta

fulmina diffugere atque imbris ventosque videmus.

Denique quattuor ex rebus si cuncta creantur

atque in eas rursum res omnia dissoluuntur,

765

qui magis illa queunt rerum primordia dici

quam contra res illorum retroque putari?

alternis gignuntur enim mutantque colorem

et totam inter se naturam tempore ab omni.

[fulmina diffugere atque imbris ventosque videmus.]

770

sin ita forte putas ignis terraeque coire

corpus et aërias auras roremque liquoris,

nil in concilio naturam ut mutet eorum,

nulla tibi ex illis poterit res esse creata,

non animans, non exanimo cum corpore, ut arbos;

775

quippe suam quicque in coetu variantis acervi

naturam ostendet mixtusque videbitur aër

cum terra simul et quodam cum rore manere.

at primordia gignundis in rebus oportet

naturam clandestinam caecamque adhibere,

780

emineat ne quid, quod contra pugnet et obstet

quo minus esse queat proprie quodcumque creatur.

Quin etiam repetunt a caelo atque ignibus eius

et primum faciunt ignem se vertere in auras

aëris, hinc imbrem gigni terramque creari

785

ex imbri retroque a terra cuncta reverti,

umorem primum, post aëra, deinde calorem,

nec cessare haec inter se mutare, meare

a caelo ad terram, de terra ad sidera mundi.

quod facere haud ullo debent primordia pacto.

790

immutabile enim quiddam superare necessest,

ne res ad nihilum redigantur funditus omnes;

nam quod cumque suis mutatum finibus exit,

continuo hoc mors est illius quod fuit ante.

quapropter quoniam quae paulo diximus ante

795

in commutatum veniunt, constare necessest

ex aliis ea, quae nequeant convertier usquam,

ne tibi res redeant ad nilum funditus omnis;

quin potius tali natura praedita quaedam

corpora constituas, ignem si forte crearint,

800

posse eadem demptis paucis paucisque tributis,

ordine mutato et motu, facere aëris auras,

sic alias aliis rebus mutarier omnis?

'At manifesta palam res indicat' inquis 'in auras

aëris e terra res omnis crescere alique;

805

et nisi tempestas indulget tempore fausto

imbribus, ut tabe nimborum arbusta vacillent,

solque sua pro parte fovet tribuitque calorem,

crescere non possint fruges arbusta animantis.'

scilicet et nisi nos cibus aridus et tener umor

810

adiuvet, amisso iam corpore vita quoque omnis

omnibus e nervis atque ossibus exsoluatur;

adiutamur enim dubio procul atque alimur nos

certis ab rebus, certis aliae atque aliae res.

ni mirum quia multa modis communia multis

815

multarum rerum in rebus primordia mixta

sunt, ideo variis variae res rebus aluntur.

atque eadem magni refert primordia saepe

cum quibus et quali positura contineantur

et quos inter se dent motus accipiantque;

820

namque eadem caelum mare terras flumina solem

Codex Vossianus Oblongus, fol. 22r (Voss. Lat. F.30, ca. 810, Universiteitsbibliotheek Leiden)

constituunt, eadem fruges arbusta animantis,

verum aliis alioque modo commixta moventur.

quin etiam passim nostris in versibus ipsis

multa elementa vides multis communia verbis,

825

cum tamen inter se versus ac verba necessest

confiteare et re et sonitu distare sonanti.

tantum elementa queunt permutato ordine solo;

at rerum quae sunt primordia, plura adhibere

possunt unde queant variae res quaeque creari.

830

Nunc et Anaxagorae scrutemur homoeomerian

quam Grai memorant nec nostra dicere lingua

concedit nobis patrii sermonis egestas,

sed tamen ipsam rem facilest exponere verbis.

principio, rerum quam dicit homoeomerian,

835

ossa videlicet e pauxillis atque minutis

ossibus hic et de pauxillis atque minutis

visceribus viscus gigni sanguenque creari

sanguinis inter se multis coeuntibus guttis

ex aurique putat micis consistere posse

840

aurum et de terris terram concrescere parvis,

ignibus ex ignis, umorem umoribus esse,

cetera consimili fingit ratione putatque.

nec tamen esse ulla de parte in rebus inane

concedit neque corporibus finem esse secandis.

845

quare in utraque mihi pariter ratione videtur

errare atque illi, supra quos diximus ante.

