Γεωγραφικά

Βιβλίον ιʹ

___________________________________________________

ιʹ

Τὸ δέκατον περιέχει Αἰτωλίαν καὶ τὰς παρακειμένας νήσους͵ ἔτι δὲ Κρήτην πᾶσαν͵ ἧι καὶ μάλιστα ἐγχρονίζει͵ νόμιμά τε αὐτῆς διηγούμενος καὶ τῶν Κουρήτων͵ πρὸς δὲ καὶ τῶν Ἰδαίων δακτύλων τὴν ἐν αὐτῆι γένεσιν καὶ τιμὴν καὶ ὄργια ἐπεξιών· καὶ τὸ ἴδιον δὲ γένος Στράβων ἀπὸ Κρήτης λέγει· ἔτι δὲ καὶ τὰς περὶ Κρήτην νήσους πολλὰς οὔσας περιέχει τὸ βιβλίον͵ ἐν αἷς εἰσι καὶ αἱ Σποράδες καὶ τῶν Κυκλάδων ἔνιαι.

1

1.1

Ἐπεὶ δὲ ἡ Εὔβοια παρὰ πᾶσαν τὴν παραλίαν ταύτην παραβέβληται τὴν ἀπὸ Σουνίου μέχρι Θετταλίας͵ πλὴν τῶν ἄκρων ἑκατέρωθεν͵ οἰκεῖον ἂν εἴη συνάψαι τοῖς εἰρημένοις τὰ περὶ τὴν νῆσον͵ εἶθ᾽ οὕτω μεταβῆναι πρός τε τὰ Αἰτωλικὰ καὶ τὰ Ἀκαρνανικά͵ ἅπερ λοιπά ἐστι τῶν τῆς Εὐρώπης μερῶν. 

1.2

Παραμήκης μὲν τοίνυν ἐστὶν ἡ νῆσος ἐπὶ χιλίους σχεδόν τι καὶ διακοσίους σταδίους ἀπὸ Κηναίου πρὸς Γεραιστόν͵ τὸ δὲ πλάτος ἀνώμαλος͵ κατὰ δὲ τὸ πλέον ὅσον πεντήκοντα καὶ ἑκατὸν σταδίων. τὸ μὲν οὖν Κήναιον ἔστι κατὰ Θερμοπύλας καὶ τὰ ἔξω Θερμοπυλῶν ἐπ᾽ ὀλίγον͵ Γεραιστὸς δὲ καὶ Πεταλία πρὸς Σουνίωι. 
γίνεται οὖν ἀντίπορθμος τῆι τε Ἀττικῆι καὶ Βοιωτίαι καὶ Λοκρίδι καὶ τοῖς Μαλιεῦσι. διὰ δὲ τὴν στενότητα καὶ τὸ λεχθὲν μῆκος ὑπὸ τῶν παλαιῶν Μάκρις ὠνομάσθη. συνάπτει δὲ τῆι ἠπείρωι κατὰ Χαλκίδα μάλιστα͵ κυρτὴ προπίπτουσα πρὸς τοὺς κατὰ τὴν Αὐλίδα τόπους τῆς Βοιωτίας καὶ ποιοῦσα τὸν Εὔριπον͵ περὶ οὗ διὰ πλειόνων εἰρήκαμεν͵ σχεδὸν δέ τι καὶ περὶ τῶν ἀντιπόρθμων ἀλλήλοις τόπων κατά τε τὴν ἤπειρον καὶ κατὰ τὴν νῆσον ἐφ᾽ ἑκάτερα τοῦ Εὐρίπου͵ τά τε ἐντὸς καὶ τὰ ἐκτός εἰ δέ τι ἐλλέλειπται͵ νῦν προσδιασαφήσομεν. καὶ πρῶτον͵ ὅτι τῆς Εὐβοίας τὰ Κοῖλα λέγουσι τὰ μεταξὺ Αὐλίδος καὶ τῶν περὶ Γεραιστὸν τόπων· κολποῦται γὰρ ἡ παραλία͵ πλησιάζουσα δὲ τῆι Χαλκίδι κυρτοῦται πάλιν πρὸς τὴν ἤπειρον. 

1.3

Οὐ μόνον δὲ Μάκρις ἐκλήθη ἡ νῆσος͵ ἀλλὰ καὶ Ἀβαντίς. Εὔβοιαν γοῦν εἰπὼν ὁ ποιητὴς τοὺς ἀπ᾽ αὐτῆς Εὐβοέας οὐδέποτε εἴρηκεν͵ ἀλλ᾽ Ἄβαντας ἀεί οἳ δ᾽ Εὔβοιαν ἔχον μένεα πνείοντες Ἄβαντες. τῶι δ᾽ ἅμ᾽ Ἄβαντες ἕποντο. φησὶ δ᾽ Ἀριστοτέλης ἐξ Ἄβας τῆς Φωκικῆς Θρᾶικας ὁρμηθέντας ἐποικῆσαι τὴν νῆσον καὶ ἐπονομάσαι Ἄβαντας τοὺς ἔχοντας αὐτήν· οἱ δ᾽ ἀπὸ ἥρωός φασι͵ καθάπερ καὶ Εὔβοιαν ἀπὸ ἡρωίνης. τάχα δ᾽ ὥσπερ βοὸς αὐλὴ λέγεταί τι ἄντρον ἐν τῆι πρὸς [τὸν] Αἰγαῖον τετραμμένηι παραλίαι͵ ὅπου τὴν Ἰώ φασι τεκεῖν Ἔπαφον͵ καὶ ἡ νῆσος ἀπὸ τῆς αὐτῆς αἰτίας ἔσχε τοῦτο τοὔνομα. καὶ Ὄχη δὲ ἐκαλεῖτο ἡ νῆσος͵ καὶ ἔστιν ὁμώνυμον αὐτῆι τὸ μέγιστον τῶν ἐνταῦθα ὀρῶν. καὶ Ἐλλοπία δ᾽ ὠνομάσθη ἀπὸ Ἔλλοπος τοῦ Ἴωνος· οἱ δὲ Ἀίκλου καὶ Κόθου ἀδελφόν φασιν͵ ὃς καὶ τὴν Ἐλλοπίαν κτίσαι λέγεται͵ χωρίον ἐν τῆι Ὠρείαι καλουμένηι τῆς Ἱστιαιώτιδος πρὸς τῶι Τελεθρίωι ὄρει͵ καὶ τὴν Ἱστίαιαν προσκτήσασθαι καὶ τὴν πεδιάδα καὶ Κήρινθον καὶ Αἰδηψὸν καὶ Ὀροβίας͵ ἐν ὧι μαντεῖον ἦν ἀψευδέστατον· ἦν δὲ μαντεῖον τοῦ Σελινουντίου Ἀπόλλωνος· μετώικησαν δ᾽ εἰς τὴν Ἱστίαιαν οἱ Ἐλλοπιεῖς͵ καὶ ηὔξησαν τὴν πόλιν Φιλιστίδου τοῦ τυράννου βιασαμένου μετὰ τὰ Λευκτρικά. Δημοσθένης δ᾽ ὑπὸ Φιλίππου κατασταθῆναι τύραννόν φησι καὶ τῶν Ὠρειτῶν τὸν Φιλιστίδην· οὕτω γὰρ ὠνομάσθησαν ὕστερον οἱ Ἱστιαιεῖς͵ καὶ ἡ πόλις ἀντὶ Ἱστιαίας Ὠρεός· ἔνιοι δ᾽ ὑπ᾽ Ἀθηναίων ἀποικισθῆναί φασι τὴν Ἱστίαιαν ἀπὸ τοῦ δήμου τοῦ Ἱστιαιέων͵ ὡς καὶ ἀπὸ τοῦ Ἐρετριέων τὴν Ἐρέτριαν. Θεόπομπος δέ φησι Περικλέους χειρουμένου Εὔβοιαν τοὺς Ἱστιαιεῖς καθ᾽ ὁμολογίας εἰς Μακεδονίαν μεταστῆναι͵ δισχιλίους δ᾽ ἐξ Ἀθηναίων ἐλθόντας τὸν Ὠρεὸν οἰκῆσαι͵ δῆμον ὄντα πρότερον τῶν Ἱστιαιέων. 

1.4

Κεῖται δ᾽ ὑπὸ τῶι Τελεθρίωι ὄρει ἐν τῶι Δρυμῶι καλουμένωι παρὰ τὸν Κάλλαντα ποταμὸν ἐπὶ πέτρας ὑψηλῆς͵ ὥστε τάχα καὶ διὰ τὸ τοὺς Ἐλλοπιεῖς ὀρείους εἶναι τοὺς προοικήσαντας ἐτέθη τοὔνομα τοῦτο τῆι πόλει· δοκεῖ δὲ καὶ ὁ Ὠρίων ἐνταῦθα τραφεὶς οὕτως ὀνομασθῆναι· ἔνιοι δὲ τοὺς Ὠρείτας πόλιν ἔχοντας ἰδίαν φασὶ πολεμουμένους ὑπὸ τῶν Ἐλλοπιέων μεταβῆναι καὶ συνοικῆσαι τοῖς Ἱστιαιεῦσι͵ μίαν δὲ γενηθεῖσαν πόλιν ἀμφοτέροις χρήσασθαι τοῖς ὀνόμασι͵ καθάπερ Λακεδαίμων τε καὶ Σπάρτη ἡ αὐτή. εἴρηται δ᾽ ὅτι καὶ ἐν Θετταλίαι Ἱστιαιῶτις ἀπὸ τῶν ἀνασπασθέντων ἐνθένδε ὑπὸ Περραιβῶν ὠνόμασται. 

1.5

Ἐπεὶ δ᾽ ἡ Ἐλλοπία τὴν ἀρχὴν ἀπὸ τῆς Ἱστιαίας καὶ τοῦ Ὠρεοῦ προσηγάγετο ἡμᾶς ποιήσασθαι͵ τὰ συνεχῆ λέγωμεν τοῖς τόποις τούτοις. ἔστι δ᾽ ἐν τῶι Ὠρεῶι τούτωι τότε Κήναιον πλησίον καὶ ἐπ᾽ αὐτῶι τὸ Δῖον καὶ Ἀθῆναι αἱ Διάδες͵ κτίσμα Ἀθηναίων͵ ὑπερκείμενον τοῦ ἐπὶ Κῦνον πορθμοῦ· ἐκ δὲ τοῦ Δίου Κάναι τῆς Αἰολίδος ἀπωικίσθησαν· ταῦτά τε δὴ τὰ χωρία περὶ τὴν Ἱστίαιάν ἐστι καὶ ἔτι Κήρινθος πολείδιον ἐπὶ τῆι θαλάττηι· ἐγγὺς δὲ Βούδορος ποταμὸς ὁμώνυμος τῶι κατὰ τὴν Σαλαμῖνα ὄρει τῶι πρὸς τῆι Ἀττικῆι. 

1.6

Κάρυστος δέ ἐστιν ὑπὸ τῶι ὄρει τῆι Ὄχηι· πλησίον δὲ τὰ Στύρα καὶ τὸ Μαρμάριον͵ ἐν ὧι τὸ λατόμιον τῶν Καρυστίων κιόνων͵ ἱερὸν ἔχον Ἀπόλλωνος Μαρμαρίνου͵ ὅθεν διάπλους εἰς Ἁλὰς τὰς Ἀραφηνίδας. ἐν δὲ τῆι Καρύστωι καὶ ἡ λίθος φύεται ἡ ξαινομένη καὶ ὑφαινομένη͵ ὥστε τὰ ὕφη χειρόμακτρα γίνεσθαι͵ ῥυπωθέντα δ᾽ εἰς φλόγα βάλλεσθαι καὶ ἀποκαθαίρεσθαι τῆι πλύσει τῶν λίνων παραπλησίως· ὠικίσθαι δὲ τὰ χωρία ταῦτά φασιν ὑπὸ τῶν ἐκ τετραπόλεως τῆς περὶ Μαραθῶνα καὶ Στειριέων· κατεστράφη δὲ τὰ Στύρα ἐν τῶι Λαμιακῶι πολέμωι ὑπὸ Φαίδρου τοῦ Ἀθηναίων στρατηγοῦ· τὴν δὲ χώραν ἔχουσιν Ἐρετριεῖς. Κάρυστος δέ ἐστι καὶ ἐν τῆι Λακωνικῆι τόπος τῆς Αἴγυος πρὸς Ἀρκαδίαν͵ ἀφ᾽ οὗ Καρύστιον οἶνον Ἀλκμὰν εἴρηκε. 

1.7

Γεραιστὸς δ᾽ ἐν μὲν τῶι καταλόγωι τῶν νεῶν οὐκ εἴρηται͵ μέμνηται δ᾽ ὁ ποιητὴς ὅμως αὐτοῦ ἐς δὲ Γεραιστὸν ἐννύχιοι κατάγοντο͵ καὶ δηλοῖ διότι τοῖς διαίρουσιν ἐκ τῆς Ἀσίας εἰς τὴν Ἀττικὴν ἐπικαιρίως κεῖται τῶι Σουνίωι πλησιάζον τὸ χωρίον· ἔχει δ᾽ ἱερὸν Ποσειδῶνος ἐπισημότατον τῶν ταύτηι καὶ κατοικίαν ἀξιόλογον. 

1.8

Μετὰ δὲ τὸν Γεραιστὸν Ἐρέτρια πόλις μεγίστη τῆς Εὐβοίας μετὰ Χαλκίδα͵ ἔπειθ᾽ ἡ Χαλκὶς μητρόπολις τῆς νήσου τρόπον τινά͵ ἐπ᾽ αὐτῶι τῶι Εὐρίπωι ἱδρυμένη· ἀμφότεραι δὲ πρὸ τῶν Τρωικῶν ὑπ᾽ Ἀθηναίων ἐκτίσθαι λέγονται͵ καὶ μετὰ τὰ Τρωικὰ Ἄικλος καὶ Κόθος ἐξ Ἀθηνῶν ὁρμηθέντες ὁ μὲν τὴν Ἐρέτριαν ὤικισε Κόθος δὲ τὴν Χαλκίδα· καὶ τῶν Αἰολέων δέ τινες ἀπὸ τῆς Πενθίλου στρατιᾶς κατέμειναν ἐν τῆι νήσωι͵ τὸ δὲ παλαιὸν καὶ Ἄραβες οἱ Κάδμωι συνδιαβάντες. αἱ δ᾽ οὖν πόλεις αὗται διαφερόντως αὐξηθεῖσαι καὶ ἀποικίας ἔστειλαν ἀξιολόγους εἰς Μακεδονίαν· Ἐρέτρια μὲν γὰρ συνώικισε τὰς περὶ Παλλήνην καὶ τὸν Ἄθω πόλεις͵ ἡ δὲ Χαλκὶς τὰς ὑπὸ Ὀλύνθωι͵ ἃς Φίλιππος διελυμήνατο. καὶ τῆς Ἰταλίας δὲ καὶ Σικελίας πολλὰ χωρία Χαλκιδέων ἐστίν· ἐστάλησαν δὲ αἱ ἀποικίαι αὗται͵ καθάπερ εἴρηκεν Ἀριστοτέλης͵ ἡνίκα ἡ τῶν Ἱπποβοτῶν καλουμένη ἐπεκράτει πολιτεία· προέστησαν γὰρ αὐτῆς ἀπὸ τιμημάτων ἄνδρες ἀριστοκρατικῶς ἄρχοντες. κατὰ δὲ τὴν Ἀλεξάνδρου διάβασιν καὶ τὸν περίβολον τῆς πόλεως ηὔξησαν͵ ἐντὸς τείχους λαβόντες τόν τε Κάνηθον καὶ τὸν Εὔριπον͵ ἐπιστήσαντες τῆι γεφύραι πύργους καὶ πύλας καὶ τεῖχος. 

