Epistolarium

________________________________________________________________

Liber secundus

――――――――

Domino Menghino Merano. [1368]

Illustri principi comiti Nicholao de filiis Ursi comiti Nolano et capitaneo &c. domino suo. [1368]

Nobili et egregio viro Herculano de Penisio. [1368]

Celebri Petrarce merito laureato domino suo. [1368]

Eloquenti viro musarumque amico Iohanni Quatrario Sulmonensi fratri karissimo et optimo. [1368]

Eloquentissimo viro musarumque amico Iohanni Sulmonensi &c. [1368]

Eloquenti Iohanni Quatrario &c. [1368]

Celeberrimo Petrarce laureato merito domino suo. [1369]

Domino Marino Cecholi de Perusio. [1369]

Domino Bartholomeo Iacobi de Ianua egregio legum doctori. [1369]

Celeberrimo Petrarce laureato merito. [1369]

Singularissimo cultori Pyeridum domino Iohanni Boccaccio de Certaldo, amicorum optimo. [1369]

Viro optimo Nicholoso Bartholomei de Luca dominabili amico karissimo. [1369]

Domino Nichole de Ausimo Ecclesie Romane prothonotario, domini nostri pape secretano. [1369]

Celeberrimo Petrarce laureato merito. [1369]

Celeberrimo Petrarce laureato merito. [1369]

Domino Lapo de Castiglionco. [1369]

Nobili iuveni optimeque indolis Hugolino olim comitis Manupelli de filiis Ursi domino meo. [1369]

Eloquentissimo viro musarum cultori eximio magistro Petro de Moglio. [1369]

Insigni eloquencie viro ser Stephano de Biblena fratri karissimo. [1369]

Facundo viro domino Guasparo de Broaspinis de Verona. [1369]

Egregio viro Ceccho Rosano de Urbe amico venerabili et optimo. [1370]

――――――――

1.

Eloquentissimo viro domino Menghino Merano

civi Ravennati amico ignoto carissimo

[1368]

VIR divine, quanvis sim michi conscius non licere tam sacrum ingenium hoc reptanti et humi presso calamo sollicitare, coegit tamen benignitas honesti viri fratris Thome de Mengardonibus, ut ad te stilum meum, quanquam incultum, repente dirigerem, dum tu tueque laudes amplo relate preconio in eius ore facundissimo testificatione quadam amicabili versarentur. Utque est tui amicissimus, de tua virtute affatim loquebatur affirmans non minus te admirandum eloquio quam vite ac morum honestate notabilem, quin etiam te ethicorum atque poetarum studiosissimum inquiebat. Quod quam gratum extiterit Deus testis: siquidem qui illorum avidissimus videam paucissimos hec sacra studia delectare. Nec mirum, cum divitiarum cupido alio animos sitientes impellat: iam enim inolevit in vulgo nullam esse pugnam utilis et honesti. Nam

Virtus, fama, decus, divina humanaque pulcris

Divitiis parent; quas qui construxerit, ille

Clarus erit,

– ut Flaccus ait. Sola enim pecunia soleque divitie sunt in precio. Sed de hoc alias; ubertim enim tractari desiderant.

Ad te autem revertatur oratio, quem tam benigno sidere natura produxit, ut possis ea, quibus maxime mortalium animus occupatur, accita virtute contemnere; in quo gratulor proposito tuo, et hunc precor animam, ut certe arbitror, nonnisi cumulata morte remittas. Hec hactenus.

Nunc autem me tibi hoc scriptionis auspicio innotescere cupientem, in tuum non dedigneris accipere: quantulus enim sim, tuus sum. Vale.

Octavo kalendas maias.

2.

Illustri principi comiti Nicholao de filiis Ursi comiti Nolano et capitaneo &c. domino suo.

[1368]

QUID putas, vir illustris et princeps optime, me homunculum quenpiam tam egregias aures tantamque nobilitatem et – quod nobilitatis decus est – tantum prudentiam audaci rudique calamo pertentare? Non ego vel fortunam tuam admiror vel sanguinis nobilem fomitem, quorum unum benigne sortis, aliud seu Dei fortuna seu nature munus est; sed tuam virtutem, qua cunctis excellis, que non alterius hominìs indulgentia est, sed tuum opus conspicuum: virtutem, inquam, cui non dignitatis tue gradus luminis est, sed que in illo clariori luce refulget. Et quid hanc non admirer? Video equidem cunctorum mortalium studia quanto amicabiliori fortuna fruuntur, tanto minus virtuti operam exhibere. Satis enim se putant adeptos, si monstrarier vulgi digito possunt, dum magno circunvallati comitatu pulcerrimoque equitatu spectabiles, per omnium ora volitantes ceteros – ut pene Flacci verbo utar – naso suspendant adunco. Tu unus, imo quasi unicus, qui nobilitatem sine virtute deformissimam iudicasti; tu unus es, inquam, qui inter applaudentium copiam, que fortunatos frequens ambit, potuisti blaterate glorie phaleras refutare. In te optima Romanorum hereditas, virtus siquidem, que – ut ait Cicero – propria est romani generis et sanguinis, nostra demum etate repullulat et – quod rarissimum est – tu virtuti inter prosperitatis modernorum illecebras domicilium preparasti. Nec hoc Gnatonis more assentator affirmo. Habeo tue virtutis testem, cui etiam invidos deferre necesse est; habeo, inquam, et vidi pridie declamationes tuas, quas, nisi vetustas obsisteret, inter Latronis veteres illas aut alterius, quarum ille morum preceptor et incomparabilis Anneus Seneca multas contexuit, quis posset inserere, aut extra positos, illis, ne preferre dicam, optime comparare. Breves sunt, acute et nude, sed sucose et salis plene. Tentet quivis perficere similes; profecto sudabit et frustra nitetur, opinor. Ne tamen nimia laus assentatorìbus me permisceat, finem faciam et hac prima et veloci litterula hoc ultimum admonebo, quod inceptum urgeas; sequare, quod incepisti; ostende te tuis fortuna et genere tibi similibus; sis ilIis ad virtutem calcar, ut aliquando pudeat eos se optima scientiarum studia reliquisse vel non fuisse secutos. Stimulantur enim generose mentes virtuosorum exemplis; ex quo apud maiores tuos perpetuum erat progenitorum simulacra diis penatibus consecrare, quo minorum ad virtutes mentes animarentur parentum exempla operibus imitare. Vale et me, licet ignoto, tuo tamen, si quid sum, fungere sicut libet.