Adde quod inbecilla nimis primordia fingit;

si primordia sunt, simili quae praedita constant

natura atque ipsae res sunt aequeque laborant

850

et pereunt, neque ab exitio res ulla refrenat.

nam quid in oppressu valido durabit eorum,

ut mortem effugiat, leti sub dentibus ipsis?

ignis an umor an aura? quid horum? sanguen an ossa?

nil ut opinor, ubi ex aequo res funditus omnis

855

tam mortalis erit quam quae manifesta videmus

ex oculis nostris aliqua vi victa perire.

at neque reccidere ad nihilum res posse neque autem

crescere de nihilo testor res ante probatas.

Praeterea quoniam cibus auget corpus alitque,

860

scire licet nobis venas et sanguen et ossa

. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

sive cibos omnis commixto corpore dicent

esse et habere in se nervorum corpora parva

ossaque et omnino venas partisque cruoris,

fiet uti cibus omnis et aridus et liquor ipse

865

ex alienigenis rebus constare putetur,

ossibus et nervis sanieque et sanguine mixto.

Praeterea quae cumque e terra corpora crescunt,

si sunt in terris, terram constare necessest

ex alienigenis, quae terris exoriuntur.

870

transfer item, totidem verbis utare licebit:

in lignis si flamma latet fumusque cinisque,

ex alienigenis consistant ligna necessest,

[praeterea tellus quae corpora cumque alit auget]

ex alienigenis, quae lignis <ex>oriuntur.

875

Linquitur hic quaedam latitandi copia tenvis,

id quod Anaxagoras sibi sumit, ut omnibus omnis

res putet inmixtas rebus latitare, sed illud

apparere unum, cuius sint plurima mixta

et magis in promptu primaque in fronte locata.

880

quod tamen a vera longe ratione repulsumst;

conveniebat enim fruges quoque saepe, minaci

robore cum in saxi franguntur, mittere signum

sanguinis aut aliquid, nostro quae corpore aluntur.

cum lapidi in lapidem terimus, manare cruorem

885

consimili ratione herbis quoque saepe decebat,

et latices dulcis guttas similique sapore

mittere, lanigerae quali sunt ubere lactis,

scilicet et glebis terrarum saepe friatis

herbarum genera et fruges frondesque videri

890

dispertita inter terram latitare minute,

postremo in lignis cinerem fumumque videri,

cum praefracta forent, ignisque latere minutos.

quorum nil fieri quoniam manifesta docet res,

scire licet non esse in rebus res ita mixtas,

895

verum semina multimodis inmixta latere

multarum rerum in rebus communia debent.

'At saepe in magnis fit montibus' inquis 'ut altis

arboribus vicina cacumina summa terantur

inter se validis facere id cogentibus austris,

900

donec flammai fulserunt flore coorto.'

scilicet et non est lignis tamen insitus ignis,

verum semina sunt ardoris multa, terendo

quae cum confluxere, creant incendia silvis.

quod si facta foret silvis abscondita flamma,

905

non possent ullum tempus celarier ignes,

conficerent volgo silvas, arbusta cremarent.

iamne vides igitur, paulo quod diximus ante,

permagni referre eadem primordia saepe

cum quibus et quali positura contineantur

910

et quos inter se dent motus accipiantque,

atque eadem paulo inter se mutata creare

ignes et lignum? quo pacto verba quoque ipsa

inter se paulo mutatis sunt elementis,

cum ligna atque ignes distincta voce notemus.

915

Denique iam quae cumque in rebus cernis apertis

si fieri non posse putas, quin materiai

corpora consimili natura praedita fingas,

hac ratione tibi pereunt primordia rerum:

fiet uti risu tremulo concussa cachinnent

920

et lacrimis salsis umectent ora genasque.

Nunc age, quod super est, cognosce et clarius audi.

nec me animi fallit quam sint obscura; sed acri

percussit thyrso laudis spes magna meum cor

et simul incussit suavem mi in pectus amorem

925

Musarum, quo nunc instinctus mente vigenti

avia Pieridum peragro loca nullius ante

trita solo. iuvat integros accedere fontis

atque haurire iuvatque novos decerpere flores

insignemque meo capiti petere inde coronam,

930

unde prius nulli velarint tempora Musae;

primum quod magnis doceo de rebus et artis

religionum animum nodis exsolvere pergo,

deinde quod obscura de re tam lucida pango

carmina musaeo contingens cuncta lepore.