1.9

Ὑπέρκειται δὲ τῆς τῶν Χαλκιδέων πόλεως τὸ Λήλαντον καλούμενον πεδίον. ἐν δὲ τούτωι θερμῶν τε ὑδάτων εἰσὶν ἐκβολαὶ πρὸς θεραπείαν νόσων εὐφυεῖς͵ οἷς ἐχρήσατο καὶ Σύλλας Κορνήλιος ὁ τῶν Ῥωμαίων ἡγεμών· καὶ μέταλλον δ᾽ ὑπῆρχε θαυμαστὸν χαλκοῦ καὶ σιδήρου κοινόν͵ ὅπερ οὐχ ἱστοροῦσιν ἀλλαχοῦ συμβαῖνον· νυνὶ μέντοι ἀμφότερα ἐκλέλοιπεν͵ [ὥσπερ καὶ Ἀθήνησι τἀργυρεῖα.] ἔστι δὲ καὶ ἅπασα μὲν ἡ Εὔβοια εὔσειστος͵ μάλιστα δ᾽ ἡ περὶ τὸν πορθμόν͵ καὶ δεχομένη πνευμάτων ὑποφοράς͵ καθάπερ καὶ ἡ Βοιωτία καὶ ἄλλοι τόποι͵ περὶ ὧν ἐμνήσθημεν διὰ πλειόνων πρότερον. ὑπὸ τοιοῦδε πάθους καὶ ἡ ὁμώνυμος τῆι νήσωι πόλις καταποθῆναι λέγεται͵ ἧς μέμνηται καὶ Αἰσχύλος ἐν τῶι Ποντίωι Γλαύκωι Εὐβοΐδα καμπτὴν ἀμφὶ Κηναίου Διὸς ἀκτήν͵ κατ᾽ αὐτὸν τύμβον ἀθλίου Λίχα. Χαλκὶς δ᾽ ὁμωνύμως λέγεται καὶ ἐν Αἰτωλίαι Χαλκίδα τ᾽ ἀγχίαλον͵ Καλυδῶνά τε πετρήεσσαν͵ καὶ ἐν τῆι νῦν Ἠλείαι βὰν δὲ παρὰ Κρουνοὺς καὶ Χαλκίδα πετρήεσσαν οἱ περὶ Τηλέμαχον ἀπιόντες παρὰ Νέστορος εἰς τὴν οἰκείαν. 

1.10

Ἐρέτριαν δ᾽ οἱ μὲν ἀπὸ Μακίστου τῆς Τριφυλίας ἀποικισθῆναί φασιν ὑπ᾽ Ἐρετριέως͵ οἱ δ᾽ ἀπὸ τῆς Ἀθήνησιν Ἐρετρίας͵ ἣ νῦν ἐστὶν ἀγορά· ἔστι δὲ καὶ περὶ Φάρσαλον Ἐρέτρια͵ ἱερὰ τοῦ Ἀπόλλωνος. Ἀδμήτου δ᾽ ἵδρυμα λέγεται τὸ ἱερόν͵ παρ᾽ ὧι θητεῦσαι λέγουσι τὸν θεὸν αὐτόν. Μελανηὶς δ᾽ ἐκαλεῖτο πρότερον ἡ Ἐρέτρια καὶ Ἀρότρια· ταύτης δ᾽ ἐστὶ κώμη ἡ Ἀμάρυνθος ἀφ᾽ ἑπτὰ σταδίων τοῦ τείχους. τὴν μὲν οὖν ἀρχαίαν πόλιν κατέσκαψαν Πέρσαι͵ σαγηνεύσαντες͵ ὥς φησιν Ἡρόδοτος͵ τοὺς ἀνθρώπους τῶι πλήθει͵ περιχυθέντων τῶν βαρβάρων τῶι τείχει· καὶ δεικνύουσιν ἔτι τοὺς θεμελίους͵ καλοῦσι δὲ παλαιὰν Ἐρέτριαν͵ ἡ δὲ νῦν ἐπέκτισται. τὴν δὲ δύναμιν τὴν Ἐρετριέων ἣν ἔσχον ποτὲ μαρτυρεῖ ἡ στήλη͵ ἣν ἀνέθεσάν ποτε ἐν τῶι ἱερῶι τῆς Ἀμαρυνθίας Ἀρτέμιδος· γέγραπται δ᾽ ἐν αὐτῆι τρισχιλίοις μὲν ὁπλίταις ἑξακοσίοις δ᾽ ἱππεῦσιν ἑξήκοντα δ᾽ ἅρμασι ποιεῖν τὴν πομπήν· ἐπῆρχον δὲ καὶ Ἀνδρίων καὶ Τηνίων καὶ Κείων καὶ ἄλλων νήσων. ἐποίκους δ᾽ ἔσχον ἀπ᾽ ῎Ηλιδος͵ ἀφ᾽ οὗ καὶ τῶι γράμματι τῶι ῥῶ πολλῶι χρησάμενοι οὐκ ἐπὶ τέλει μόνον τῶν ῥημάτων ἀλλὰ καὶ ἐν μέσωι κεκωμώιδηνται. ἐν δὲ τῆι Ἐρετρικῆι πόλις ἦν Τάμυναι πλησίον τοῦ πορθμοῦ. ἔστι δὲ καὶ Οἰχαλία κώμη τῆς Ἐρετρικῆς͵ λείψανον τῆς ἀναιρεθείσης πόλεως ὑπὸ Ἡρακλέους͵ ὁμώνυμος τῆι Τραχινίαι καὶ τῆι περὶ Τρίκκην καὶ τῆι Ἀρκαδικῆι͵ ἣν Ἀνδανίαν οἱ ὕστερον ἐκάλεσαν͵ καὶ τῆι ἐν Αἰτωλίαι περὶ τοὺς Εὐρυτᾶνας. 

1.11

Νυνὶ μὲν οὖν ὁμολογουμένως ἡ Χαλκὶς φέρεται τὰ πρωτεῖα καὶ μητρόπολις αὕτη λέγεται τῶν Εὐβοέων͵ δευτερεύει δ᾽ ἡ Ἐρέτρια. ἀλλὰ καὶ πρότερον αὗται μέγα εἶχον ἀξίωμα καὶ πρὸς πόλεμον καὶ πρὸς εἰρήνην͵ ὥστε καὶ φιλοσόφοις ἀνδράσι παρασχεῖν διαγωγὴν ἡδεῖαν καὶ ἀθόρυβον. μαρτυρεῖ δ᾽ ἥ τε τῶν Ἐρετρικῶν φιλοσόφων σχολὴ τῶν περὶ Μενέδημον ἐν τῆι Ἐρετρίαι γενομένη͵ καὶ ἔτι πρότερον ἡ Ἀριστοτέλους ἐν τῆι Χαλκίδι διατριβή͵ ὅς γε κἀκεῖ κατέλυσε τὸν βίον. 

1.12

Τὸ μὲν οὖν πλέον ὡμολόγουν ἀλλήλαις αἱ πόλεις αὗται͵ περὶ δὲ Ληλάντου διενεχθεῖσαι ... οὐδ᾽ οὕτω τελέως ἐπαύσαντο ... ὥστ᾽ ἐν τῶι πολέμωι κατὰ αὐθάδειαν δρᾶν ἕκαστα͵ ἀλλὰ συνέθεντο ἐφ᾽ οἷς συστήσονται τὸν ἀγῶνα. δηλοῖ δὲ καὶ τοῦτο ἐν τῶι Ἀμαρυνθίωι στήλη τις φράζουσα μὴ χρῆσθαι τηλεβόλοις. 

1.13

Οἱ δ᾽ Εὐβοεῖς ἀγαθοὶ πρὸς μάχην ὑπῆρξαν τὴν σταδίαν͵ ἣ καὶ συστάδην λέγεται καὶ ἐκ χειρός. δόρασι δ᾽ ἐχρῶντο τοῖς ὀρεκτοῖς͵ ὥς φησιν ὁ ποιητής αἰχμηταὶ μεμαῶτες ὀρεκτῆισι μελίηισι θώρηκας ῥήσσειν. ἀλλοίων ἴσως ὄντων τῶν παλτῶν͵ οἵαν εἰκὸς εἶναι τὴν Πηλιάδα μελίην ἥν͵ ὥς φησιν ὁ ποιητής οἶος ἐπίστατο πῆλαι Ἀχιλλεύς καὶ ὁ εἰπών δουρὶ δ᾽ ἀκοντίζω͵ ὅσον οὐκ ἄλλος τις ὀιστῶι͵ τῶι παλτῶι λέγει δόρατι. καὶ οἱ μονομαχοῦντες τοῖς παλτοῖς χρώμενοι δόρασιν εἰσάγονται πρότερον͵ εἶτα ἐπὶ τὰ ξίφη βαδίζοντες· ἀγχέμαχοι δ᾽ εἰσὶν οὐχ οἱ ξίφει χρώμενοι μόνον͵ ἀλλὰ καὶ δόρατι ἐκ χειρός͵ ὥς φησιν οὔτησε ξυστῶι χαλκήρεϊ͵ λῦσε δὲ γυῖα. τοὺς μὲν οὖν Εὐβοέας τούτωι τῶι τρόπωι χρωμένους εἰσάγει͵ περὶ δὲ Λοκρῶν τἀναντία λέγει ὡς οὔ σφιν σταδίης ὑσμίνης ἔργα μέμηλεν͵ ἀλλ᾽ ἄρα τόξοισι καὶ ἐυστρόφωι οἰὸς ἀώτωι Ἴλιον εἰς ἅμ᾽ ἕποντο. περιφέρεται δὲ καὶ χρησμὸς ἐκδοθεὶς Αἰγιεῦσιν ἵππον Θεσσαλικόν͵ Λακεδαιμονίαν δὲ γυναῖκα͵ ἄνδρας θ᾽ οἳ πίνουσιν ὕδωρ ἱερῆς Ἀρεθούσης͵ τοὺς Χαλκιδέας λέγων ὡς ἀρίστους· ἐκεῖ γὰρ ἡ Ἀρέθουσα. 

1.14

Εἰσὶ δὲ νῦν Εὐβοῗται ποταμοὶ Κηρεὺς καὶ Νηλεύς͵ ὧν ἀφ᾽ οὗ μὲν πίνοντα τὰ πρόβατα λευκὰ γίνεται͵ ἀφ᾽ οὗ δὲ μέλανα· καὶ περὶ τὸν Κρᾶθιν δὲ εἴρηται τοιοῦτόν τι συμβαῖνον. 

1.15

Τῶν δ᾽ ἐκ Τροίας ἐπανιόντων Εὐβοέων τινὲς εἰς Ἰλλυριοὺς ἐκπεσόντες͵ ἀποβαίνοντες οἴκαδε διὰ τῆς Μακεδονίας περὶ Ἔδεσσαν ἔμειναν συμπολεμήσαντες τοῖς ὑποδεξαμένοις͵ καὶ ἔκτισαν πόλιν Εὔβοιαν· ἦν δὲ καὶ ἐν Σικελίαι Εὔβοια Χαλκιδέων τῶν ἐκεῖ κτίσμα͵ ἣν Γέλων ἐξανέστησε͵ καὶ ἐγένετο φρούριον Συρακουσίων· καὶ ἐν Κερκύραι δὲ καὶ ἐν Λήμνωι τόπος ἦν Εὔβοια καὶ ἐν τῆι Ἀργείαι λόφος τις. 

1.16

Ἐπεὶ δὲ τοῖς Θετταλοῖς καὶ Οἰταίοις πρὸς ἑσπέραν Αἰτωλοὶ καὶ Ἀκαρνᾶνές εἰσι καὶ Ἀθαμᾶνες͵ εἰ χρὴ καὶ τούτους Ἕλληνας εἰπεῖν͵ λοιπὸν ἐξηγήσασθαι περὶ τούτων͵ ἵν᾽ ἔχωμεν τὴν περίοδον ἅπασαν τὴν τῆς Ἑλλάδος· προσθεῖναι δὲ καὶ τὰς νήσους τὰς προσχώρους μάλιστα τῆι Ἑλλάδι καὶ οἰκουμένας ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων ὅσας μὴ περιωδεύκαμεν. 

2

2.1

Αἰτωλοὶ μὲν τοίνυν καὶ Ἀκαρνᾶνες ὁμοροῦσιν ἀλλήλοις͵ μέσον ἔχοντες τὸν Ἀχελῶον ποταμὸν ῥέοντα ἀπὸ τῶν ἄρκτων καὶ τῆς Πίνδου πρὸς νότον διά τε Ἀγραίων Αἰτωλικοῦ ἔθνους καὶ Ἀμφιλόχων͵ Ἀκαρνᾶνες μὲν τὸ πρὸς ἑσπέραν μέρος ἔχοντες τοῦ ποταμοῦ μέχρι τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου τοῦ κατὰ Ἀμφιλόχους καὶ τὸ ἱερὸν τοῦ Ἀκτίου Ἀπόλλωνος͵ Αἰτωλοὶ δὲ τὸ πρὸς ἕω μέχρι τῶν Ὀζολῶν Λοκρῶν καὶ τοῦ Παρνασσοῦ καὶ τῶν Οἰταίων. ὑπέρκεινται δ᾽ ἐν τῆι μεσογαίαι καὶ τοῖς προσβορείοις μέρεσι τῶν μὲν Ἀκαρνάνων Ἀμφίλοχοι͵ τούτων δὲ Δόλοπες καὶ ἡ Πίνδος͵ τῶν δ᾽ Αἰτωλῶν Περραιβοί τε καὶ Ἀθαμᾶνες καὶ Αἰνιάνων τι μέρος τῶν τὴν Οἴτην ἐχόντων· τὸ δὲ νότιον πλευρόν͵ τό τε Ἀκαρνανικὸν ὁμοίως καὶ τὸ Αἰτωλικόν͵ κλύζεται τῆι ποιούσηι θαλάττηι τὸν Κορινθιακὸν κόλπον͵ εἰς ὃν καὶ ὁ Ἀχελῶος ποταμὸς ἐξίησιν͵ ὁρίζων τὴν τῶν Αἰτωλῶν παραλίαν καὶ τὴν Ἀκαρνανικήν· ἐκαλεῖτο δὲ Θόας ὁ Ἀχελῶος πρότερον. ἔστι δὲ καὶ ὁ παρὰ Δύμην ὁμώνυμος τούτωι͵ καθάπερ εἴρηται͵ καὶ ὁ περὶ Λάμιαν. εἴρηται δὲ καὶ ὅτι ἀρχὴν τοῦ Κορινθιακοῦ κόλπου τὸ στόμα τοῦδε τοῦ ποταμοῦ φασι. 