In Monteflascone, octavo idus iunii.

3.

Nobili et egregio viro Herculano de Penisio.

[1368]

QUOD tibi nunc scribam, hoc potissimum cause est, quod pridie in Urbeveteri ego nimium alearum studio – ne dicam preditus – occupatus, dum tu ex tue curialitatis consuetudine me visum Terentiano verbo, quod ori tuo familiarissimum est, urbanissime monuisses; proh pudor! ego tibi pene respondi, et ludo intentus sic te neglexi, ut demum ad me reversus non me excusandi causa aut expurgandi scribam, sed ad deprecationem delicti omnis mea vertetur oratio; non cause mee confisus, sed humanissime benignitati tue, que amici sive errorem sive crimen facile tolerabit. Unde ergo incipiam? Quo me principaliter accusabo? Certe uno in scelere omnem rationem bene vivendi perturbans et amicicie defui et honestatem reliqui et ingratus extiti et superbe me gessi et denique omni me dedecore deturpavi. Tu ipse cuiusvis me criminis arguito, et sponte fatebor. Nec enim in re inexcusabili vel inficiari licet, vel in necessitatem, fortunam aut imprudentiam crimen conferendum est. Ego, inquam, et sciens, volens, prudens vidensque peccavi; opere precium fuisset, cum luderem, salutatum adventu tuo vidisse me sedentem asinum tantum.

Cum enim debueram amico adveniente consurgere, hilarari eique libenter occurrere, vix caput tabelle inclinatum erexi, vix respexi, vix te loquente unum verbum respondi. Veruntamen, amice carissime, novisti, quantum soleant illiusce ludi contaminatione mentes mortalium occupari ita, ut ludentes omnes civilitatis immemores sibi ipsi omniumque circunstantium corone, et denique sepe ipsi omnium rerum opifici Deo turpiter irascantur. Cetera cum motus singula in mentibus nostris gignant, dolore contrahimur, leticia relaxamur, metu frangimur, cupidine concitamur. Sed omnes animorum pestes una sola iracundia complectitur, que alearum familiarissima comes est; cuius et tante vires sunt, ut subito, cum illa mentem incenderit, totius corporis externus habitus immutetur. Agunt cetera vitia in corpus longiusculo temporis spacio; illa vero in momento repente se ostendit et perficit; denique cedunt alia vitia altera alteri, quandoque virtuti; sola ira semper omnium obliviscitur. Hec perspicuum cognitionis lumen obducit; hec recti fideique iura disturbat; hec coastantis animi vires adnichilat, et animum ab omni modestie regula immoderata transgressione detorquet; demum sic est illi dyabolico ludo iracundie innata protervia, ut verissime et urbane dicatur in vulgus iam tritum sermone proverbium, cum aliquis se nunquam commotum ira glorietur, et acutissimum responsum sit: ergo aleam non lusisti.

Hec autem non scribo, ut ob id me excusatum habeas, quod et ludo implicatus et ira succensus officium dereliqui: nefas enim est, cum de moribus questio sit, scelus sceleribus excusare. Nec me ludere nec irasci decuit, et amicicie officium posthabere nefas fuit. Sed hoc volo, ut illam inurbanitatem meam non mireris, cum precipitantibus mentem meam, que facile impellitur, tam validis causis sit exorta. Nec ob id crimen sis minus amicus meus; ego profecto tuus semper ero, et te imis mentis mee sensibus iam recondi. Sic in animum induxi meum. Tu autem, obsecro, confitenti penitentique amico benignus indulge; da michi signum animi tui pacatissimi constantiam non commotam. Parce, precor, et quod in te commisi, non animo, sed animi perturbationibus imputato. Vale et domino meo domino comiti Nicholao familiariorem efficito.

Viterbii, undecimo kalendas iulias.

4.

Celebri Petrarce merito laureato domino suo.

[1368]

FACUNDISSIME vir, diu herentem calamum trepidumque ad te dirigi invito mentis calore detinui, ac aures tuas crocitanti strepitu infestare pudebat. Titubabat enim ingenium in tanti iudicis prodire conspectum eo magis, quia et oculo et fama, que profecto de me nulla esse potest, tibi totaliter eram incognitus. Quanquam iandiu audaciter nimis atque pueriliter scripserim, nescio tamen, si ad te littere pervenerunt; puto enim – et eo gavisus sum – te illas minime recepisse. Nunc autem, vir egregie, unico verbo prebuistì trepidanti audaciam et torpentem manum celeriter excitasti. Vidi enim in fine litterarum tuarum, quas nuper a te recepit dominus meus, dominus Franciscus Bruni, salutationem, qua me consalutari optabas, in qua et me amicum appellabas. Quod etsi mirum michi visum sit, quia tamen optanti prona solet esse fides et tantum virum adulari aut scribere, quod non sentiat nefas foret, credidi et id arbitror mediante forsitan Boccacii tui opera accidisse, quem studiosissime colere, imo adorare consuevi; qui – ut pluries ostendit – me diu amicicia complexus est quique novit, quanto animi ardore cupidus semper tui fuerim; quanquam hoc non solum michi, sed pene omni generi humano commune sit. Omnes enim admiramur et diligimus tuam virtutem.