935

id quoque enim non ab nulla ratione videtur;

sed vel uti pueris absinthia taetra medentes

cum dare conantur, prius oras pocula circum

contingunt mellis dulci flavoque liquore,

ut puerorum aetas inprovida ludificetur

940

labrorum tenus, interea perpotet amarum

absinthi laticem deceptaque non capiatur,

sed potius tali facto recreata valescat,

sic ego nunc, quoniam haec ratio plerumque videtur

tristior esse quibus non est tractata, retroque

945

volgus abhorret ab hac, volui tibi suaviloquenti

carmine Pierio rationem exponere nostram

et quasi musaeo dulci contingere melle,

si tibi forte animum tali ratione tenere

versibus in nostris possem, dum perspicis omnem

950

naturam rerum, qua constet compta figura.

Sed quoniam docui solidissima materiai

corpora perpetuo volitare invicta per aevom,

nunc age, summai quaedam sit finis eorum

nec<ne> sit, evolvamus; item quod inane repertumst

955

seu locus ac spatium, res in quo quaeque gerantur,

pervideamus utrum finitum funditus omne

constet an immensum pateat vasteque profundum.

Omne quod est igitur nulla regione viarum

finitumst; namque extremum debebat habere.

960

extremum porro nullius posse videtur

esse, nisi ultra sit quod finiat, ut videatur

quo non longius haec sensus natura sequatur.

nunc extra summam quoniam nihil esse fatendum,

non habet extremum, caret ergo fine modoque.

965

nec refert quibus adsistas regionibus eius;

usque adeo, quem quisque locum possedit, in omnis

tantundem partis infinitum omne relinquit.

Praeterea si iam finitum constituatur

omne quod est spatium, si quis procurrat ad oras

970

ultimus extremas iaciatque volatile telum,

id validis utrum contortum viribus ire

quo fuerit missum mavis longeque volare,

an prohibere aliquid censes obstareque posse?

alterutrum fatearis enim sumasque necessest.

975

quorum utrumque tibi effugium praecludit et omne

cogit ut exempta concedas fine patere.

nam sive est aliquid quod probeat efficiatque

quo minus quo missum est veniat finique locet se,

sive foras fertur, non est a fine profectum.

980

hoc pacto sequar atque, oras ubi cumque locaris

extremas, quaeram: quid telo denique fiet?

fiet uti nusquam possit consistere finis

effugiumque fugae prolatet copia semper.

Praeterea spatium summai totius omne

985

undique si inclusum certis consisteret oris

finitumque foret, iam copia materiai

undique ponderibus solidis confluxet ad imum

nec res ulla geri sub caeli tegmine posset

nec foret omnino caelum neque lumina solis,

990

quippe ubi materies omnis cumulata iaceret

ex infinito iam tempore subsidendo.

at nunc ni mirum requies data principiorum

corporibus nullast, quia nil est funditus imum,

quo quasi confluere et sedes ubi ponere possint.

995

semper in adsiduo motu res quaeque geruntur

partibus <in> cunctis, infernaque suppeditantur

ex infinito cita corpora materiai.

Postremo ante oculos res rem finire videtur;

aër dissaepit collis atque aëra montes,

1000

terra mare et contra mare terras terminat omnis;

omne quidem vero nihil est quod finiat extra.

est igitur natura loci spatiumque profundi,

quod neque clara suo percurrere fulmina cursu

perpetuo possint aevi labentia tractu

1005

nec prorsum facere ut restet minus ire meando;

usque adeo passim patet ingens copia rebus

finibus exemptis in cunctas undique partis.

Ipsa modum porro sibi rerum summa parare

ne possit, natura tenet, quae corpus inane

1010

et quod inane autem est finiri corpore cogit,

ut sic alternis infinita omnia reddat,

aut etiam alterutrum, nisi terminet alterum eorum,

simplice natura pateat tamen inmoderatum,

nec mare nec tellus neque caeli lucida templa

1015

nec mortale genus nec divum corpora sancta

exiguum possent horai sistere tempus;

nam dispulsa suo de coetu materiai

copia ferretur magnum per inane soluta,

sive adeo potius numquam concreta creasset

1020

ullam rem, quoniam cogi disiecta nequisset.

nam certe neque consilio primordia rerum

ordine se suo quaeque sagaci mente locarunt

nec quos quaeque <darent motus pepigere profecto>

sed quia multa modis multis mutata per omne

1025

ex infinito vexantur percita plagis,

omne genus motus et coetus experiundo

tandem deveniunt in talis disposituras,

qualibus haec rerum consistit summa creata,

et multos etiam magnos servata per annos

1030

ut semel in motus coniectast convenientis,

efficit ut largis avidum mare fluminis undis

integrent amnes et solis terra vapore

fota novet fetus summissaque gens animantum

floreat et vivant labentis aetheris ignes.