2.2

Πόλεις δ᾽ εἰσὶν ἐν μὲν τοῖς Ἀκαρνᾶσιν Ἀνακτόριόν τε ἐπὶ χερρονήσου ἱδρυμένον Ἀκτίου πλησίον͵ ἐμπόριον τῆς νῦν ἐκτισμένης ἐφ᾽ ἡμῶν Νικοπόλεως͵ καὶ Στράτος͵ ἀνάπλουν ἔχουσα τῶι Ἀχελώωι πλειόνων ἢ διακοσίων σταδίων͵ καὶ Οἰνειάδαι͵ καὶ αὐτὴ ἐπὶ τῶι ποταμῶι͵ ἡ μὲν παλαιὰ οὐ κατοικουμένη͵ ἴσον ἀπέχουσα τῆς τε θαλάττης καὶ τοῦ Στράτου͵ ἡ δὲ νῦν ὅσον ἑβδομήκοντα σταδίους ὑπὲρ τῆς ἐκβολῆς διέχουσα· καὶ ἄλλαι δ᾽ εἰσί͵ Πάλαιρός τε καὶ Ἀλυζία καὶ Λευκὰς καὶ Ἄργος τὸ Ἀμφιλοχικὸν καὶ Ἀμβρακία͵ ὧν αἱ πλεῖσται περιοικίδες γεγόνασιν ἢ καὶ πᾶσαι τῆς Νικοπόλεως· κεῖται δ᾽ ὁ Στράτος κατὰ μέσην τὴν ἐξ Ἀλυζίας ὁδὸν εἰς Ἀνακτόριον. 

2.3

Αἰτωλῶν δ᾽ εἰσὶ Καλυδών τε καὶ Πλευρών͵ νῦν μὲν τεταπεινωμέναι͵ τὸ δὲ παλαιὸν πρόσχημα τῆς Ἑλλάδος ἦν ταῦτα τὰ κτίσματα. καὶ δὴ καὶ διηιρῆσθαι συνέβαινε δίχα τὴν Αἰτωλίαν͵ καὶ τὴν μὲν ἀρχαίαν λέγεσθαι τὴν δ᾽ ἐπίκτητον· ἀρχαίαν μὲν τὴν ἀπὸ τοῦ Ἀχελώου μέχρι Καλυδῶνος παραλίαν ἐπὶ πολὺ καὶ τῆς μεσογαίας ἀνήκουσαν εὐκάρπου τε καὶ πεδιάδος͵ ἧι ἐστὶ καὶ Στράτος καὶ τὸ Τριχώνιον ἀρίστην ἔχον γῆν· ἐπίκτητον δὲ τὴν τοῖς Λοκροῖς συνάπτουσαν ὡς ἐπὶ Ναύπακτόν τε καὶ Εὐπάλιον͵ τραχυτέραν τε οὖσαν καὶ λυπροτέραν͵ μέχρι τῆς Οἰταίας καὶ τῆς Ἀθαμάνων καὶ τῶν ἐφεξῆς ἐπὶ τὴν ἄρκτον ἤδη περιισταμένων ὀρῶν τε καὶ ἐθνῶν. 

2.4

Ἔχει δὲ καὶ ἡ Αἰτωλία ὄρος μέγιστον μὲν τὸν Κόρακα͵ συνάπτοντα τῆι Οἴτηι͵ τῶν δ᾽ ἄλλων ἐν μέσωι μὲν μᾶλλον τὸν Ἀράκυνθον͵ περὶ ὃν τὴν νεωτέραν Πλευρῶνα συνώικισαν ἀφέντες τὴν παλαιὰν ἐγγὺς κειμένην Καλυδῶνος οἱ οἰκήτορες͵ εὔκαρπον οὖσαν καὶ πεδιάδα͵ πορθοῦντος τὴν χώραν Δημητρίου τοῦ ἐπικληθέντος Αἰτωλικοῦ· ὑπὲρ δὲ τῆς Μολυκρείας Ταφιασσὸν καὶ Χαλκίδα͵ ὄρη ἱκανῶς ὑψηλά͵ ἐφ᾽ οἷς πολίχνια ἵδρυτο Μακυνία τε καὶ Χαλκίς͵ ὁμώνυμος τῶι ὄρει͵ ἣν καὶ Ὑποχαλκίδα καλοῦσι· Κούριον δὲ πλησίον τῆς παλαιᾶς Πλευρῶνος͵ ἀφ᾽ οὗ τοὺς Πλευρωνίους Κουρῆτας ὀνομασθῆναί τινες ὑπέλαβον. 

2.5

Ὁ δ᾽ Εὔηνος ποταμὸς ἄρχεται μὲν ἐκ Βωμιέων τῶν ἐν Ὀφιεῦσιν Αἰτωλικῶι ἔθνει (καθάπερ καὶ οἱ Εὐρυτᾶνες καὶ Ἀγραῖοι καὶ Κουρῆτες καὶ ἄλλοι)͵ ῥεῖ δ᾽ οὐ διὰ τῆς Κουρητικῆς κατ᾽ ἀρχάς͵ ἥτις ἐστὶν ἡ αὐτὴ τῆι Πλευρωνίαι͵ ἀλλὰ διὰ τῆς προσεώιας μᾶλλον παρὰ τὴν Χαλκίδα καὶ Καλυδῶνα· εἶτ᾽ ἀνακάμψας ἐπὶ τὰ τῆς Πλευρῶνος πεδία τῆς παλαιᾶς καὶ παραλλάξας εἰς δύσιν ἐπιστρέφει πρὸς τὰς ἐκβολὰς καὶ τὴν μεσημβρίαν· ἐκαλεῖτο δὲ Λυκόρμας πρότερον· καὶ ὁ Νέσσος ἐνταῦθα λέγεται πορθμεὺς ἀποδεδειγμένος ὑφ᾽ Ἡρακλέους ἀποθανεῖν͵ ἐπειδὴ πορθμεύων τὴν Δηιάνειραν ἐπεχείρει βιάσασθαι. 

2.6

Καὶ Ὤλενον δὲ καὶ Πυλήνην ὀνομάζει πόλεις ὁ ποιητὴς Αἰτωλικάς͵ ὧν τὴν μὲν Ὤλενον ὁμωνύμως τῆι Ἀχαϊκῆι λεγομένην Αἰολεῖς κατέσκαψαν͵ πλησίον οὖσαν τῆς νεωτέρας Πλευρῶνος͵ τῆς δὲ χώρας ἠμφισβήτουν Ἀκαρνᾶνες· τὴν δὲ Πυλήνην μετενέγκαντες εἰς τοὺς ἀνώτερον τόπους ἤλλαξαν αὐτῆς καὶ τοὔνομα Πρόσχιον καλέσαντες. Ἑλλάνικος δ᾽ οὐδὲ τὴν περὶ ταύτας ἱστορίαν οἶδεν͵ ἀλλ᾽ ὡς ἔτι καὶ αὐτῶν οὐσῶν ἐν τῆι ἀρχαίαι καταστάσει μέμνηται͵ τὰς δ᾽ ὕστερον καὶ τῆς τῶν Ἡρακλειδῶν καθόδου κτισθείσας Μακυνίαν καὶ Μολύκρειαν ἐν ταῖς ἀρχαίαις καταλέγει͵ πλείστην εὐχέρειαν ἐπιδεικνύμενος ἐν πάσηι σχεδόν τι τῆι γραφῆι. 

2.7

Καθόλου μὲν οὖν ταῦτα περὶ τῆς χώρας ἐστὶ τῆς τῶν Ἀκαρνάνων καὶ τῶν Αἰτωλῶν͵ περὶ δὲ τῆς παραλίας καὶ τῶν προκειμένων νήσων ἔτι καὶ ταῦτα προσληπτέον· ἀπὸ γὰρ τοῦ στόματος ἀρξαμένοις τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου πρῶτόν ἐστιν Ἀκαρνάνων χωρίον τὸ Ἄκτιον. ὁμωνύμως δὲ λέγεται τό τε ἱερὸν τοῦ Ἀκτίου Ἀπόλλωνος καὶ ἡ ἄκρα ἡ ποιοῦσα τὸ στόμα τοῦ κόλπου͵ ἔχουσα καὶ λιμένα ἐκτός. τοῦ δ᾽ ἱεροῦ τετταράκοντα μὲν σταδίους ἀπέχει τὸ Ἀνακτόριον ἐν τῶι κόλπωι ἱδρυμένον͵ διακοσίους δὲ καὶ τετταράκοντα ἡ Λευκάς. 

2.8

Αὕτη δ᾽ ἦν τὸ παλαιὸν μὲν χερρόνησος τῆς Ἀκαρνάνων γῆς͵ καλεῖ δ᾽ ὁ ποιητὴς αὐτὴν ἀκτὴν ἠπείροιο͵ τὴν περαίαν τῆς Ἰθάκης καὶ τῆς Κεφαλληνίας ἤπειρον καλῶν· αὕτη δ᾽ ἐστὶν ἡ Ἀκαρνανία· ὥστε͵ ὅταν φῆι ἀκτὴν ἠπείροιο͵ τῆς Ἀκαρνανίας ἀκτὴν δέχεσθαι δεῖ. τῆς δὲ Λευκάδος ἥ τε Νήριτος͵ ἥν φησιν ἑλεῖν ὁ Λαέρτης ἦ μὲν Νήριτον εἷλον ἐυκτίμενον πτολίεθρον͵ ἀκτὴν ἠπείροιο͵ Κεφαλλήνεσσιν ἀνάσσων͵ καὶ ἃς ἐν καταλόγωι φησί καὶ Κροκύλει᾽ ἐνέμοντο καὶ Αἰγίλιπα τρηχεῖαν. Κορίνθιοι δὲ πεμφθέντες ὑπὸ Κυψέλου καὶ Γόργου ταύτην τε κατέσχον τὴν ἀκτὴν καὶ μέχρι τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου προῆλθον͵ καὶ ἥ τε Ἀμβρακία συνωικίσθη καὶ Ἀνακτόριον͵ καὶ τῆς χερρονήσου διορύξαντες τὸν ἰσθμὸν ἐποίησαν νῆσον τὴν Λευκάδα͵ καὶ μετενέγκαντες τὴν Νήριτον ἐπὶ τὸν τόπον͵ ὃς ἦν ποτὲ μὲν ἰσθμὸς νῦν δὲ πορθμὸς γεφύραι ζευκτός͵ μετωνόμασαν Λευκάδα͵ ἐπώνυμον δοκῶμοι τοῦ Λευκάτα· πέτρα γάρ ἐστι λευκὴ τὴν χρόαν͵ προκειμένη τῆς Λευκάδος εἰς τὸ πέλαγος καὶ τὴν Κεφαλληνίαν͵ ὡς ἐντεῦθεν τοὔνομα λαβεῖν. 

2.9

Ἔχει δὲ τὸ τοῦ Λευκάτα Ἀπόλλωνος ἱερὸν καὶ τὸ ἅλμα τὸ τοὺς ἔρωτας παύειν πεπιστευμένον· οὗ δὴ λέγεται πρώτη Σαπφώ ὥς φησιν ὁ Μένανδρος τὸν ὑπέρκομπον θηρῶσα Φάων᾽ οἰστρῶντι πόθωι ῥῖψαι πέτρας ἀπὸ τηλεφανοῦς ἅλμα κατ᾽ εὐχὴν σήν͵ δέσποτ᾽ ἄναξ. ὁ μὲν οὖν Μένανδρος πρώτην ἁλέσθαι λέγει τὴν Σαπφώ͵ οἱ δ᾽ ἔτι ἀρχαιολογικώτεροι Κέφαλόν φασιν ἐρασθέντα Πτερέλα τὸν Δηιονέως. ἦν δὲ καὶ πάτριον τοῖς Λευκαδίοις κατ᾽ ἐνιαυτὸν ἐν τῆι θυσίαι τοῦ Ἀπόλλωνος ἀπὸ τῆς σκοπῆς ῥιπτεῖσθαί τινα τῶν ἐν αἰτίαις ὄντων ἀποτροπῆς χάριν͵ ἐξαπτομένων ἐξ αὐτοῦ παντοδαπῶν πτερῶν καὶ ὀρνέων ἀνακουφίζειν δυναμένων τῆι πτήσει τὸ ἅλμα͵ ὑποδέχεσθαι δὲ κάτω μικραῖς ἁλιάσι κύκλωι περιεστῶτας πολλοὺς καὶ περι σώζειν εἰς δύναμιν τῶν ὅρων ἔξω τὸν ἀναληφθέντα. Ὁ δὲ τὴν Ἀλκμαιονίδα γράψας͵ Ἰκαρίου τοῦ Πηνελόπης πατρὸς υἱεῖς γενέσθαι δύο͵ Ἀλυζέα καὶ Λευκάδιον͵ δυναστεῦσαι δ᾽ ἐν τῆι Ἀκαρνανίαι τούτους μετὰ τοῦ πατρός· τούτων οὖν ἐπωνύμους τὰς πόλεις Ἔφορος λέγεσθαι δοκεῖ. 

2.10

Κεφαλλῆνας δὲ νῦν μὲν τοὺς ἐκ τῆς νήσου τῆς Κεφαλληνίας λέγουσιν͵ Ὅμηρος δὲ πάντας τοὺς ὑπὸ τῶι Ὀδυσσεῖ͵ ὧν εἰσι καὶ οἱ Ἀκαρνᾶνες· εἰπὼν γάρ αὐτὰρ Ὀδυσσεὺς ἦγε Κεφαλλῆνας͵ οἵ ῥ᾽ Ἰθάκην εἶχον καὶ Νήριτον εἰνοσίφυλλον (τὸ ἐν ταύτηι ὄρος ἐπιφανές͵ ὡς καί οἳ δ᾽ ἐκ Δουλιχίοιο Ἐχινάων θ᾽ ἱεράων καὶ αὐτοῦ τοῦ Δουλιχίου τῶν Ἐχινάδων ὄντος· καί οἳ δ᾽ ἄρα Βουπράσιόν τε καὶ ῎Ηλιδα καὶ τοῦ Βουπρασίου ἐν ῎Ηλιδι ὄντος· [καί] οἳ δ᾽ Εὔβοιαν ἔχον καὶ Χαλκίδα τ᾽ Εἰρέτριάν τε καὶ τούτων ἐν Εὐβοίαι οὐσῶν· καί Τρῶες καὶ Λύκιοι καὶ Δάρδανοι ὡς καὶ ἐκείνων Τρώων ὄντων)· πλὴν μετά γε Νήριτον φησί καὶ Κροκύλει᾽ ἐνέμοντο καὶ Αἰγίλιπα τρηχεῖαν͵ οἵ τε Ζάκυνθον ἔχον ἠδ᾽ οἳ Σάμον ἀμφενέμοντο͵ οἵ τ᾽ ἤπειρον ἔχον ἠδ᾽ ἀντιπέραι᾽ ἐνέμοντο. ἤπειρον μὲν οὖν τὰ ἀντιπέρα τῶν νήσων βούλεται λέγειν͵ ἅμα τῆι Λευκάδι καὶ τὴν ἄλλην Ἀκαρνανίαν συμπεριλαβεῖν βουλόμενος͵ περὶ ἧς καὶ οὕτω λέγει δώδεκ᾽ ἐν ἠπείρωι ἀγέλαι͵ τόσα πώεα μήλων͵ τάχα τῆς Ἠπειρώτιδος τὸ παλαιὸν μέχρι δεῦρο διατεινούσης καὶ ὀνόματι κοινῶι ἠπείρου λεγομένης· Σάμον δὲ τὴν νῦν Κεφαλληνίαν͵ ὡς καὶ ὅταν φῆι ἐν πορθμῶι Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης. τῶι γὰρ ἐπιθέτωι τὴν ὁμωνυμίαν διέσταλται͵ ὡς οὐκ ἐπὶ τῆς πόλεως ἀλλ᾽ ἐπὶ τῆς νήσου τιθεὶς τοὔνομα. τετραπόλεως γὰρ οὔσης τῆς νήσου μία τῶν τεττάρων ἐστὶν ἡ καὶ Σάμος καὶ Σάμη καλουμένη καθ᾽ ἑκάτερον τοὔνομα͵ ὁμωνυμοῦσα τῆι νήσωι. ὅταν δ᾽ εἴπηι ὅσσοι γὰρ νήσοισιν ἐπικρατέουσιν ἄριστοι Δουλιχίωι τε Σάμηι τε καὶ ὑλήεντι Ζακύνθωι͵ τῶν νήσων ἀριθμὸν ποιῶν δῆλός ἐστι καὶ Σάμην καλῶν τὴν νῆσον͵ ἣν πρότερον Σάμον ἐκάλεσεν. Ἀπολλόδωρος δὲ τοτὲ μὲν τῶι ἐπιθέτωι λέγων διεστάλθαι τὴν ἀμφιβολίαν εἰπόντα Σάμοιό τε παιπαλοέσσης͵ ὡς τὴν νῆσον λέγοντα͵ τοτὲ δὲ γράφεσθαι δεῖν Δουλιχίωι τε Σάμωι τε ἀλλὰ μὴ Σάμηι τε δῆλός ἐστι τὴν μὲν πόλιν Σάμην καὶ Σάμον συνωνύμως ὑπολαμβάνων ἐκφέρεσθαι͵ τὴν δὲ νῆσον Σάμον μόνον· ὅτι γὰρ Σάμη λέγεται ἡ πόλις δῆλον εἶναι ἔκ τε τοῦ διαριθμούμενον τοὺς ἐξ ἑκάστης πόλεως μνηστῆρας φάναι ἐκ δὲ Σάμης πίσυρές τε καὶ εἴκοσι φῶτες ἔασι͵ καὶ ἐκ τοῦ περὶ τῆς Κτιμένης λόγου τὴν μὲν ἔπειτα Σάμηνδ᾽ ἔδοσαν. ἔχει δὲ ταῦτα λόγον. οὐ γὰρ εὐκρινῶς ἀποδίδωσιν ὁ ποιητὴς οὔτε περὶ τῆς Κεφαλληνίας οὔτε περὶ τῆς Ἰθάκης καὶ τῶν ἄλλων πλησίον τόπων͵ ὥστε καὶ οἱ ἐξηγούμενοι διαφέρονται καὶ οἱ ἱστοροῦντες. 