Sed ad propositum redeo. Scripsisti te michi requiem optare subiciens te id amicis contingere appetere, quod tibi ipsi. Ex quo unico verbo impulisti manum, ut scriberem; quis enim tanti viri benivolentiam adeptus non gaudeat, et eo magis gratum michi sit, quod insperato contigit? Sicut enim inopinatus dolor, sic et insperata iocunditas validius mentem movet. Ego autem, quid pro tanto munere contra reddam, nichil habeo gratius quam me ipsum. Parvum equidem scio hoc est; quantulum tamen sit, totum tuum est. Quod autem ad accessum tuum in curiam romanam ad hoc mirabile christicolarum sidus, Urbanum inquam, attinet, quid aliud dicam vel optem, nisi sic tibi favere superos, quod et illum videas et illo potiaris et nos te, ne hec lumina tui appetentissima, te non viso, claudantur? Vale.

In Monteflascone, tertio idus septembris.

5.

Eloquenti viro musarumque amico Iohanni Quatrario Sulmonensi fratri karissimo et optimo.

[1368]

DUM pridie in summì pontificis atrio de pluribus confabularemus sermonesque vicissitudinarios insimul sereremus, incidit menti de vero sensu illorum verborum Senece ad Lucilium, que in prima epistola eius dubio et obscuro atque abdito sensu prolata videntur. Et quanvis tu ipse sentires, quod sentio, tamen interrogasti me, qualiter illa possent verba intelligi, dumque retulissem ipsummet Senecam in fine epistole xxii. hunc passum aptius tangere, gavisus es me in tuam sententiam concurrisse. Ego autem gaudio maiori delibutus sum, dum opinioni mee sententie vidi auctoritatem accedere; sic enim solet, dum aliquid titubanter credimus, si confluat sapientiorum iudicium de ea re idem arbitrantium, confirmamur animamurque ad alia audenda nostri iam ingenti viribus exploratis. Verum quia non sat fuit tunc illa simul reputasse verbotenus, sed etiam, quod scriberem, rogitasti, ut illorum verborum sensum notarem litteris, quasi ego tanti sim, ut dictorum Senece possim esse vel enucleator vel clarator; ego autem me tanto non dignor honore – ut ille ait; quia tamen superbum foret tacere, scribam et loquar audacter, quid sentiam. Si enim verum omnino non proferam, verisimiliter forsitan enodabo; qui plura norunt quique favorabiliori minerva dotati sunt, verisimiliora aut vera explicent; nec erit michi rubori, si in hoc alii melius aut subtilius explicabunt: et quo magis hec materia ab omnibus diligentiore cura queritur quasi nodosum magnum aliquid, tanto magis, si paulo satisfaciam, excusabor

Dicit ergo Seneca: «Et si volueris attendere, maxima pars vite elabitur male agentibus, magna nichil agentibus, tota vita aliud agentibus.» Pro quorum evidentia scire debetur – prout refert Cicero Officiorum primo – pubertatis ineuntis initium datum esse a natura ad eligendum, quam quisque viam sit ingressurus. Que, etsi due generaliter sint, una voluptatis, alia virtutis, in plures tamen ramulos exeunt; aliqui ad virtutem propinquiores tamen sunt aliis; aliqui penitus ad virtutem non sunt via, sed devia, utpote per quos labimur ad voluptates corporeas, quo pene omne genus mortalium inclinatur. Illorum autem, qui virtutem meditantur, alii ad veram laudem, alii ad comitatem quandam vite, alii ad reipublice sue curam, alii, ut omni humano generi proficiant, alii, ut Deo ociosi et quieti placeant, connituntur, et mille modis etiam virtuosorum vita variatur. Nunc autem nichil tam consentaneum tum nature tum moribus quam omnis vite uniformis perpetuusque tenor cum gravitate et constantia. Quapropter vite nostre statum semper incipere, ut nunc hoc eligamus, nunc illud – iuxta Senece sententiam – male vivere seu male agere est, et his proculdubio magna pars vite, scilicet principium, elabitur, quod est potentissima rei cuiuslibet porcio. Nichil agere, id est: frustra et perperam agere, nichil aliud est quam non suo tempore, sed cum quis consenuerit incipere vite sue statum, qua etate quiescendum et de exitu, non de vita, cogitandum est; omnis enim virtus in actione consistit. Constituentes autem tunc vitam, quanvis maximam partem adipisci videantur, eo, quod aliquando vitam incipiunt, tamen quia maximus fructus et laus summa senectutis est acte vite integritas, et iam ad bonum, non voluntate, sed quadam quasi necessitate ducuntur, utpote cum tunc ipsa natura abhorreat cupiditatum et luxurie societatem, nec corpus sufficiat ad has voluptates ulterius protrahendas, non videntur aliquid agere; quippe quod nostri animi motu agimus, id proprie nostrum est. Non laudatur senectus celebs, que, etiam si conetur, iacet, et dormit ille pruritus. Demum, quanvis tardo – ut dictum est – tempore vitam incipiamus, non possumus eam perficere, et sic potissima parte adepta, principio videlicet, non potimur altera, scilicet protractione; ex quo isti nichil agentes, idest: frustra incipientes, maximam partem vite amittunt. Nunc vero sunt, qui nunquam incipiunt, sed ante eos mors opprimit, quam vite modum constituant. Hi prorsus aliud a predictis agunt, et his labitur tota vita, et hoc est, quod in fine illius epistole xxii idem auctor – quasi se exponens – exprimit et testatur. Scio non satisfeci, ut decet; sed – ut dici solet – sapienti pauca sufficiunt. Vale.

In Monteflascone, sexto kalendas octobris.

6.

Eloquentissimo viro musarumque amico Iohanni Sulmonensi &c.