1035

quod nullo facerent pacto, nisi materiai

ex infinito suboriri copia posset,

unde amissa solent reparare in tempore quaeque.

nam vel uti privata cibo natura animantum

diffluit amittens corpus, sic omnia debent

1040

dissolvi simul ac defecit suppeditare

materies aliqua ratione aversa viai.

nec plagae possunt extrinsecus undique summam

conservare omnem, quae cumque est conciliata.

cudere enim crebro possunt partemque morari,

1045

dum veniant aliae ac suppleri summa queatur;

inter dum resilire tamen coguntur et una

principiis rerum spatium tempusque fugai

largiri, ut possint a coetu libera ferri.

quare etiam atque etiam suboriri multa necessest,

1050

et tamen ut plagae quoque possint suppetere ipsae,

infinita opus est vis undique materiai.

Illud in his rebus longe fuge credere, Memmi,

in medium summae quod dicunt omnia niti

atque ideo mundi naturam stare sine ullis

1055

ictibus externis neque quoquam posse resolvi

summa atque ima, quod in medium sint omnia nixa,

ipsum si quicquam posse in se sistere credis,

et quae pondera sunt sub terris omnia sursum

nitier in terraque retro requiescere posta,

1060

ut per aquas quae nunc rerum simulacra videmus;

et simili ratione animalia suppa vagari

contendunt neque posse e terris in loca caeli

reccidere inferiora magis quam corpora nostra

sponte sua possint in caeli templa volare;

1065

illi cum videant solem, nos sidera noctis

cernere et alternis nobiscum tempora caeli

dividere et noctes parilis agitare diebus.

sed vanus stolidis haec . . . . . . . . .

amplexi quod habent perv. . . . . . . . . . . . .

1070

nam medium nihil esse potest, <si summa patescit>

infinita; neque omnino, si iam <medium sit>,

possit ibi quicquam consistere . . . . . . . . . . . . .

quam quavis alia longe ratione . . . . . . . . . . . . .

omnis enim locus ac spatium, quod in<ane vocamus>,

1075

per medium, per non medium, concedere <debet>

aeque ponderibus, motus qua cumque feruntur.

nec quisquam locus est, quo corpora cum venerunt,

ponderis amissa vi possint stare <in> inani;

nec quod inane autem est ulli subsistere debet,

1080

quin, sua quod natura petit, concedere pergat.

haud igitur possunt tali ratione teneri

res in concilium medii cuppedine victae.

Praeterea quoniam non omnia corpora fingunt

1084

in medium niti, sed terrarum atque liquoris

1086

umorem ponti magnasque e montibus undas,

1085

et quasi terreno quae corpore contineantur,

1087

at contra tenuis exponunt aëris auras

et calidos simul a medio differrier ignis,

atque ideo totum circum tremere aethera signis

1090

et solis flammam per caeli caerula pasci,

quod calor a medio fugiens se ibi conligat omnis,

nec prorsum arboribus summos frondescere ramos

posse, nisi a terris paulatim cuique cibatum

[perierunt in archetypo 1094-1101]

1102

ne volucri ritu flammarum moenia mundi

diffugiant subito magnum per inane soluta

et ne cetera consimili ratione sequantur

1105

neve ruant caeli tonitralia templa superne

terraque se pedibus raptim subducat et omnis

inter permixtas rerum caelique ruinas

corpora solventes abeat per inane profundum,

temporis ut puncto nihil extet reliquiarum

1110

desertum praeter spatium et primordia caeca.

nam qua cumque prius de parti corpora desse

constitues, haec rebus erit pars ianua leti,

hac se turba foras dabit omnis materiai.

Haec sic pernosces parva perductus opella;

1115

namque alid ex alio clarescet nec tibi caeca

nox iter eripiet, quin ultima naturai

pervideas: ita res accendent lumina rebus.