2.11

Αὐτίκα γὰρ ἐπὶ τῆς Ἰθάκης ὅταν φῆι οἵ ῥ᾽ Ἰθάκην εἶχον καὶ Νήριτον εἰνοσίφυλλον͵ ὅτι μὲν τὸ Νήριτον ὄρος λέγει τῶι ἐπιθέτωι δηλοῖ. ἐν ἄλλοις δὲ καὶ ῥητῶς ὄρος ναιετάω δ᾽ Ἰθάκην εὐδείελον· ἐν δ᾽ ὄρος αὐτῆι͵ Νήριτον εἰνοσίφυλλον ἀριπρεπές. Ἰθάκην δ᾽ εἴτε τὴν πόλιν εἴτε τὴν νῆσον λέγει͵ οὐ δῆλον ἐν τούτωι γε τῶι ἔπει οἵ ῥ᾽ Ἰθάκην εἶχον καὶ Νήριτον. κυρίως μὲν γὰρ ἀκούων τις τὴν πόλιν δέξαιτ᾽ ἄν͵ ὡς καὶ Ἀθήνας καὶ Λυκαβηττὸν εἴ τις λέγοι͵ καὶ Ῥόδον καὶ Ἀτάβυριν͵ καὶ ἔτι Λακεδαίμονα καὶ Ταΰγετον· ποιητικῶς δὲ τοὐναντίον. ἐν μέντοι τῶι ναιετάω δ᾽ Ἰθάκην εὐδείελον· ἐν δ᾽ ὄρος αὐτῆι Νήριτον [δῆλον]· ἐν γὰρ τῆι νήσωι οὐκ ἐν τῆι πόλει τὸ ὄρος. ὅταν δὲ οὕτω φῆι ἡμεῖς ἐξ Ἰθάκης ὑπὸ Νηίου εἰλήλουθμεν͵ ἄδηλον͵ εἴτε τὸ αὐτὸ τῶι Νηρίτωι λέγει τὸ Νήιον εἴτε ἕτερον ἢ ὄρος ἢ χωρίον. 

2.12

Καὶ τοῦτο δὲ δοκεῖ ὑπεναντιότητά τινα δηλοῦν αὐτὴ δὲ χθαμαλὴ πανυπερτάτη εἰν ἁλὶ κεῖται. χθαμαλὴ μὲν γὰρ ἡ ταπεινὴ καὶ χαμηλή͵ πανυπερτάτη δὲ ἡ ὑψηλή͵ οἵαν διὰ πλειόνων σημαίνει͵ Κραναὴν καλῶν· καὶ τὴν ὁδὸν τὴν ἐκ τοῦ λιμένος τρηχεῖαν ἀταρπὸν χῶρον ἀν᾽ ὑλήεντα καί οὐ γάρ τις νήσων εὐδείελος͵ οὐδ᾽ εὐλείμων͵ αἵ θ᾽ ἁλὶ κεκλίαται· Ἰθάκη δέ τε καὶ περὶ πασέων. ἔχει μὲν οὖν ἀπεμφάσεις τοι αύτας ἡ φράσις͵ ἐξηγοῦνται δὲ οὐ κακῶς· οὔτε γὰρ χθαμαλὴν δέχονται ταπεινὴν ἐνταῦθα͵ ἀλλὰ πρόσχωρον τῆι ἠπείρωι ἐγγυτάτω οὖσαν αὐτῆς· οὔτε πανυπερτάτην ὑψηλοτάτην ἀλλὰ πανυπερτάτην πρὸς ζόφον͵ οἷον ὑπὲρ πάσας ἐσχάτην τετραμμένην πρὸς ἄρκτον· τοῦτο γὰρ βούλεται λέγειν τὸ πρὸς ζόφον͵ τὸ δ᾽ ἐναντίον πρὸς νότον αἱ δέ τ᾽ ἄνευθε πρὸς ἠῶ τ᾽ ἠέλιόν τε. τὸ γὰρ ἄνευθε πόρρω καὶ χωρὶς ἔστιν͵ ὡς τῶν μὲν ἄλλων πρὸς νότον κεκλιμένων καὶ ἀπωτέρω τῆς ἠπείρου͵ τῆς δ᾽ Ἰθάκης ἐγγύθεν καὶ πρὸς ἄρκτον. ὅτι δ᾽ οὕτω λέγει τὸ νότιον μέρος καὶ ἐν τοῖσδε φανερόν εἴτ᾽ ἐπὶ δεξί᾽ ἴωσι͵ πρὸς ἠῶ τ᾽ ἠέλιόν τε͵ εἴτ᾽ ἐπ᾽ ἀριστερὰ τοίγε͵ ποτὶ ζόφον ἠερόεντα καὶ ἔτι μᾶλλον ἐν τοῖσδε ὦ φίλοι͵ οὐ γάρ τ᾽ ἴδμεν͵ ὅπη ζόφος͵ οὐδ᾽ ὅπη ἠώς͵ οὐδ᾽ ὅπη ἠέλιος φαεσίμβροτος εἶσ᾽ ὑπὸ γαῖαν͵ οὐδ᾽ ὅπη ἀννεῖται. ἔστι μὲν γὰρ δέξασθαι τὰ τέτταρα κλίματα τὴν ἠῶ δεχομένους τὸ νότιον μέρος͵ ἔχει τέ τινα τοῦτ᾽ ἔμφασιν· ἀλλὰ βέλτιον τὸ κατὰ τὴν πάροδον τοῦ ἡλίου νοεῖν ἀντιτιθέμενον τῶι ἀρκτικῶι μέρει· ἐξάλλαξιν γάρ τινα τῶν οὐρανίων πολλὴν βούλεται σημαίνειν ὁ λόγος͵ οὐχὶ ψιλὴν ἐπίκρυψιν τῶν κλιμάτων. δεῖ γὰρ κατὰ πάντα συννεφῆ καιρόν͵ ἄν θ᾽ ἡμέρας ἄν τε νύκτωρ συμβῆι͵ παρακολουθεῖν· τὰ δ᾽ οὐράνια ἐξαλλάττει ἐπὶ πλέον τῶι πρὸς μεσημβρίαν μᾶλλον ἢ ἧττον παραχωρεῖν ἡμᾶς ἢ εἰς τοὐναντίον. τοῦτο δὲ οὐ δύσεως καὶ ἀνατολῆς ἐγκαλύψεις ποιεῖ (καὶ γὰρ αἰθρίας οὔσης συμβαίνει)͵ ἀλλὰ μεσημβρίας καὶ ἄρκτου. μάλιστα γὰρ ἀρκτικός ἐστιν ὁ πόλος· τούτου δὲ κινουμένου͵ καὶ ποτὲ μὲν κατὰ κορυφὴν ἡμῖν γινομένου ποτὲ δὲ ὑπὸ γῆς ὄντος͵ καὶ οἱ ἀρκτικοὶ συμμεταβάλλουσι͵ ποτὲ δὲ συνεκλείπουσι κατὰ τὰς τοιαύτας παραχωρήσεις͵ ὥστε οὐκ ἂν εἰδείης ὅπου ἐστὶ τὸ ἀρκτικὸν κλίμα͵ οὐδ᾽ εἰ ἀρχὴν ἐστίν· εἰ δὲ τοῦτο͵ οὐδὲ τοὐναντίον ἂν γνοίης. Κύκλος δὲ τῆς Ἰθάκης ἐστὶν ὡς ὀγδοήκοντα σταδίων. περὶ μὲν Ἰθάκης ταῦτα. 

2.13

Τὴν δὲ Κεφαλληνίαν τετράπολιν οὖσαν οὔτ᾽ αὐτὴν εἴρηκε τῶι νῦν ὀνόματι οὔτε τῶν πόλεων οὐδεμίαν͵ πλὴν μιᾶς εἴτε Σάμης εἴτε Σάμου͵ ἣ νῦν μὲν οὐκέτ᾽ ἐστίν͵ ἴχνη δ᾽ αὐτῆς δείκνυται κατὰ μέσον τὸν πρὸς Ἰθάκηι πορθμόν· οἱ δ᾽ ἀπ᾽ αὐτῆς Σαμαῖοι καλοῦνται· αἱ δ᾽ ἄλλαι καὶ νῦν εἰσὶν ἔτι μικραὶ πόλεις τινές͵ [Παλεῖς] Πρώνησος καὶ Κράνιοι. ἐφ᾽ ἡμῶν δὲ καὶ ἄλλην προσέκτισε Γάιος Ἀντώνιος͵ ὁ θεῖος Μάρκου Ἀντωνίου͵ ἡνίκα φυγὰς γενόμενος μετὰ τὴν ὑπατείαν͵ ἣν συνῆρξε Κικέρωνι τῶι ῥήτορι͵ ἐν τῆι Κεφαλληνίαι διέτριψε καὶ τὴν ὅλην νῆσον ὑπήκοον ἔσχεν ὡς ἴδιον κτῆμα· οὐκ ἔφθη μέντοι συνοικίσας͵ ἀλλὰ καθόδου τυχὼν πρὸς ἄλλοις μείζοσιν ὢν κατέλυσε τὸν βίον. 

2.14

Οὐκ ὤκνησαν δέ τινες τὴν Κεφαλληνίαν τὴν αὐτὴν τῶι Δουλιχίωι φάναι͵ οἱ δὲ τῆι Τάφωι͵ καὶ Ταφίους τοὺς Κεφαλληνίους͵ τοὺς δ᾽ αὐτοὺς καὶ Τηλεβόας͵ καὶ τὸν Ἀμφιτρύωνα δεῦρο στρατεῦσαι μετὰ Κεφάλου τοῦ Δηιονέως ἐξ Ἀθηνῶν φυγάδος παραληφθέντος͵ κατασχόντα δὲ τὴν νῆσον παραδοῦναι τῶι Κεφάλωι͵ καὶ ταύτην μὲν ἐπώνυμον ἐκείνου γενέσθαι τὰς δὲ πόλεις τῶν παίδων αὐτοῦ. ταῦτα δ᾽ οὐχ ὁμηρικά· οἱ μὲν γὰρ Κεφαλλῆνες ὑπὸ Ὀδυσσεῖ καὶ Λαέρτηι͵ ἡ δὲ Τάφος ὑπὸ τῶι Μέντηι Μέντης Ἀγχιάλοιο δαΐφρονος εὔχομαι εἶναι υἱός͵ ἀτὰρ Ταφίοισι φιληρέτμοισιν ἀνάσσω. καλεῖται δὲ νῦν Ταφιὰς ἡ Τάφος. οὐδ᾽ Ἑλλάνικος ὁμηρικὸς Δουλίχιον τὴν Κεφαλληνίαν λέγων. τὸ μὲν γὰρ ὑπὸ Μέγητι εἴρηται καὶ αἱ λοιπαὶ Ἐχινάδες͵ οἵ τε ἐνοικοῦντες Ἐπειοὶ ἐξ ῎Ηλιδος ἀφιγμένοι· διόπερ καὶ τὸν Ὦτον τὸν Κυλλήνιον Φυλείδεω ἕταρον μεγαθύμων ἀρχὸν Ἐπειῶν καλεῖ. αὐτὰρ Ὀδυσσεὺς ἦγε Κεφαλλῆνας μεγαθύμους. οὔτ᾽ οὖν Δουλίχιον ἡ Κεφαλληνία καθ᾽ Ὅμηρον οὔτε τῆς Κεφαλληνίας τὸ Δουλίχιον͵ ὡς Ἄνδρων φησί· τὸ μὲν γὰρ Ἐπειοὶ κατεῖχον͵ τὴν δὲ Κεφαλληνίαν ὅλην Κεφαλλῆνες ὑπὸ Ὀδυσσεῖ͵ οἱ δ᾽ ὑπὸ Μέγητι. οὐδὲ Παλεῖς Δουλίχιον ὑφ᾽ Ὁμήρου λέγονται͵ ὡς γράφει Φερεκύδης. μάλιστα δ᾽ ἐναντιοῦται Ὁμήρωι ὁ τὴν Κεφαλληνίαν τὴν αὐτὴν τῶι Δουλιχίωι λέγων͵ εἴπερ τῶν μνηστήρων ἐκ μὲν Δουλιχίοιο δύω καὶ πεντήκοντα ἦσαν͵ ἐκ δὲ Σάμης πίσυρές τε καὶ εἴκοσιν. οὐ γὰρ τοῦτ᾽ ἂν εἴη λέγων͵ ἐξ ὅλης μὲν τόσους ἐκ δὲ μιᾶς τῶν τεττάρων παρὰ δύο τοὺς ἡμίσεις. εἰ δ᾽ ἄρα τοῦτο δώσει τις͵ ἐρησόμεθα τίς ἂν εἴη ἡ Σάμη͵ ὅταν οὕτω φῆι Δουλίχιόν τε Σάμην τ᾽ ἠδ᾽ ὑλήεντα Ζάκυνθον. 