[1368]

VIR callide, recepi litteras tuas, quibus relectis scrupulum iniecisti meque fecisti omnino dubium, an luderes, ut scribendi iocosam atque festivam materiam invenires, an de me, quem potes inter amicorum tuorum gregem firmiter computare, aliquid Gnatonicum opineris. Profecto epistola tua videtur utrumque insinuare, ni fallor; tamen de te iudico in puriorem partem potius laborasse. Nefas enim foret, postquam te iam animi calentis ardore complexus sum, michimet suadere te amicicie munera reliquisse. Iocaris igitur; et primum illud verbum admiratus es, quod in meis carminibus – forte inconvenientius – posui: ingenio perfuncte tuo; credo, quia proprius fuisset, si dixissem: use. Sed ego et 'fungor' et 'utor' satis idem significare arbitror, et quod 'perfuncte' dixi, hoc est: 'perfecte functe' intelligi volui, quo nichil convenientius dici potuit, si te ipsum dissimulare non vis: qui responde precor: quo duce, quo monitore ad sacra vatum studia animum appulisti? Deinde quod conqueri videris quodammodo, scilicet quod tuum voluerim notare defectum, dum dixi:

Ac dum metra, quasi dicendi semine iacto,

Conseris;

plane tecum loquar, perverse sensisti, et miror, unde istec suspitio potuerit in tuum animum incidisse. Consero enim ordinantis est. Unde Maro:

Insere nunc, Melibee, piros, pone ordine vites.

Quod autem dixi: semine iacto, id est huiusmodi, quod dum tu laudes regis Cypri compendiose perstringeres, videbaris aliis dicendi parare materiam, quod est proprie iacientis semina, ut in uberiorem pullulent segetem. Sed tu clausisti dicendi ianuam, cum difficillime elegantius eadem posset materia pertractari. Denique in eo, quod dixi:

Meonii vatis tibi gloria cesserit impar:

quid monstri, quid miri hic est? Quasi non sit verum illud Horatii:

tuque

Rectius Iliacum carmen deducas in actum,

Quam si cantares ignota indictaque primus .

Et non putemus, quanquam divinissimus vir ille fuerit, qui in florenti omnium studiorum Grecia scripsit et viguit, dum aliorum exemplis excitabantur hominum mentes, nec cupienti addiscere preceptor deficiebat et scribentibus inclita laus et solida gloria consequebatur, alicuius ingenio equari vel superari non posse, cum maxime et ipse iam dicta concinerit et suo lumine oppresserit ante composita; cum etiam, si tempora comparemus quantumque hodie litterarum studia negligantur, nunc maiorem famam mereretur, si emergeret hoc nostro tempore, Bavius quam olim Homerus!

Hec satis, dummodo unum adnectam: quod ego nichìl ex fleto animo vel fucato assentandi gratia scripsi; et sic rogo in animum inducas tuum. Metra tua vidi et admiratus sum et imperata venia, si aperte et palam tecum ago, lituris factis per me rogo parcas. Demum doleo, quod illius nescio cuius impuri viri causa tantum laborem assumpseris, quem puto movebis, sicuti parvo oris sibilo duram cautem. Cum illis enim cerebrosis non metris, quibus deorum aures delectantur, sed fustibus ceu cum asinis est certandum. Gratulor autem, dum ingenii tui vires in dies crescere video et exploratum habeo magis illud efficacius et purius evasurum. Vale, et Hugolino, cuius dominationem opto, me intime recommenda.

Rome, secundo nonas novembris.

7.

Eloquenti Iohanni Quatrario &c.

[1368]

ABSIT, amice dilecte, – ut ab ultimis tuis verbis incipiam – me quovis modo tecum fuisse turbatum. Sciebam enim – et ita alias professus sum – te, que scripseras, iocando, ut dicendi materiam haberes, callide tractavisse; miratus tamen fui, unde istec suspitio – ut iam dicta refricem – potuerìt in tuum animum incidisse. Etsi enim duriter et severe obiecta veritas communia mortatium contubernia consueverit ledere et facile odium procreare, venenatius tamen est iudicio meo in amicicia alludium assentandi. Quapropter, quanvis te correptum diceres et doleres, id parvi fecissem; errassem enim inopportuna simplicitate, amicum scilicet zelo corrigendi. Verum, dum amico loquor, non soleo obscuritatum captare latebras, nec quasi Sibylla ex abdito tonans antro nodosa et implicata enigmata texere. Plane, aperte et luce clarius dico, quod sentio et scribens et loquens, nec ab hoc liberi animi proposito me lux aliqua vel occasio demovebit: quinimo etiam populos consuevi plerumque reprehendere, nedum privato amico inducerem in animum assentari vel parcere? Procul a me huiusmodi vafritas esto. Obsequantur, assententur, blandiantur, adulentur, qui mendaciis nituntur Gnatonico more benivolentiam captare mortalium: michi nullus amor, nulla hominum gratia, nullum precium tanti fuerit, quod incipiende vel protrahende amicicie causa assenter aut blandiar; sive par sit sive minor sive maior; malim corripiens esse molestus quam adulans gratiosus. Sed iam video te arrectum, ut dicas memet contra me ipsum declamasse, dum nimias laudes in te meis versibus obicies congessìsse. Ego tamen non id sentio, quod a veris sic amicorum laudibus abstinendum. Sicut enim inimicabilis et venenosa est assentatio, sic dulcis et amicabilis vera laus et maxime studiorum, utpote qua collaudati ad virtutes pertinacius animentur. Si gloriam sique laudes tollas, subvertas illico virtutum studia et extinguas: siquidem honos alit artes omnesque incenduntur ad studia gloria, ut Cicero. Eapropter amicum est laudare virtutem amici ; laudati vero ad virtutem laude – quasi calcaribus – incitari. Nec id peto, quod credas te talem fore, qualem mea carmina descripserunt; sufficit michi, imo melius est et gratius, quod non putes, ut talem te efficere moliaris et etiam meliorem, dummodo me non assentatorem, sed sincerum amicum opineris meumque iudicium amore iudiccs erravisse, non fraude. Qui si errassem – quod profecto non arbitror –, satis excusari possem, ingenue dicens meo amorem obfuisse iudicio; solent enim amantum esse ceca iudicia:

Vir Troiane, quibus celo te laudibus equem?