2.15

Κεῖται δ᾽ ἡ Κεφαλληνία κατὰ Ἀκαρνανίαν͵ διέχουσα τοῦ Λευκάτα περὶ πεντήκοντα (οἱ δὲ τετταράκοντά φασι) σταδίους͵ τοῦ δὲ Χελωνάτα περὶ ὀγδοήκοντα. αὐτὴ δ᾽ ἐστὶν ὡς τριακοσίων τὴν περίμετρον͵ μακρὰ δ᾽ ἀνήκουσα πρὸς εὖρον͵ ὀρεινή· μέγιστον δ᾽ ὄρος ἐν αὐτῆι ἐν ὧι τὸ Διὸς Αἰνησίου ἱερόν· καθ᾽ ὃ δὲ στενωτάτη ἐστὶν ἡ νῆσος͵ ταπεινὸν ἰσθμὸν ποιεῖ ὥσθ᾽ ὑπερκλύζεσθαι πολλάκις ἐκ θαλάττης εἰς θάλατταν· πλησίον δ᾽ εἰσὶ τῶν στενῶν ἐν κόλπωι Κράνιοί τε καὶ Παλεῖς. 

2.16

Μεταξὺ δὲ τῆς Ἰθάκης καὶ τῆς Κεφαλληνίας ἡ Ἀστερία νησίον (Ἀστερὶς δ᾽ ὑπὸ τοῦ ποιητοῦ λέγεται) ἣν ὁ μὲν Σκήψιος μὴ μένειν τοιαύτην οἵαν φησὶν ὁ ποιητής λιμένες δ᾽ ἔνι ναύλοχοι αὐτῆι ἀμφίδυμοι. ὁ δὲ Ἀπολλόδωρος μένειν καὶ νῦν͵ καὶ πολίχνιον λέγει ἐν αὐτῆι Ἀλαλκομενὰς τὸ ἐπ᾽ αὐτῶι τῶι ἰσθμῶι κείμενον. 

2.17

Καλεῖ δ᾽ ὁ ποιητὴς Σάμον καὶ τὴν Θραικίαν͵ ἣν νῦν Σαμοθράικην καλοῦμεν. τὴν δ᾽ Ἰωνικὴν οἶδε μέν͵ ὡς εἰκός· καὶ γὰρ τὴν Ἰωνικὴν ἀποικίαν εἰδέναι φαίνεται· οὐκ [ἂν] ἀντιδιέστειλε δὲ τὴν ὁμωνυμίαν͵ περὶ τῆς Σαμοθράικης λέγων͵ τοτὲ μὲν τῶι ἐπιθέτωι ὑψοῦ ἐπ᾽ ἀκροτάτης κορυφῆς Σάμου ὑληέσσης͵ Θρηικίης τοτὲ δὲ τῆι συζυγίαι τῶν πλησίον νήσων ἐς Σάμον ἔς τ᾽ Ἴμβρον καὶ Λῆμνον ἀμιχθαλόεσσαν καὶ πάλιν μεσσηγύς τε Σάμοιο καὶ Ἴμβρου παιπαλοέσσης. ἤιδει μὲν οὖν͵ οὐκ ὠνόμακε δ᾽ αὐτήν· οὐδ᾽ ἐκαλεῖτο τῶι αὐτῶι ὀνόματι πρότερον͵ ἀλλὰ Μελάμφυλλος͵ εἶτ᾽ Ἀνθεμίς͵ εἶτα Παρθενία ἀπὸ τοῦ ποταμοῦ τοῦ Παρθενίου͵ ὃς Ἴμβρασος μετωνομάσθη. ἐπεὶ οὖν κατὰ τὰ Τρωικὰ Σάμος μὲν καὶ ἡ Κεφαλληνία ἐκαλεῖτο καὶ ἡ Σαμοθράικη (οὐ γὰρ ἂν Ἑκάβη εἰσήγετο λέγουσα ὅτι τοὺς παῖδας αὐτῆς πέρνασχ᾽ ὅν κε λάβοι ἐς Σάμον ἔς τ᾽ Ἴμβρον)͵ Ἰωνικὴ δ᾽ οὐκ ἀπώικιστό πω͵ δῆλον ὅτι ἀπὸ τῶν προτέρων τινὸς τὴν ὁμωνυμίαν ἔσχεν· ἐξ ὧν κἀκεῖνο δῆλον͵ ὅτι παρὰ τὴν ἀρχαίαν ἱστορίαν ὃ λέγουσιν οἱ φήσαντες͵ μετὰ τὴν Ἰωνικὴν ἀποικίαν καὶ τὴν Τεμβρίωνος παρουσίαν ἀποίκους ἐλθεῖν ἐκ Σάμου καὶ ὀνομάσαι Σάμον τὴν Σαμοθράικην͵ ὡς οἱ Σάμιοι τοῦτ᾽ ἐπλάσαντο δόξης χάριν. πιθανώτεροι δ᾽ εἰσὶν [οἱ] ἀπὸ τοῦ σάμους καλεῖσθαι τὰ ὕψη φήσαντες εὑρῆσθαι τοῦτο τοὔνομα τὴν νῆσον· ἐντεῦθεν γάρ ἐφαίνετο πᾶσα μὲν Ἴδη͵ φαίνετο δὲ Πριάμοιο πόλις καὶ νῆες Ἀχαιῶν. τινὲς δὲ Σάμον καλεῖσθαί φασιν ἀπὸ Σαΐων͵ τῶν οἰκούντων Θραικῶν πρότερον͵ οἳ καὶ τὴν ἤπειρον ἔσχον τὴν προσεχῆ͵ εἴτε οἱ αὐτοὶ τοῖς Σαπαίοις ὄντες ἢ τοῖς Σιντοῖς͵ οὓς Σίντιας καλεῖ ὁ ποιητής͵ εἴθ᾽ ἕτεροι. μέμνηται δὲ τῶν Σαΐων Ἀρχίλοχος ἀσπίδα μὲν Σαΐων τὶς ἀνείλετο͵ τὴν παρὰ θάμνωι ἔντος ἀμώμητον κάλλιπον οὐκ ἐθέλων. 

2.18

Λοιπὴ δ᾽ ἐστὶ τῶν ὑπὸ τῶι Ὀδυσσεῖ τεταγμένων νήσων ἡ Ζάκυνθος͵ μικρῶι πρὸς ἑσπέραν μᾶλλον τῆς Κεφαλληνίας κεκλιμένη τῆς Πελοποννήσου͵ συνάπτουσα δ᾽ αὐτῆι πλέον. ἔστι δ᾽ ὁ κύκλος τῆς Ζακύνθου σταδίων ἑκατὸν ἑξήκοντα· διέχει δὲ καὶ τῆς Κεφαλληνίας ὅσον ἑξήκοντα σταδίους͵ ὑλώδης μὲν εὔκαρπος δέ· καὶ ἡ πόλις ἀξιόλογος͵ ὁμώνυμος. ἐντεῦθεν εἰς Ἑσπερίδας τῆς Λιβύης στάδιοι τρισχίλιοι ἑξακόσιοι. 

2.19

Καὶ ταύτης δὲ καὶ τῆς Κεφαλληνίας πρὸς ἕω τὰς Ἐχινάδας ἱδρῦσθαι νήσους συμβέβηκεν͵ ὧν τό τε Δουλίχιόν ἐστι (καλοῦσι δὲ νῦν Δολίχαν) καὶ αἱ Ὀξεῖαι καλούμεναι͵ ἃς Θοὰς ὁ ποιητὴς εἶπε· καὶ ἡ μὲν Δολίχα κεῖται κατὰ Οἰνιάδας καὶ τὴν ἐκβολὴν τοῦ Ἀχελώου͵ διέχουσα Ἀράξου τῆς τῶν Ἠλείων ἄκρας ἑκατόν͵ αἱ λοιπαὶ δ᾽ Ἐχινάδες (πλείους δ᾽ εἰσί͵ πᾶσαι λυπραὶ καὶ τραχεῖαι) πρὸ τῆς ἐκβολῆς τοῦ Ἀχελώου͵ πεντεκαίδεκα σταδίους ἀφεστῶσα ἡ ἀπωτάτω͵ ἡ δ᾽ ἐγγυτάτω πέντε͵ πελαγίζουσαι πρότερον͵ ἀλλ᾽ ἡ χοῦς τὰς μὲν ἐξηπείρωκεν αὐτῶν ἤδη͵ τὰς δὲ μέλλει πολλὴ καταφερομένη· ἥπερ καὶ τὴν Παραχελωῖτιν καλουμένην χώραν͵ ἣν ὁ ποταμὸς ἐπικλύζει͵ περιμάχητον ἐποίει τὸ παλαιὸν τοὺς ὅρους συγχέουσα ἀεὶ τοὺς ἀποδεικνυμένους τοῖς Ἀκαρνᾶσι καὶ τοῖς Αἰτωλοῖς· ἐκρίνοντο γὰρ τοῖς ὅπλοις οὐκ ἔχοντες διαιτητάς͵ ἐνίκων δ᾽ οἱ πλέον δυνάμενοι· ἀφ᾽ ἧς αἰτίας καὶ μῦθος ἐπλάσθη τις; ὡς Ἡρακλέους καταπολεμήσαντος τὸν Ἀχελῶον καὶ ἐνεγκαμένου τῆς νίκης ἆθλον τὸν Δηιανείρας γάμον τῆς Οἰνέως θυγατρός͵ ἣν πεποίηκε Σοφοκλῆς τοιαῦτα λέγουσαν μνηστὴρ γὰρ ἦν μοι ποταμός͵ Ἀχελῶον λέγω͵ ὅς μ᾽ ἐν τρισὶν μορφαῖσιν ἐξήιτει πατρός͵ φοιτῶν ἐναργὴς ταῦρος͵ ἄλλοτ᾽ αἰόλος δράκων ἑλικτός͵ ἄλλοτ᾽ ἀνδρείωι κύτει βούπρωιρος. προστιθέασι δ᾽ ἔνιοι καὶ τὸ τῆς Ἀμαλθείας τοῦτ᾽ εἶναι λέγοντες κέρας͵ ὃ ἀπέκλασεν ὁ Ἡρακλῆς τοῦ Ἀχελώου καὶ ἔδωκεν Οἰνεῖ τῶν γάμων ἕδνον· οἱ δ᾽ εἰκάζοντες ἐξ αὐτῶν τἀληθὲς ταύρωι μὲν ἐοικότα λέγεσθαι τὸν Ἀχελῶόν φασι͵ καθάπερ καὶ τοὺς ἄλλους ποταμούς͵ ἀπό τε τῶν ἤχων καὶ τῶν κατὰ τὰ ῥεῖθρα καμπῶν͵ ἃς καλοῦσι κέρατα͵ δράκοντι δὲ διὰ τὸ μῆκος καὶ τὴν σκολιότητα͵ βούπρωιρον δὲ διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν δι᾽ ἣν καὶ ταυρωπόν· τὸν Ἡρακλέα δὲ καὶ ἄλλως εὐεργετικὸν ὄντα καὶ τῶι Οἰνεῖ κηδεύσοντα παραχώμασί τε καὶ διοχετείαις βιάσασθαι τὸν ποταμὸν πλημμελῶς ῥέοντα καὶ πολλὴν τῆς Παραχελωίτιδος ἀναψύξαι χαριζόμενον τῶι Οἰνεῖ· καὶ τοῦτ᾽ εἶναι τὸ τῆς Ἀμαλθείας κέρας. τῶν μὲν οὖν Ἐχινάδων καὶ τῶν Ὀξειῶν κατὰ τὰ Τρωικὰ Μέγητα ἄρχειν φησὶν Ὅμηρος ὃν τίκτε Διὶ φίλος ἱππότα Φυλεύς͵ ὅς ποτε Δουλίχιόν δ᾽ ἀπενάσσατο͵ πατρὶ χολωθείς. πατὴρ δ᾽ ἦν Αὐγέας ὁ τῆς Ἠλείας καὶ τῶν Ἐπειῶν ἄρχων· ὥστ᾽ Ἐπειοὶ τὰς νήσους ταύτας εἶχον οἱ συνεξάραντες εἰς τὸ Δουλίχιον τῶι Φυλεῖ. 

2.20

Αἱ δὲ τῶν Ταφίων νῆσοι͵ πρότερον δὲ Τηλεβοῶν͵ ὧν ἦν καὶ ἡ Τάφος νῦν δὲ Ταφιὰς καλουμένη͵ χωρὶς ἦσαν τούτων οὐ τοῖς διαστήμασιν (ἐγγὺς γὰρ κεῖνται) ἀλλὰ ὑφ᾽ ἑτέροις ἡγεμόσι ταττόμεναι͵ Ταφίοις καὶ Τηλεβόαις· πρότερον μὲν οὖν Ἀμφιτρύων ἐπιστρατεύσας αὐτοῖς μετὰ Κεφάλου τοῦ Δηιονέως ἐξ Ἀθηνῶν φυγάδος͵ ἐκείνωι τὴν ἀρχὴν παρέδωκεν αὐτῶν· ὁ δὲ ποιητὴς ὑπὸ Μέντηι τετάχθαι φησὶ ληιστὰς καλῶν αὐτούς͵ καθάπερ καὶ τοὺς Τηλεβόας ἅπαντάς φασι. τὰ μὲν περὶ τὰς νήσους τὰς πρὸ τῆς Ἀκαρνανίας ταῦτα. 

2.21

Μεταξὺ δὲ Λευκάδος καὶ τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου λιμνοθάλαττά ἐστι Μυρτούντιον λεγομένη. ἀπὸ δὲ Λευκάδος ἑξῆς Πάλαιρος καὶ Ἀλυζία τῆς Ἀκαρνανίας εἰσὶ πόλεις͵ ὧν ἡ Ἀλυζία πεντεκαίδεκα ἀπὸ θαλάττης διέχει σταδίους͵ καθ᾽ ἥν ἐστι λιμὴν Ἡρακλέους ἱερὸς καὶ τέμενος͵ ἐξ οὗ τοὺς Ἡρακλέους ἄθλους͵ ἔργα Λυσίππου͵ μετήνεγκεν εἰς Ῥώμην τῶν ἡγεμόνων τις͵ παρὰ τόπον κειμένους διὰ τὴν ἐρημίαν. εἶτα ἄκρα Κριθώτη καὶ [αἱ] Ἐχινάδες καὶ πόλις Ἀστακός͵ ὁμώνυμος τῆι περὶ Νικομήδειαν καὶ τὸν Ἀστακηνὸν κόλπον (καὶ ἡ Κριθώτη δ᾽ ὁμώνυμος πολίχνη τῶν ἐν τῆι Θραικίαι Χερρονήσωι)· πάντα δ᾽ εὐλίμενα τὰ μεταξύ· εἶτ᾽ Οἰνιάδαι καὶ ὁ Ἀχελῶος· εἶτα λίμνη τῶν Οἰνιαδῶν Μελίτη καλουμένη͵ μῆκος μὲν ἔχουσα τριάκοντα σταδίων πλάτος δὲ εἴκοσι͵ καὶ ἄλλη Κυνία διπλασία ταύτης καὶ μῆκος καὶ πλάτος͵ τρίτη δ᾽ Οὐρία πολλῶι τούτων μικροτέρα· ἡ μὲν οὖν Κυνία καὶ ἐκδίδωσιν εἰς τὴν θάλατταν͵ αἱ λοιπαὶ δ᾽ ὑπέρκεινται ὅσον ἡμιστάδιον· εἶθ᾽ ὁ Εὔηνος͵ εἰς ὃν ἀπὸ τοῦ Ἀκτίου στάδιοι ἑξακόσιοι ἑβδομήκοντα· μετὰ δὲ τὸν Εὔηνον τὸ ὄρος ἡ Χαλκίς͵ ἣν Χαλκίαν εἴρηκεν Ἀρτεμίδωρος· εἶθ᾽ ἡ Πλευρών͵ εἶθ᾽ ἡ Ἁλίκυρνα κώμη͵ ἧς ὑπέρκειται Καλυδὼν ἐν τῆι μεσογαίαι σταδίοις τριάκοντα· περὶ δὲ τὴν Καλυδῶνά ἐστι τὸ τοῦ Λαφρίου Ἀπόλλωνος ἱερόν· εἶθ᾽ ὁ Ταφιασσὸς τὸ ὄρος͵ εἶτα Μακυνία πόλις͵ εἶτα Μολύκρεια καὶ πλησίον τὸ Ἀντίρριον τὸ τῆς Αἰτωλίας ὅριον καὶ τῆς Λοκρίδος͵ εἰς ὃ ἀπὸ τοῦ Εὐήνου στάδιοι περὶ ἑκατὸν εἴκοσιν. Ἀρτεμίδωρος μὲν [οὐχ] οὕτω περὶ τῆς εἴτε Χαλκίδος εἴτε Χαλκίας τοῦ ὄρους͵ μεταξὺ τοῦ Ἀχελώου καὶ τῆς Πλευρῶνος ἱδρύων αὐτήν͵ Ἀπολλόδωρος δέ͵ ὡς πρότερον εἶπον͵ ὑπὲρ τῆς Μολυκρείας καὶ τὴν Χαλκίδα καὶ τὸν Ταφιασσόν· καὶ τὴν δὲ Καλυδῶνα μεταξὺ ἱδρῦσθαί φησι τῆς τε Πλευρῶνος καὶ τῆς Χαλκίδος· εἰ μὴ ἄρα ἕτερον θετέον τὸ πρὸς Πλευρῶνι ὄρος Χαλκίαν καλούμενον͵ ἕτερον δὲ τὴν Χαλκίδα τὴν πρὸς Μολυκρείαι. ἔστι δέ τις καὶ πρὸς τῆι Καλυδῶνι λίμνη μεγάλη καὶ εὔοψος͵ ἣν ἔχουσιν οἱ ἐν Πάτραις Ῥωμαῖοι. 