Nec hoc sat fuit mortalem divino celo et pene immortali comparasse; vel – quod planius videtur – mortalis hominis laudes usque ad celi fastigium extulisse; sed subdit, cum tamen ante dixisset:

O fama ingens, ingentior armis ,

subdit, inquam:

lusticiene prius mirer bellitve laborem?

Et hic facie ad faciem loquebatur; nec divinus ille poeta novit aptos non maritare sermones. Et si tamen vim laudis inspiciamus, cum Eneas et hostis esset et adventicius predo, potuit moderantius loqui Drauces. Sed forsan dices cum invidia Turni in hunc prorupisse sermonem, nisi subinferret:

Dixerat: hec unoque omnes eadem ore frembant.

Vities quantam libertatem eloquentissimus vates laudum ostenderit! Quid moror? Nedum alios, sed seipsos laudare turpe non est. Compatriota tuus inquit:

Peligne gentis gloria dicar ego.

Ingens laus, qui se glorificaturum patriam affirmarit! At idem:

Iamque opus exegi, quod nec Iovis ira, nec ignes,

Nec poterit ferrum nec edax abolere vetustas.

Si omnium consensu hec ab illo optime et elegantissime dicta sunt, quid de aliis faciendum censes, in quos cumulandarum laudum amplior licentia est? Et Maroni, cum Gallum Cornelium collaudaret, non fuit satis dixisse eum montem ascendisse Parnasum et vidisse musas, sed ductum a numine et, virum mortalem, a numinibus honoratum dixit:

Aonas in montes ut duxerit una sororum

Atque viro Phebi chorus asssurrexerit omnis.

Ergo putas minus numina mortalibus assurgere quam mortalis Homeri famam, etsi difficile videatur, equare?

Sed unde evagata est, revertatur oratio. Non penitet nec pudet in tuas laudes elaborasse; tu moleste non feras te collaudatum fore, sed ad virtutum studia ferventius animeris, ut perpetuo de illa dici possint et – quod spero – etiam ampliari. Si aliquanto videor liberius laudavisse, nonnisi amcicie studio et vere amicicie fecisse putes. Vale.

Rome, quinto idus novembris.

8.

Celeberrimo Petrarce laureato merito domino suo.

[1369]

FACUNDISSIME vir, preter expectatum tua ad me pervenit epistola, qua adeo delectatus sum, ut michi inter delicias sit. Non enim putabam facundissimum tuum stilum, quanvis admodum pauca te scripturum, nisi cogat occasio, profitearis, ad me indignum tanto munere aliquando converti. Verum postquam me tanti fecisti, ut dignum putes, cum quo facundia tua loquatur, ego spem capio mutuo rescribendi. Et quantum ad me tua attinet epistola, nescio ipse conicere, unde vel cur tibi stilus meus gratus esse possit; sed iam te indice, quem novi mentiri nescire, de me presumam, teque, nisi molestum fiat, sepiuscule alloquar, non fama tantum tua, que celeberrima volitat, sed veri virtute perlectus, qua, ni dissimules, te insigniri et omnes scimus et tu ipse tibi conscius es. Nec iam iam obsecro, virtutis umbram te mentiaris; illam enim magnitudinem virtutis adeptus es, quam possibile est hominum genus, imo hominem electum, consequi. Vidi plures epistolas tuas: tu opum divitiarumque contemptor; tu dignitatum humilissimus resignator; impavidus – ut testaris – descensurus in mortem. Honoris forte et glorie cupidulus esse potes, sed illam recta et, unde decet, queris, quantum autem homini licet emersisti. Patiare, cum de te nichil falso predicetur, nos te laudare Vanum est ficta laude delectari atque delenificis assentatorum verbis aures prebere ac animum inclinare; superbum non pati vere laudis preconium, sed quasi indignantem irasci et, cum illa ad tuas aures pervenerit, abhonrere. Scio enim – quod et Arpinas noster affirmat – illam veram atque exactam virtuti, quam verbis facilius dicimus, quam re consequamur, adhuc nemini contigisse; satis est, si, quantum attingerc potest humanitas, pertingamus. Hec hactenus.

Nunc autem, quod te breviloquio usurum cum amicis de cetero profiteris, cum aliis observare silentium laudo atque commendo; et qui olim eloquii tui flumina latissime diffudisti, ut omnibus iam certum sit, quantum, cum multa dicere instituis, in eloquentia valeas, nunc loquendi expcriaris angustiam. Et spero, quanvis hec olim sepe, nunc autem precipua et sera militatio tua sit, te ex hac quoque lauream rcportari; utrumque siquidem eximie artis est et dicere late et comprimere dicendi stilum. Age ergo, urge propositum, et facito, dum pauca loqueris, ceu quondam multa declamantem, pariter admiremur.