2.22

Τῆς δὲ μεσογαίας κατὰ μὲν τὴν Ἀκαρνανίαν Ἐρυσιχαίους τινάς φησιν Ἀπολλόδωρος λέγεσθαι͵ ὧν Ἀλκμὰν μέμνηται οὐδ᾽ Ἐρυσιχαῖος͵ οὐδὲ ποιμήν͵ ἀλλὰ Σαρδίων ἀπ᾽ ἀκρᾶν. κατὰ δὲ τὴν Αἰτωλίαν ἦν Ὤλενος͵ ἧς ἐν τῶι Αἰτωλικῶι καταλόγωι μέμνηται Ὅμηρος͵ ἴχνη δ᾽ αὐτῆς λείπεται μόνον ἐγγὺς τῆς Πλευρῶνος ὑπὸ τῶι Ἀρακύνθωι· ἦν δὲ καὶ Λυσιμάχεια πλησίον͵ ἠφανισμένη καὶ αὐτή͵ κειμένη πρὸς τῆι λίμνηι τῆι νῦν μὲν Λυσιμαχείαι πρότερον δ᾽ Ὕδραι͵ μεταξὺ Πλευρῶνος καὶ Ἀρσινόης πόλεως͵ ἣ κώμη μὲν ἦν πρότερον καλουμένη Κωνώπα͵ κτίσμα δ᾽ ὑπῆρξεν Ἀρσινόης τῆς Πτολεμαίου τοῦ δευτέρου γυναικὸς ἅμα καὶ ἀδελφῆς͵ εὐφυῶς ἐπικειμένη πως τῆι τοῦ Ἀχελώου διαβάσει· παραπλήσιον δέ τι καὶ ἡ Πυλήνη τῶι Ὠλένωι πέπονθεν. ὅταν δὲ φῆι τὴν Καλυδῶνα αἰπεῖάν τε καὶ πετρήεσσαν͵ ἀπὸ τῆς χώρας δεκτέον· εἴρηται γὰρ ὅτι τὴν χώραν δίχα διελόντες τὴν μὲν ὀρεινὴν καὶ ἐπίκτητον τῆι Καλυδῶνι προσένειμαν͵ τὴν πεδιάδα δὲ τῆι Πλευρῶνι. 

2.23

Νυνὶ μὲν οὖν ἐκπεπόνηται καὶ ἀπηγόρευκεν ὑπὸ τῶν συνεχῶν πολέμων ἥ τ᾽ Ἀκαρνανία καὶ Αἰτωλοί͵ καθάπερ καὶ πολλὰ τῶν ἄλλων ἐθνῶν· πλεῖστον μέντοι χρόνον συνέμειναν Αἰτωλοὶ μετὰ τῶν Ἀκαρνάνων πρός τε τοὺς Μακεδόνας καὶ τοὺς ἄλλους Ἕλληνας͵ ὕστατα δὲ καὶ πρὸς Ῥωμαίους περὶ τῆς αὐτονομίας ἀγωνιζόμενοι. ἐπεὶ δὲ καὶ Ὅμηρος αὐτῶν ἐπὶ πολὺ μέμνηται καὶ οἱ ἄλλοι ποιηταί τε καὶ συγγραφεῖς͵ τὰ μὲν εὐσήμως τε καὶ ὁμολογουμένως͵ τὰ δ᾽ ἧττον γνωρίμως (καθάπερ τοῦτο καὶ ἐν τοῖς ἤδη λεχθεῖσι περὶ αὐτῶν ἀποδέδεικται)͵ προσληπτέον καὶ τῶν παλαιοτέρων τινὰ τῶν ἀρχῆς ἐχόντων τάξιν ἢ διαπορουμένων. 

2.24

Εὐθὺς ἐπὶ τῆς Ἀκαρνανίας ὅτι μὲν αὐτὴν ὁ Λαέρτης καὶ οἱ Κεφαλλῆνες κατεκτήσαντο εἴρηται ἡμῖν͵ τίνων δὲ κατεχόντων πρότερον πολλοὶ μὲν εἰρήκασιν· οὐχ ὁμολογούμενα δὲ εἰπόντων ἐπιφανῆ δέ͵ ἀπολείπεταί τις λόγος ἡμῖν διαιτητικὸς περὶ αὐτῶν. φασὶ γὰρ τοὺς Ταφίους τε καὶ Τηλεβόας λεγομένους οἰκεῖν τὴν Ἀκαρνανίαν πρότερον͵ καὶ τὸν ἡγεμόνα αὐτῶν Κέφαλον τὸν κατασταθέντα ὑπὸ Ἀμφιτρύωνος κύριον τῶν περὶ τὴν Τάφον νήσων κυριεῦσαι καὶ ταύτης τῆς χώρας· ἐντεῦθεν δὲ καὶ τὸ ἀπὸ τοῦ Λευκάτα νομιζόμενον ἅλμα τούτωι πρώτωι προσμυθεύουσιν͵ ὡς προείρηται. ὁ δὲ ποιητὴς ὅτι μὲν ἦρχον οἱ Τάφιοι τῶν Ἀκαρνάνων πρὶν ἢ τοὺς Κεφαλλῆνας καὶ τὸν Λαέρτην ἐπελθεῖν οὐ λέγει͵ διότι δ᾽ ἦσαν φίλοι τοῖς Ἰθακησίοις λέγει͵ ὥστ᾽ ἢ οὐδ᾽ ὅλως ἐπῆρξαν τῶν τόπων κατ᾽ αὐτόν͵ ἢ ἑκόντες παρεχώρησαν ἢ καὶ σύνοικοι ἐγένοντο. φαίνονται δὲ καὶ ἐκ Λακεδαίμονός τινες ἐποικῆσαι τὴν Ἀκαρνανίαν͵ οἱ μετ᾽ Ἰκαρίου τοῦ Πηνελόπης πατρός· καὶ γὰρ τοῦτον καὶ τοὺς ἀδελφοὺς αὐτῆς ζῶντας παραδίδωσιν ὁ ποιητὴς κατὰ τὴν Ὀδύσσειαν οἳ πατρὸς μὲν ἐς οἶκον ἀπερρίγασι νέεσθαι Ἰκαρίου͵ ὥς κ᾽ αὐτὸς ἐεδνώσαιτο θύγατρα. καὶ περὶ τῶν ἀδελφῶν ἤδη γάρ ῥα πατήρ τε κασίγνητοί τε κέλονται Εὐρυμάχωι γήμασθαι. οὔτε γὰρ ἐν Λακεδαίμονι πιθανὸν αὐτοὺς οἰκεῖν (οὐ γὰρ ἂν ὁ Τηλέμαχος παρὰ Μενελάωι κατήγετο ἀφιγμένος ἐκεῖσε)͵ οὔτ᾽ ἄλλην οἴ κησιν παρειλήφαμεν αὐτῶν. φασὶ δὲ Τυνδάρεων καὶ τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ τὸν Ἰκάριον ἐκπεσόντας ὑπὸ Ἱπποκόωντος τῆς οἰκείας ἐλθεῖν παρὰ Θέστιον τὸν τῶν Πλευρωνίων ἄρχοντα͵ καὶ συγκατακτήσασθαι τὴν πέραν τοῦ Ἀχελώου πολλὴν ἐπὶ μέρει· τὸν μὲν οὖν Τυνδάρεων ἐπανελθεῖν οἴκαδε γήμαντα Λήδαν τὴν τοῦ Θεστίου θυγατέρα͵ τὸν δ᾽ Ἰκάριον ὑπομεῖναι τῆς Ἀκαρνανίας ἔχοντα μέρος͵ καὶ τεκνοποιήσασθαι τήν τε Πηνελόπην ἐκ Πολυκάστης τῆς Λυγαίου θυγατρὸς καὶ τοὺς ἀδελφοὺς αὐτῆς. ἡμεῖς μὲν οὖν ἀπεδείξαμεν ἐν τῶι καταλόγωι τῶν νεῶν καὶ τοὺς Ἀκαρνᾶνας καταριθμουμένους καὶ μετασχόντας τῆς ἐπὶ Ἴλιον στρατείας͵ ἐν οἷς κατωνομάζοντο οἵ τε τὴν ἀκτὴν οἰκοῦντες καὶ ἔτι οἵ τ᾽ ἤπειρον ἔχον ἠδ᾽ ἀντιπέραι᾽ ἐνέμοντο. οὔτε δ᾽ ἡ ἤπειρος Ἀκαρνανία ὠνομάζετό πω οὔθ᾽ ἡ ἀκτὴ Λευκάς. 

2.25

Ἔφορος δ᾽ οὔ φησι συστρατεῦσαι· Ἀλκμέωνα γὰρ τὸν Ἀμφιάρεω στρατεύσαντα μετὰ Διομήδους καὶ τῶν ἄλλων Ἐπιγόνων καὶ κατορθώσαντα τὸν πρὸς Θηβαίους πόλεμον συνελθεῖν Διομήδει καὶ τιμωρήσασθαι μετ᾽ αὐτοῦ τοὺς Οἰνέως ἐχθρούς͵ παραδόντα δ᾽ ἐκείνοις τὴν Αἰτωλίαν αὐτὸν εἰς τὴν Ἀκαρνανίαν παρελθεῖν καὶ ταύτην καταστρέφεσθαι. Ἀγαμέμνονα δ᾽ ἐν τούτωι τοῖς Ἀργείοις ἐπιθέμενον κρατῆσαι ῥαιδίως͵ τῶν πλείστων τοῖς περὶ Διομήδη συνακολουθησάντων. μικρὸν δ᾽ ὕστερον ἐπιπεσούσης τῆς ἐπ᾽ Ἴλιον ἐξόδου͵ δείσαντα μὴ ἀπόντος αὐτοῦ κατὰ τὴν στρατείαν ἐπανελθόντες οἴκαδε οἱ περὶ τὸν Διομήδη (καὶ γὰρ ἀκούεσθαι μεγάλην περὶ αὐτὸν συνεστραμμένην δύναμιν) κατάσχοιεν τὴν μάλιστα προσήκουσαν αὐτοῖς ἀρχήν (τὸν μὲν γὰρ Ἀδράστου τὸν δὲ τοῦ πατρὸς εἶναι κληρονόμον)͵ ταῦτα δὴ διανοηθέντα καλεῖν αὐτοὺς ἐπί τε τὴν τοῦ Ἄργους ἀπόληψιν καὶ τὴν κοινωνίαν τοῦ πολέμου· τὸν μὲν οὖν Διομήδη πεισθέντα μετασχεῖν τῆς στρατείας͵ τὸν δὲ Ἀλκμέωνα ἀγανακτοῦντα μὴ φροντίσαι· διὰ δὲ τοῦτο μηδὲ κοινωνῆσαι τῆς στρατείας μόνους τοὺς Ἀκαρνᾶνας τοῖς Ἕλλησι· τούτοις δ᾽͵ ὡς εἰκός͵ τοῖς λόγοις ἐπακολουθήσαντες οἱ Ἀκαρνᾶνες σοφίσασθαι λέγονται Ῥωμαίους καὶ τὴν αὐτονομίαν παρ᾽ αὐτῶν ἐξανύσασθαι͵ λέγοντες ὡς οὐ μετάσχοιεν μόνοι τῆς ἐπὶ τοὺς προγόνους τοὺς ἐκείνων στρατείας· οὔτε γὰρ ἐν τῶι Αἰτωλικῶι καταλόγωι φράζοιντο οὔτε ἰδίαι· οὐδὲ γὰρ ὅλως τοὔνομα τοῦτ᾽ ἐμφέροιτο ἐν τοῖς ἔπεσιν. 

2.26

Ὁ μὲν οὖν Ἔφορος πρὸ τῶν Τρωικῶν ἤδη τὴν Ἀκαρνανίαν ὑπὸ τῶι Ἀλκμέωνι ποιήσας͵ τό τε Ἄργος τὸ Ἀμφιλοχικὸν ἐκείνου κτίσμα ἀποφαίνει͵ καὶ τὴν Ἀκαρνανίαν ὠνομάσθαι φησὶν ἀπὸ τοῦ παιδὸς αὐτοῦ Ἀκαρνᾶνος͵ Ἀμφιλόχους δὲ ἀπὸ τοῦ ἀδελφοῦ Ἀμφιλόχου· ὥστε ἐκπίπτει εἰς τὰ παρὰ τὴν ὁμηρικὴν ἱστορίαν λεγόμενα. Θουκυδίδης δὲ καὶ ἄλλοι τὸν Ἀμφίλοχον ἀπὸ τῆς στρατείας τῆς Τρωικῆς ἐπανιόντα͵ οὐκ ἀρεσκόμενον τοῖς ἐν Ἄργει͵ ταύτην οἰκῆσαί φασι τὴν χώραν͵ οἱ μὲν κατὰ διαδοχὴν ἥκοντα τῆς τοῦ ἀδελφοῦ δυναστείας͵ οἱ δ᾽ ἄλλως. καὶ ἰδίαι μὲν περὶ Ἀκαρνάνων ταῦτα λέγοιτ᾽ ἄν͵ κοινῆι δ᾽ ὅσα καὶ τοῖς Αἰτωλικοῖς ἐπιπλέκεται νῦν ἐροῦμεν͵ τὰ Αἰτωλικὰ λέγοντες ἐφεξῆς ὅσα προσλαβεῖν τοῖς εἰρημένοις ἔγνωμεν. 

3

3.1

Τοὺς δὲ Κουρῆτας τῶν μὲν Ἀκαρνᾶσι τῶν δ᾽ Αἰτωλοῖς προσνεμόντων͵ καὶ τῶν μὲν ἐκ Κρήτης τῶν δ᾽ ἐξ Εὐβοίας τὸ γένος εἶναι φασκόντων͵ ἐπειδὴ καὶ Ὅμηρος αὐτῶν μέμνηται͵ τὰ παρ᾽ ἐκείνου πρῶτον ἐπισκεπτέον. οἴονται δ᾽ αὐτὸν λέγειν Αἰτωλοὺς μᾶλλον ἢ Ἀκαρνᾶνας͵ εἴπερ οἱ Πορθαονίδαι ἦσαν Ἄγριος ἠδὲ Μέλας͵ τρίτατος δ᾽ ἦν ἱππότα Οἰνεύς· ὤικεον δ᾽ ἐν Πλευρῶνι καὶ αἰπεινῆι Καλυδῶνι. αὗται δ᾽ εἰσὶν Αἰτωλικαὶ πόλεις ἀμφότεραι καὶ φέρονται ἐν τῶι Αἰτωλικῶι καταλόγωι ὥστε͵ ἐπεὶ τὴν Πλευρῶνα οἰκοῦντες φαίνονται καὶ κατ᾽ αὐτὸν οἱ Κουρῆτες͵ Αἰτωλοὶ ἂν εἶεν. οἱ δ᾽ ἀντιλέγοντες τῶι τρόπωι τῆς φράσεως παράγονται ὅταν φῆι Κουρῆτές τ᾽ ἐμάχοντο καὶ Αἰτωλοὶ μενεχάρμαι ἀμφὶ πόλιν Καλυδῶνα. οὐδὲ γὰρ ἂν κυρίως εἶπεν οὕτως ἐμάχοντο Βοιωτοὶ καὶ Θηβαῖοι πρὸς ἀλλήλους οὐδ᾽ Ἀργεῖοι καὶ Πελοποννήσιοι. ἐδείχθη δ᾽ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ὅτι ἐστὶ καὶ ὁμηρικὸν τὸ ἔθος τοῦτο τῆς φράσεως καὶ ὑπὸ τῶν ἄλλων ποιητῶν τετριμμένον· τοῦτο μὲν οὖν εὐαπολόγητον. ἐκεῖνοι δὲ λεγέτωσαν πῶς ἂν μὴ ὁμοεθνεῖς ὄντας μηδ᾽ Αἰτωλοὺς τοὺς Πλευρωνίους ἐν τοῖς Αἰτωλοῖς κατέλεγεν. 

3.2

Ἔφορος δὲ τοὺς Αἰτωλοὺς εἰπὼν ἔθνος εἶναι μη δεπώποτε γεγενημένον ὑφ᾽ ἑτέροις͵ ἀλλὰ πάντα τὸν μνημονευόμενον χρόνον μεμενηκὸς ἀπόρθητον διά τε τὰς δυσχωρίας τῶν τόπων καὶ διὰ τὴν περὶ τὸν πόλεμον ἄσκησιν͵ ἐξ ἀρχῆς μέν φησιν ἅπασαν τὴν χώραν Κουρῆτας κατασχεῖν͵ ἀφικομένου δ᾽ ἐξ ῎Ηλιδος Αἰτωλοῦ τοῦ Ἐνδυμίωνος καὶ τοῖς πολέμοις κρατοῦντος αὐτῶν͵ τοὺς μὲν Κουρῆτας εἰς τὴν νῦν καλουμένην Ἀκαρνανίαν ὑποχωρῆσαι͵ τοὺς δ᾽ Αἰτωλοὺς συγκατελθόν τας Ἐπειοῖς τὰς ἀρχαιοτάτας κτίσαι τῶν ἐν Αἰτωλίαι πόλεων͵ δεκάτηι δ᾽ ὕστερον γενεᾶι τὴν ῏Ηλιν ὑπὸ Ὀξύλου τοῦ Αἵμονος συνοικισθῆναι περαιωθέντος ἐκ τῆς Αἰτωλίας. παρατίθησι δὲ τούτων μαρτύρια τὰ ἐπιγράμματα͵ τὸ μὲν ἐν Θέρμοις τῆς Αἰτωλίας͵ ὅπου τὰς ἀρχαιρεσίας ποιεῖσθαι πάτριον αὐτοῖς ἐστιν͵ ἐγκεχαραγμένον τῆι βάσει τῆς Αἰτωλοῦ εἰκόνος χώρης οἰκιστῆρα͵ παρ᾽ Ἀλφειοῦ ποτε δίναις θρεφθέντα͵ σταδίων γείτον᾽ Ὀλυμπιάδος͵ Ἐνδυμίωνος παῖδ᾽ Αἰτωλὸν τόνδ᾽ ἀνέθηκαν Αἰτωλοί͵ σφετέρας μνῆμ᾽ ἀρετῆς ἐσορᾶν. τὸ δ᾽ ἐν τῆι ἀγορᾶι τῶν Ἠλείων ἐπὶ τῶι Ὀξύλου ἀνδριάντι Αἰτωλός ποτε τόνδε λιπὼν αὐτόχθονα δῆμον κτήσατο Κουρῆτιν γῆν δορὶ πολλὰ καμών· τῆς δ᾽ αὐτῆς γενεᾶς δεκατόσπορος Αἵμονος υἱός Ὄξυλος ἀρχαίην ἔκτισε τήνδε πόλιν. 

3.3

Τὴν μὲν οὖν συγγένειαν τὴν πρὸς ἀλλήλους τῶν τε Ἠλείων καὶ τῶν Αἰτωλῶν ὀρθῶς ἐπισημαίνεται διὰ τῶν ἐπιγραμμάτων͵ ἐξομολογουμένων ἀμφοῖν οὐ τὴν συγγένειαν μόνον ἀλλὰ καὶ τὸ ἀρχηγέτας ἀλλήλων εἶναι· δι᾽ οὗ καλῶς ἐξελέγχει ψευδομένους τοὺς φάσκοντας τῶν μὲν Αἰτωλῶν ἀποίκους εἶναι τοὺς Ἠλείους͵ μὴ μέντοι τῶν Ἠλείων τοὺς Αἰτωλούς. τὴν δ᾽ ἀνομολογίαν τῆς γραφῆς καὶ τῆς ἀποφάσεως φαίνεται τὴν αὐτὴν ἐπιδεδειγμένος κἀνταῦθα ἥνπερ ἐπὶ τοῦ μαντείου τοῦ ἐν Δελφοῖς παρεστήσαμεν. εἰπὼν γὰρ ἀπόρθητον ἐκ τοῦ μνημονευομένου χρόνου παντὸς τὴν Αἰτωλίαν͵ εἰπὼν δὲ καὶ ἐξ ἀρχῆς τὴν χώραν ταύτην τοὺς Κουρῆτας κατασχεῖν ὤφειλε μὲν τοῖς εἰρημένοις ἀκόλουθον τοῦτο [ἐπι]φέρειν͵ ὅτι οἱ Κουρῆτες διέμειναν ἕως εἰς αὐτὸν κατέχοντες τὴν Αἰτωλίαν γῆν· οὕτω γὰρ ἔμελλεν ἀπόρθητός τε καὶ οὐδέποτε ὑπ᾽ ἄλλοις γεγονυῖα ὀρθῶς λεχθήσεσθαι· ὁ δ᾽ ἐκλαθόμενος τῆς ὑποσχέσεως οὐ τοῦτ᾽ ἐπιφέρει ἀλλὰ τοὐναντίον͵ ὡς ἀφικομένου ἐξ ῎Ηλιδος Αἰτωλοῦ καὶ τοῖς πολέμοις κρατοῦντος αὐτῶν οἱ Κουρῆτες ἀπῆλθον εἰς τὴν Ἀκαρνανίαν· τί οὖν ἄλλο πορθήσεως ἴδιον ἢ τῶι πολέμωι κρατηθῆναι καὶ τὴν χώραν ἐκλιπεῖν; τοῦτο δὲ καὶ τὸ ἐπίγραμμα μυρτυρεῖ τὸ παρὰ τοῖς Ἠλείοις· ὁ γὰρ Αἰτωλός φησί κτήσατο Κουρῆτιν γῆν δορὶ πολλὰ καμών. 

3.4

Ἴσως δή τις ἂν φαίη λέγειν αὐτὸν ἀπόρθητον τὴν Αἰτωλίαν ἀφ᾽ οὗ τοὔνομα τοῦτ᾽ ἔσχε μετὰ τὴν Αἰτωλοῦ παρουσίαν· ἀλλ᾽ ἀφήιρηται καὶ [τούτου] τοῦ νοήματος τὸν λόγον͵ φήσας ἐν τοῖς ἐφεξῆς τὸ μὲν πλεῖστον τοῦ λαοῦ τοῦ διαμένοντος ἐν τοῖς Αἰτωλοῖς τοῦτο εἶναι τὸ τῶν Ἐπειῶν͵ συμμιχθέντων δ᾽ αὐτοῖς ὕστερον Αἰολέων τῶν ἅμα Βοιωτοῖς ἐκ Θετταλίας ἀναστάντων κοινῆι μετὰ τούτων τὴν χώραν κατασχεῖν. ἆρ᾽ οὖν ἔστι [πιστὸν] χωρὶς πολέμου τὴν ἀλλοτρίαν ἐπελθόντας συγκατανείμασθαι τοῖς ἔχουσι μηδὲν δεομένοις κοινωνίας τοιαύτης; ἢ τοῦτο μὲν οὐ πιστόν͵ τὸ δὲ κρατουμένοις τοῖς ὅπλοις ἐπ᾽ ἴσοις συμβῆναι πιστόν; τί οὖν ἄλλο πόρθησις ἢ τὸ κρατεῖσθαι τοῖς ὅπλοις; καὶ Ἀπολλόδωρος δ᾽ εἴρηκεν ἐκ τῆς Βοιωτίας ἐπελθόντας Ὕαντας ἱστορεῖσθαι καὶ ἐποίκους τοῖς Αἰτωλοῖς γενομένους· ὁ δ᾽ ὥσπερ κατωρθωκὼς ἐπιλέγει διότι ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα διακριβοῦν εἰώθαμεν͵ ὅταν ἦι τι τῶν πραγμάτων ἢ παντελῶς ἀπορούμενον ἢ ψευδῆ δόξαν ἔχον. 

3.5

Τοιοῦτος δ᾽ ὢν Ἔφορος ἑτέρων ὅμως κρείττων ἐστί· καὶ αὐτὸς ὁ ἐσπουδασμένως οὕτως ἐπαινέσας αὐτὸν Πολύβιος καὶ φήσας περὶ τῶν Ἑλληνικῶν καλῶς μὲν Εὔδοξον͵ κάλλιστα δ᾽ Ἔφορον ἐξηγεῖσθαι περὶ κτίσεων συγγενειῶν μεταναστάσεων ἀρχηγετῶν ἡμεῖς δέ φησί τὰ νῦν ὄντα δηλώσομεν καὶ περὶ θέσεως τόπων καὶ διαστημάτων· τοῦτο γάρ ἐστιν οἰκειότα τον χωρογραφίαι. ἀλλὰ μὴν σύγε͵ ὦ Πολύβιε͵ ὁ τὰς λαοδογματικὰς ἀποφάσεις περὶ τῶν διαστημάτων εἰσάγων οὐκ ἐν τοῖς ἔξω τῆς Ἑλλάδος μόνον͵ ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς Ἑλληνικοῖς͵ καὶ διδοῖς εὐθύνας τὰς μὲν Ποσειδωνίωι τὰς δ᾽ Ἀρτεμιδώρωι τὰς δ᾽ ἄλλοις πλείοσι. καὶ ἡμῖν οὖν συγγνώμην ... καὶ οὐ δυσχεραίνειν δεῖ παρὰ τῶν τοιούτων μεταφέρουσι τὴν πολλὴν ἱστορίαν ἐάν τι πταίωμεν͵ ἀλλ᾽ ἀγαπᾶν ἐὰν τὰ πλείω τῶν εἰρημένων ἑτέροις ἄμεινον λέγωμεν ἢ τὰ παραλειφθέντα κατ᾽ ἄγνοιαν προστιθῶμεν. 

3.6

Περὶ δὲ Κουρήτων ἔτι καὶ τοιαῦτα λέγεται͵ τὰ μὲν ἐγγυτέρω ὄντα τῆς περὶ Αἰτωλῶν καὶ Ἀκαρνάνων ἱστορίας τὰ δ᾽ ἀπωτέρω· ἐγγυτέρω μὲν τὰ τοιαῦτα οἷα προείρηται͵ ὅτι τὴν χώραν ἣ νῦν Αἰτωλία καλεῖται Κουρῆτες ὤικουν͵ ἐλθόντες δ᾽ οἱ Αἰτωλοὶ μετὰ Αἰτωλοῦ τούτους ἐξέβαλον εἰς τὴν Ἀκαρνανίαν· καὶ ἔτι τὰ τοιαῦτα͵ ὅτι τὴν Πλευρωνίαν ὑπὸ Κουρήτων οἰκουμένην καὶ Κουρῆτιν προσαγορευομένην Αἰολεῖς ἐπελθόντες ἀφείλοντο͵ τοὺς δὲ κατέχοντας ἐξέβαλον. Ἀρχέμαχος δ᾽ ὁ Εὐβοεύς φησι τοὺς Κουρῆτας ἐν Χαλκίδι συνοικῆσαι͵ συνεχῶς δὲ περὶ τοῦ Ληλάντου πεδίου πολεμοῦντας͵ ἐπειδὴ οἱ πολέμιοι τῆς κόμης ἐδράττοντο τῆς ἔμπροσθεν καὶ κατέσπων αὐτούς͵ ὄπισθεν κομῶντας γενέσθαι͵ τὰ δ᾽ ἔμπροσθεν κείρεσθαι· διὸ καὶ Κουρῆτας ἀπὸ τῆς κουρᾶς κληθῆναι· μετοικῆσαι δ᾽ εἰς τὴν Αἰτωλίαν͵ καὶ κατασχόντας τὰ περὶ Πλευρῶνα χωρία τοὺς πέραν οἰκοῦντας τοῦ Ἀχελώου διὰ τὸ ἀκούρους φυλάττειν τὰς κεφαλὰς Ἀκαρνᾶνας καλέσαι· ἔνιοι δ᾽ ἀπὸ ἥρωος τοὔνομα σχεῖν ἑκάτερον τὸ φῦλον· οἱ δ᾽ ἀπὸ τοῦ ὄρους τοῦ Κουρίου τοὺς Κουρῆτας ὀνομασθῆναι τοῦ ὑπερκειμένου τῆς Πλευρῶνος͵ εἶναί τε φῦλόν τι Αἰτωλικὸν τοῦτο͵ ὡς Ὀφιεῖς καὶ Ἀγραίους καὶ Εὐρυτᾶνας καὶ ἄλλα πλείω. ὡς δ᾽ εἴρηται͵ τῆς Αἰτωλίας δίχα διηιρημένης τὰ μὲν περὶ Καλυδῶνα τὸν Οἰνέα ἔχειν φασί͵ τῆς δὲ Πλευρωνίας μέρος μέν τι καὶ τοὺς Πορθαονίδας ἔχειν τοὺς περὶ τὸν Ἄγριον͵ εἴπερ ὤικεον ἐν Πλευρῶνι καὶ αἰπεινῆι Καλυδῶνι. ἐπικρατεῖν μέντοι Θέστιον τῆς Πλευρωνίας͵ τὸν πενθερὸν τοῦ Οἰνέως Ἀλθαίας δὲ πατέρα͵ ἡγούμενον τῶν Κουρήτων· πολέμου δ᾽ ἐμπεσόντος τοῖς Θεστιάδαις πρὸς Οἰνέα καὶ Μελέαγρον͵ ὡς μὲν ὁ ποιητής ἀμφὶ συὸς κεφαλῆι καὶ δέρματι κατὰ τὴν περὶ τοῦ κάπρου μυθολογίαν͵ ὡς δὲ τὸ εἰκὸς περὶ μέρος τῆς χώρας͵ οὕτω δὴ λέγεται Κουρῆτές τ᾽ ἐμάχοντο καὶ Αἰτωλοὶ μενεχάρμαι. ταῦτα μὲν τὰ ἐγγυτέρω. 