Veruntamen, vir egregie, nescis, quantam molem dicendi nuper tibi ipse conflaveris. Vidi enim epistolam tuam secundam, quam ad Urbanum direxisti, nectens illi manendi in Italia nodos; multum in laudibus nominis consumendo, multum in reprobandis ineptis Gallorum moribus declamando. Que, ni fallor, a te et facundissime explicata sunt et adeo verissime, ut recte intelligenti nihil, quod asserueris, negandum censeam; nec – ut testatur Cicero –, quanvis nichil sit tam incredibile, quod non dicendo fiat probabile, aliquid affirmasti, quod refelli queat, quin contra tua non militet potenter oratio. Sed, ut amice et confidentissime tecum loquar, iudicio meo epistola illa parum nimis mordax fuit, cum presertim ad Gallicum loquereris. Tamen ab illo summo mortalium apice benigne recepta est; ceteri, quos tua mordet oratio, impatientius tulere vini Beunensis exprobrationem tam crebram, morum Gallie damnationum – ut dicunt – acerrimam Italiequc commendationem, quam omnes oderunt et spernunt. Illis indultum, imo iniunctum est, ut tibi quisque respondeat et singillatim tuas rationes elidant, ut poterunt. Ecce iam video cunctos Ecclesie cardinales, qui Gallico ex orbe ad tanti honoris apicem evaserunt, pro sua Gallia contra Italiam accingi, et non tibi cum illo uno, quem dicis legationem regiam explicasse, sed cum galerato cornu res erit. Dubia proculdubio et anceps certatio, tanto presulum agmini possc resistere, cum illi Gallias, quanvis olim tributarias Romanorum, hodie nostro orbi preferre parati sint, querentes in Italia Parisius et alias infinitas urbes, quibus gens illa superbìt; et iam in musicis se indubiam palmam arbitrantur habere, qui Italos non canere, sed – ut eorum verbis utar – capricare confirment. Quid de illa scientiarum scienctia, theologia, inquam, credis ipsos cogitare, cum pollentissimum studium Parisiense iactent, unde tot magistri, tot bachalarii, tot licentiati educantur, quod quasi sole quodam mundum et fidem catholicam illustrare putent; addentes insuper, quod etiam Italici inde querunt preeminentiam magistratus, nec alibi tam gloriosum magisterii nomen ducatur? Quin etiam in mechanicis longe se iudicant Italis antecellere. Nec si opponantur antiqua, id ad defendendam Italiam satis putant, vanum et frustratorium affirmantes antiquitatem obicere maximeque gloriari preterito, cum in presentia tuis progenitoribus longe possis esse dedecori; nec se de antiqua potentia, quam negare pudor vetat, sed de presenti temporum condicione certare. Sunt, qui iam querant tibi incivilitatem opponere Romanorum, Ianuensium superbiam, Florentinomm avariciam, Venetorum imbelliam, Lumbardorum voracitatem, et carptim, quicquid Italia continet, in accusationem meditantur adducere. Quin etiam sunt, qui vinum Beunense sobrietati proximum esse contendunt longeque ad temperantiam accedere, multoque magis vina italica, vernaciam, trebianum, grecum, fianum et cetera, quorum feracissima Italia est, fumosa et cerebro atque menti et corpori nociva contendunt; et denique omnes se acuunt, ut confundant Italicum orbem atque Italicum defensorem. Que quam efficacia sint, Deus novit, quasi non possimus opponere populatissimas urbes et Italie famosissima studia et ipsos suorum morum, et inter cetera levitatis, arguere: sed potentie proprium est nil probare nisi, quod placeat. Accedit profecto, quod ipse Christi vicarius se iudicem futurum in hac disceptatione predixit.

Quid igitu facies? An relinques Italiam, patriam, imo veritatem ipsam indefensam? Accingere, potentissime senex, et istam breviloquii dimittendi primam et gloriosam occasionem amplectere leto animo; concute omnes ingenii et facundie tue vires; fac istam palmam, quod fore profecto reor, non insolenti Grecie, sed insolentiori Gallie potenter eripias. Et me, si quid sum, fungitor, sicut libet. Vale diu et felix.

Rome, quarto nonas ianuarii.

9.

Predarissimi eloquii viro domino Marino Cecholi de Perusio iurisperito musarumque familiari egregio, amico karissimo.

[1369]

IANDIU, postquam tue virtutis lumen illuxerat, et volitante fama segnius, quam res tanta merebatur, tui noticiam, imo tuorum meritorum habui, te avidis complexum lacertis imis in sensibus collocaram. Fui quidem semper admirator dilectorque virtutis et eius, que virtutis ornamentum est, eloquentie. Nam licet illa michi nulla vel ex parte contigerit, semper tamen magnifeci, quos vidi tam celesti munere decorari. Illa quidem iudicio meo hominum genus a ceteris animantibus maxime separat et multo magis virum secernit a viro, eoque plus, quia seu imbecillitate nature seu difficultate scientie seu infructuositate laboris seu, quod mage reor, alio animos cupiditate flectente nimis etate nostra eloquentie studia negliguntur et iam reges et principes non latine, sedgallice vel suis vulgaribus scribunt. Nec contendo, quod illud genus loquendi non possit etiam eleganter artificio quodam regi; sed indignor potius, quod minor labor esse videatur maternam sequi dicendo rudem inscitiam quam scolasticam disciplitiam. Illi autem quomodo, si ignorant verborum ornare corticem, quod est profecto puerorum, sententiarum ponderibus et argumentorum copia orationis facient admirabilem dignitatem? Quapropter, cum aliquem audio ad huiusmodi studia animum applicuisse, fama delector et illum virum, etiam alias incognitum, admiror et diligo. Tu autem, quantum in illa profeceris, tibimet es conscius et ceteris iudicandi copiam multis rerum documentis exhibuisti; ego vero vidi aliquid ex te doctum ornatumque, et permitte, obsecro, hoc, quanvis blandum videatur, ingenue – prout sentio – tecum loqui; vidi, inquam, dictamen stilumque tuum, in quo non modernorum lubricatione iocaris, non religiosorum rythmica sonoritate orationem instruis, sed solido illo prisco more dicendi contentus nil fucatum et maiore, quam deceat, apparatu comptum profers ; de quo conceperam tecum ampliori epistola gratulari.

Nunc autem, cum aliud impulerit, ut scriberem, a laudibus tuis abstinendum duxi, ne Gnatonici hominis videar te flagitiis adoriri. Contigit enim, cum dominus meus, dominus Franciscus Bruni, te rogandum duceret, ut pro me, licet immerito, pro posse Perusini cancellariatus officium procurares, ut et ego quadam confidentia ipse idem preter meum morem pro me rogarem. Iam satis dictum puto, sed concludam expressius. Ego enim, etsi me indignum iudicem tanto honore, magnopere cupio ad illud officium evocari, ut aliquando emergam, et si quid studio vel natura bene partum habeo, possim in lucem educere. Tu, obsecro, his nostris conatibus fave, et quantum decens videris, laborato, ut, si in fatis fuerit, ego tecum tam corpore quam animo aliquando coniungar. Vale felix.

Rome, die secunda ianuarii.

10.

Eloquentissimo viro domino Bartholomeo Iacobi de Ianua egregio legum doctori.

[1369]

IMPULIT, imo coegit, ser Stephanus de Bibiena torpentem manum, ut scriberem, et rude meum ingenium excitavit, quanvis iandiu ad fanam tue facundie vix memet ipse continuerim, quin qualicunque stilo tuam eloquentiam adorirer, eoque magis, quod illam admirandam plurimorum relatione perceperam. Accedebat insuper, quod longe quam ceteras virtutes semper veneratus sum solidam dicendi facultatem; sed ego rudis et incultus in tuum prodire conspectum pudibundc verebar et nunc etiam titubante manu hec, quantulacunque sint, aggredior, non nescius, quanto tibi ridiculo sim futurus, cui – quod rarissimum est – pene tota facundia se indulsit. Verum excusabit me compulsio ser Stephani et fìdes, qua ducor ad viros venerabiles admirandum. Magnifaciant alii opes, alii dignitates, alii potentiam, alii, premia virtutum, honores; ego vero semper virtutem admirer et inter cetera, que natura arte iuvante in homine preclarius constituit, precipue sit admirationis eloquentia. Si enim intelligentia et ratio, quibus hominum genus cum superis aliquid commune habet, decori sunt; si a ceteris animantibus hac longe re homines separantur, quod distinctis sermonibus loqui possunt, quanto hominibus ceteris antecellit, qui, quod et ratione maxime proficiscitur, eloquentie splendore refulget! In te autem adeo singulariter hoc humani ingenii decus enituit, quod monstri pene simile sit hominem legalis scientie imbutum monitis eiusque exercitationibus implicatum tam conspicue in eloquentie gignasio floruisse; quanvis et legalis scientia magna pars eloquentie sit; sed aliter hodie tractantur iudicia ac olim fiebat. Tunc cause patronus excutiens totius sue facundie vires, totam causam, non advocatis legibus, sed argumentorun copia perorabat, ut ostenderet orator hoc esse vel non esse verisimiliter et, quod magistratuum disceptatio erat, si quid facti veritatem doceret, et ipsam, si cuncta deficerent, ratam faceret coniecturis; doceret iuris et iniurie rationem, et denique, si quid ad iudicationem pertineret, non legum violentia, sed artificiosis persuasionibus extorquebat. Nunc autem omnia ad iudicationem referuntur; tota autem cause dictio in abusum cessit.

Quapropter, mirabilis vir, qui – quod moderni ignorant, parvipendunt et negligunt – tuis tu studiis et laboribus sectatus es, hec placida fronte perlegito; nec te tuorum studiorum peniteat, imo sequere, obsecro, ut gloriosam hanc exercitationem, cuius te Deus compotem fecit, non dimittas in posterum, sed preclarius consecteris et me, tua virtute tuo, utitor, sicut libet. Vale.

Rome, decimoseptimo kalendas februarii.

11.

Celeberrimo Petrarce laureato merito.

[1369]

MULTA maximaque et iandiu optata spe decidi, expectabam enim summo cum desiderio te ad pedes beatissimos successoris Petri, qui de occidua Babylone et vitiorum lubrico precipitique loco non moribus, sed origine Babylonius in sedem sacratissimam atque propriam multo sudore reduxit non parvis invitatum blandidis, imo evocatum summe potentie precibus, aliquando venturum. Expectabam equidem et avido mentis voto illam diem letissimam demorabar, qua – ut alias scripsi – illis te oculis ante, quam clauderentur, aspicerem et, quod in te futurum erat, tu in Urbe Urbanum cum Ecclesie Dei presulibus, quanvis senex, tandem cerneres; Urbanum, inquam, non solum reparatorem Urbis, sed totius Italie, et, si fata patiantur, etiam orbis; cuius de moribus, quoniam tu duabus dicacissimis epistolìs multa, non yperbolice, sed verum attingens summotenus disseruisti, et michi supersedendum puto. Videres etiam, quod tu ipse iandiu deplorasti, templa collapsa, quorum opificia et devotione et sanctuariis veneranda, ipsa quidem mole admirabilia sunt, ferventi opere refìci: delectareris, scio, novi enim animi tui pietatem, cum videres Lateranensem basilicam incendio pene consumptam undique resarciri; Pauli sacratissimam edem, cuius rectores deformem eius ruinam iandiu neglexere, nunc non minori studio restaurari, quam constructa fuerit. In quod opus, nedum quicquid ex defuncto abbate repertum est, sed de publico fisco ille omnium ecclesiarum princeps ingens aurum libere condonavit. Et nunc circa Petri delubrum, cuius de maiestate tacere potius quam pauca prosequi consilium est, ne olivi corrumpenti vetustate marcescant, summo opere provideri. Quid dicam italicorum clericorum lascivias, quibus etìam – ut audio – in hoc orbe Romano amplior licentia erat, quanta videres severitate repressas? quid, si celebri interfuisses spectaculo, dum pridie de ebdomada magna tot fidelium milia, quot scio etate nostra nullus usquam simul vidit, de sancte basilice foribus summis clamoribus et confuso murmure benedictionem vicarii Dei devotissime postulabant? Et demum indulgente illo clementissimo patre patrum, dum pulpitum ea de causa prius constructum de interiori domicilio conscendisset idem Urbanus vidissetque tantam gentium multitudinem tanta humilitate in ceno et luto atque distillantis imbri molestia eius expectasse adventum, vix a lacrimis abstinuit: cum stantem aliquandiu vidisses stupendi admiratione defixum et demum extenso brachio in signo crucis et in nomine Iesu suspensum populum benedicentem; crede michi, non potuisses a lacrimis temperare.