3.7

Τὰ δ᾽ ἀπωτέρω τῆς ὑποθέσεως ταύτης͵ ἄλλως δὲ διὰ τὴν ὁμωνυμίαν εἰς ταὐτὸν ὑπὸ τῶν ἱστορικῶν ἀγόμενα͵ ἅπερ Κουρητικὰ μὲν καὶ περὶ Κουρήτων λέγεται͵ ὁμοίως ὥσπερ καὶ τὰ περὶ τῶν τὴν Αἰτωλίαν καὶ τὴν Ἀκαρνανίαν οἰκησάντων͵ ἐκείνων μὲν διαφέρει͵ ἔοικε δὲ μᾶλλον τῶι περὶ Σατύρων καὶ Σειληνῶν καὶ Βακχῶν καὶ Τιτύρων λόγωι· τοιούτους γάρ τινας δαίμονας ἢ προπόλους θεῶν τοὺς Κουρῆτάς φασιν οἱ παραδόντες τὰ Κρητικὰ καὶ τὰ Φρύγια͵ ἱερουργίαις τισὶν ἐμπεπλεγμένα ταῖς μὲν μυστικαῖς ταῖς δ᾽ ἄλλαις περί τε τὴν τοῦ Διὸς παιδοτροφίαν τὴν ἐν Κρήτηι καὶ τοὺς τῆς μητρὸς τῶν θεῶν ὀργιασμοὺς ἐν τῆι Φρυγίαι καὶ τοῖς περὶ τὴν Ἴδην τὴν Τρωικὴν τόποις. τοσαύτη δ᾽ ἐστὶν ἐν τοῖς λόγοις τούτοις ποικιλία͵ τῶν μὲν τοὺς αὐτοὺς τοῖς Κουρῆσι τοὺς Κορύβαντας καὶ Καβείρους καὶ Ἰδαίους δακτύλους καὶ Τελχῖνας ἀποφαινόντων͵ τῶν δὲ συγγενεῖς ἀλλήλων καὶ μικράς τινας αὐτῶν πρὸς ἀλλήλους διαφορὰς διαστελλομένων͵ ὡς δὲ τύπωι εἰπεῖν καὶ κατὰ τὸ πλέον͵ ἅπαντας ἐνθουσιαστικούς τινας καὶ βακχικοὺς καὶ ἐνοπλίωι κινήσει μετὰ θορύβου καὶ ψόφου καὶ κυμβάλων καὶ τυμπάνων καὶ ὅπλων͵ ἔτι δ᾽ αὐλοῦ καὶ βοῆς ἐκπλήττοντας κατὰ τὰς ἱερουργίας ἐν σχήματι διακόνων͵ [ὥσ]τε καὶ τὰ ἱερὰ τρόπον τινὰ κοινοποιεῖσθαι ταῦτά τε καὶ τῶν Σαμοθράικων καὶ τὰ ἐν Λήμνωι καὶ ἄλλα πλείω διὰ τὸ τοὺς προπόλους λέγεσθαι τοὺς αὐτούς. ἔστι μὲν οὖν θεολογικὸς πᾶς ὁ τοιοῦτος τρόπος τῆς ἐπισκέψεως καὶ οὐκ ἀλλότριος τῆς τοῦ φιλοσόφου θεωρίας. 

3.8

Ἐπεὶ δὲ δι᾽ ὁμωνυμίαν τῶν Κουρήτων καὶ οἱ ἱστορικοὶ συνήγαγον εἰς ἓν τὰ ἀνόμοια͵ οὐδ᾽ ἂν αὐτὸς ὀκνήσαιμ᾽ ἂν εἰπεῖν περὶ αὐτῶν ἐπὶ πλέον ἐν παραβάσει͵ προσθεὶς τὸν οἰκεῖον τῆι ἱστορίαι φυσικὸν λόγον. καίτοι τινὲς καὶ συνοικειοῦν βούλονται ταῦτ᾽ ἐκείνοις͵ καὶ τυχὸν ἴσως ἔχονταί τινος πιθανοῦ· θηλυστολοῦν τας γὰρ ὡς αἱ κόραι τοὔνομα σχεῖν τοῦτο τοὺς περὶ τὴν Αἰτωλίαν φασίν· εἶναι γὰρ καί τινα τοιοῦτον ζῆλον ἐν τοῖς Ἕλλησι͵ καὶ Ἰάονας ἑλκεχίτωνας εἰρῆσθαι [καὶ κρώβυλον καὶ τέττιγα ἐμπλέκεσθαι]͵ καὶ τοὺς περὶ Λεωνίδαν κτενιζομένους͵ ὅτ᾽ ἐξήιεσαν εἰς τὴν μάχην͵ καταφρονηθῆναι λέγουσιν ὑπὸ τῶν Περσῶν͵ ἐν δὲ τῆι μάχηι θαυμασθῆναι. ἁπλῶς δ᾽ ἡ περὶ τὰς κόμας φιλοτεχνία συνέστηκε περί τε θρέψιν καὶ κουρὰν τριχός͵ ἄμφω δὲ κόραις καὶ κόροις ἐστὶν οἰκεῖα͵ ὥστε πλεοναχῶς τὸ ἐτυμολογεῖν τοὺς Κουρῆτας ἐν εὐπόρωι κεῖται. εἰκὸς δὲ καὶ τὴν ἐνόπλιον ὄρχησιν ὑπὸ τῶν ἠσκημένων οὕτω περὶ κόμην καὶ στολὴν πρῶτον εἰσαχθεῖσαν͵ ἐκείνων Κουρήτων καλουμένων͵ παρασχεῖν πρόφασιν καὶ τοῖς στρατιωτικωτέροις ἑτέρων καὶ τὸν βίον ἐνόπλιον ἔχουσιν͵ ὥσθ᾽ ὁμωνύμως καὶ αὐτοὺς Κουρῆτας λεχθῆναι͵ τοὺς ἐν Εὐβοίαι λέγω καὶ Αἰτωλίαι καὶ Ἀκαρνανίαι. καὶ Ὅμηρος δὲ τοὺς νέους στρατιώτας οὕτω προσηγόρευσε κρινάμενος κούρητας ἀριστῆας Παναχαιῶν͵ δῶρα θοῆς παρὰ νηὸς ἐνεγκεῖν͵ ὅσσ᾽ Ἀχιλῆι χθιζοὶ ὑπέστημεν καὶ πάλιν δῶρα φέρον κούρητες Ἀχαιοί. περὶ μὲν οὖν τῆς τῶν Κουρήτων ἐτυμολογίας ταῦτα. 

3.9

Τὸ δ᾽ εἰς ἓν συμφέρεσθαι τὰ τοσαῦτα ὀνόματα καὶ τὴν ἐνοῦσαν θεολογίαν ἐν τῆι περὶ αὐτῶν ἱστορίαι νῦν ἐπισκεπτέον. κοινὸν δὴ τοῦτο καὶ τῶν Ἑλλήνων καὶ τῶν βαρβάρων ἐστὶ τὸ τὰς ἱεροποιίας μετὰ ἀνέσεως ἑορταστικῆς ποιεῖσθαι͵ τὰς μὲν σὺν ἐνθουσιασμῶι τὰς δὲ χωρίς͵ καὶ τὰς μὲν μετὰ μουσικῆς τὰς δὲ μή͵ καὶ τὰς μὲν μυστικῶς τὰς δὲ ἐν φανερῶι· καὶ τοῦθ᾽ ἡ φύσις οὕτως ὑπαγορεύει. ἥ τε γὰρ ἄνεσις τὸν νοῦν ἀπάγει ἀπὸ τῶν ἀνθρωπικῶν ἀσχολημάτων͵ τὸν δὲ ὄντως νοῦν τρέπει πρὸς τὸ θεῖον· ὅ τε ἐνθουσιασμὸς ἐπίπνευσίν τινα θείαν ἔχειν δοκεῖ καὶ τῶι μαντικῶι γένει πλησιάζειν· ἥ τε κρύψις ἡ μυστικὴ τῶν ἱερῶν σεμνοποιεῖ τὸ θεῖον͵ μιμουμένη τὴν φύσιν αὐτοῦ φεύγουσαν ἡμῶν τὴν αἴσθησιν· ἥ τε μουσικὴ περί τε ὄρχησιν οὖσα καὶ ῥυθμὸν καὶ μέλος ἡδονῆι τε ἅμα καὶ καλλιτεχνίαι πρὸς τὸ θεῖον ἡμᾶς συνάπτει κατὰ τοιαύτην αἰτίαν. εὖ μὲν γὰρ εἴρηται καὶ τοῦτο͵ τοὺς ἀνθρώπους τότε μάλιστα μιμεῖσθαι τοὺς θεοὺς ὅταν εὐεργετῶσιν· ἄμεινον δ᾽ ἂν λέγοι τις͵ ὅταν εὐδαιμονῶσι· τοιοῦτον δὲ τὸ χαίρειν καὶ τὸ ἑορτάζειν καὶ τὸ φιλοσοφεῖν καὶ μουσικῆς ἅπτεσθαι· μὴ γὰρ εἴ τις ἔκπτωσις πρὸς τὸ χεῖρον [γε]γένηται͵ τῶν μουσικῶν εἰς ἡδυπαθείας τρεπόντων τὰς τέχνας ἐν τοῖς συμποσίοις καὶ θυμέλαις καὶ σκηναῖς καὶ ἄλλοις τοιούτοις͵ διαβαλλέσθω τὸ πρᾶγμα͵ ἀλλ᾽ ἡ φύσις ἡ τῶν παιδευμάτων ἐξεταζέσθω τὴν ἀρχὴν ἐνθένδε ἔχουσα. 

3.10

Καὶ διὰ τοῦτο μουσικὴν ἐκάλεσε Πλάτων καὶ ἔτι πρότερον οἱ Πυθαγόρειοι τὴν φιλοσοφίαν͵ καὶ καθ᾽ ἁρμονίαν τὸν κόσμον συνεστάναι φασί͵ πᾶν τὸ μουσικὸν εἶδος θεῶν ἔργον ὑπολαμβάνοντες. οὕτω δὲ καὶ αἱ Μοῦσαι θεαὶ καὶ Ἀπόλλων μουσηγέτης καὶ ἡ ποιητικὴ πᾶσα ὑμνητική. ὡσαύτως δὲ καὶ τὴν τῶν ἠθῶν κατασκευὴν τῆι μουσικῆι προσνέμουσιν͵ ὡς πᾶν τὸ ἐπανορθωτικὸν τοῦ νοῦ τοῖς θεοῖς ἐγγὺς ὄν. οἱ μὲν οὖν Ἕλληνες οἱ πλεῖστοι τῶι Διονύσωι προσέθεσαν καὶ τῶι Ἀπόλλωνι καὶ τῆι Ἑκάτηι καὶ ταῖς Μούσαις καὶ Δήμητρι͵ νὴ Δία͵ τὸ ὀργιαστικὸν πᾶν καὶ τὸ βακχικὸν καὶ τὸ χορικὸν καὶ τὸ περὶ τὰς τελετὰς μυστικόν͵ Ἴακχόν τε καὶ τὸν Διόνυσον καλοῦσι καὶ τὸν ἀρχηγέτην τῶν μυστηρίων͵ τῆς Δήμητρος δαίμονα· δενδροφορίαι τε καὶ χορεῖαι καὶ τελεταὶ κοιναὶ τῶν θεῶν εἰσι τούτων· αἱ δὲ Μοῦσαι καὶ ὁ Ἀπόλλων αἱ μὲν τῶν χορῶν προεστᾶσιν ὁ δὲ καὶ τούτων καὶ τῶν κατὰ μαντικήν· πρόπολοι δὲ τῶν Μουσῶν οἱ πεπαιδευμένοι πάντες͵ καὶ ἰδίως οἱ μουσικοί͵ τοῦ δ᾽ Ἀπόλλωνος οὗτοί τε καὶ οἱ περὶ μαντικήν͵ Δήμητρος δὲ οἵ τε μύσται καὶ δαιδοῦχοι καὶ ἱεροφάνται͵ Διονύσου δὲ Σειληνοί τε καὶ Σάτυροι καὶ Τίτυροι καὶ Βάκχαι͵ Λῆναί τε καὶ Θυῖαι καὶ Μιμαλλόνες καὶ Ναΐδες καὶ Νύμφαι προσαγορευόμεναι. 

3.11

Ἐν δὲ τῆι Κρήτηι καὶ ταῦτα καὶ τὰ τοῦ Διὸς ἱερὰ ἰδίως ἐπετελεῖτο μετ᾽ ὀργιασμοῦ καὶ τοιούτων προπόλων οἷοι περὶ τὸν Διόνυσόν εἰσιν οἱ Σάτυροι· τούτους δ᾽ ὠνόμαζον Κουρῆτας͵ νέους τινὰς ἐνόπλιον κίνησιν μετ᾽ ὀρχήσεως ἀποδιδόντας͵ προστησάμενοι μῦθον τὸν περὶ τῆς τοῦ Διὸς γενέσεως͵ ἐν ὧι τὸν μὲν Κρόνον εἰσάγουσιν εἰθισμένον καταπίνειν τὰ τέκνα ἀπὸ τῆς γενέσεως εὐθύς͵ τὴν δὲ Ῥέαν πειρωμένην ἐπικρύπτεσθαι τὰς ὠδῖνας καὶ τὸ γεννηθὲν βρέφος ἐκποδὼν ποιεῖν καὶ περισώζειν εἰς δύναμιν͵ πρὸς δὲ τοῦτο συνεργοὺς λαβεῖν τοὺς Κουρῆτας͵ οἳ μετὰ τυμπάνων καὶ τοιούτων ἄλλων ψόφων καὶ ἐνοπλίου χορείας καὶ θορύβου περιέποντες τὴν θεὸν ἐκπλήξειν ἔμελλον τὸν Κρόνον καὶ λήσειν ὑποσπάσαντες αὐτοῦ τὸν παῖδα͵ τῆι δ᾽ αὐτῆι ἐπιμελείαι καὶ τρεφόμενον ὑπ᾽ αὐτῶν παραδίδοσθαι· ὥσθ᾽ οἱ Κουρῆτες ἤτοι διὰ τὸ νέοι καὶ κόροι ὄντες ὑπουργεῖν ἢ διὰ τὸ κουροτροφεῖν τὸν Δία (λέγεται γὰρ ἀμφοτέρως) ταύτης ἠξιώθησαν τῆς προσηγορίας͵ οἱονεὶ Σάτυροί τινες ὄντες περὶ τὸν Δία. οἱ μὲν οὖν Ἕλληνες τοιοῦτοι περὶ τοὺς ὀργιασμούς.