An semper, vir venerande, tantum fame intentus auribus ista percipies, oculo non videbis? Si quis, antequam fieret, hoc tibi futurum predixissct, nedum urbem Romam te venturum, sed ultimam Thylem extremosque Indie lucos te visitaturum devovisses. Verum ita est: omnia prius, quam fiant, si leta sint, ferventius appetuntur, si horrenda, pungentius formidantur, quam post executionem aut oblectent aut crucient. Quid – permitte , obsecro – me pauca, licet mordicatula, tecum loqui; quid, inquam, potuit aliquid magis tibi gratum perficere quam remigrare in Urbem, reducere Ecclesiam, et – quod nostra progenitorumquc nostrorum memoria inauditum est – et verbo et opere alium gladium temporalem niti in sua similiter iura reponere? Crede michi, hec non humani ingenii, sed prorsus divinitatis sunt, que scio admodum tibi gratissima fuere; id enim pluribus locis scribens testaris, et credo stans atque cogitans et sentis et laudas. Ille igitur, cui totus orbis, italicum semen et gens multa sine dubio, omittamus ut Christi vicario, sed ut Urbano debent, cuique et universi et singuli sine ingratitudinis nota aliquid denegare non possunt, suis litteris scripsit se optare vìdere te: tu autem, qui tot diu optata etiam ab aliis pontificibus ab illo recepisti, eidem de te optatum quid minimum et facile, si non verbo, opere tamen et facto negas. Cave, ne ingratus sis. Expectas forsitan, quod suo ipse iure potest, illum tibi precipere, aut iterum te pulsare, ut venias? Tota, si hoc est, erras via: scit bene posse precipere potens se, cum orat; et tu idem, ni dissimulas, novisti preces ducum violentam mandati speciem esse. Si glorie cupiditate duceris, crede michi, tu eam iam satis abundeque illis solis litteris attigisti. Inauditum etenim est tantum principem, qui non famam a carminibus expectat, summo etiam poete tantum tribuisse, quantum hic suis litteris tribuivit. Cessit quandoque armata gloria ianue litterarum; celeste autem fastigium nunquam. Cave igitur, ne superbus reputeris; est siquidem imperitorum opinio omnes nihilum ex virtute presumere, et si quid homo sciens aut severe aut non omnino humiliter agit, insolens culpatur; qui error adeo communis est, ut predicent, falso tamen, ut arbitror, omnes, qui nomen poete sumpserint superbos et insolentes esse, nec putant quenquam studendi amore, sed animi fastu opponere, ut quandoque fit, hostiorum repagula venienti. Eapropter circunspice, obsecro, ut hac te suspitione purges; es enim magis in arduo, quam putes; omnium in te oculi conversi sunt – ut ille ait –, nec potes tua virtute lucidus in obscuritatis te subcelare latebris. Videmus omnes et consideratissime libramus cunctos tue vite tuorumque morum punctulos. Sed quid? Si tu ipse de te non curas, cum glorie iam satis exhauseris, consule, obsecro, studiis nostris, quibus vulgus communiter detrahit. Sciunt pauci papam tuam optasse presentiam, sique maneas, iam scient nulli, si venias, noverint omnes putabuntque – quod et verum est – illum tui admiratione commotum fuisse, et ob id iam multum studiis nostris attribuent, ad que viderint auctoritatem tanti principis accessisse. Denique dominus meus, dominus Franciscus Bruni, imo, ut re ipsa perpendi, alter tu, quem tenacibus uncis officium suum in curia perpetuis relegavit exiliis, iam desperat unquam se tui presentia potiturum; nec facile explicem, quantum tui videndi sit avidus. Uno igitur itinere et vocanti vicario Christi obsequere et amici desideria non dedigneris implere.

Ego autem non id tantopere peto: plenus enim spei sum, quam primum facultas se obtulerit, ad tuam presentiam, si ambobus vita comes fuerit, sine dubio me venturum. Nec iam, si placet, hiemis intemperiem et Alpium iuga vel tuam senectutem obicias et illis te tuteris. Ver quidem venit: patent itinera et, quod forte in mora esse potuit, omnia pacata sunt, et iam torpor compressaque membra frigoribus aeris indulgentia degelabuntur.

Veni igitur, hinc vocate, hinc expectate! Et quanvis etas tua fugiens admodum sit laborum, tamen vince te ipsum et illam, et adnitere, ut et obsequaris principi et morem geras amico. Potuerunt enim Hercules et Theseus, ille domini iussu, hic amici precibus, singuli pro singulis, ad inferos penetrare, tu unus gemina causa impulsus non inter superos aliquantulum laborabis? Vale, mei memor.

In Urbe, tertio nonas aprilis.

12.

Singularissimo cultori Pyeridum domino Iohanni Boccaccio de Certaldo, amicorum optimo.

[1369]

QUOUSQUE tandem nostra taciturnitas extendetur? Expectabis semper, ut scribam prior? Et ego idem non rumpam silentia, nisi tuis litteris concitatus? Nunquam inter nos vicaria circunmittetur epistola; an in eternam sensimn labemur reticentiam? Non patiar, vir optime, et aliquando aliunde sumemus exordia quam ab increpatione vel admiratione obmutescentie nostre, verum te excusatum habeo: recessisti siquidem ad alium pene Italie angulum et Venetie Iliacam urbem; deinde in patriam repositus potuisti me ignorare, quo sub celo essem, et etiam interiecta sunt bellorum obstacula, quibus tota fervebat Etruria. Ego autem, qui in hanc olentem sentinam rui, nichil agens occupatus semper sum; et si queras, in quid occuper, nescio, sed ipsa curia etiam ocium agentibus occupatio est. Potui tamen, fateor, scribere, nec defuit aliquando materia; sed torpor quidam et huius Acherontei laberinthi nausea non permisit, ut scriberem. Deinde, cum aliquid conceperam, ecce aliud mox offerebatur relatu dignius; et sic incertus, quid potius eligerem, suspenso calamo diu steti. Calebat enim animus ostendere, qua pompa cesar, nunc demum noster, Urbem intrarit; qua fuerit populi fronte receptus, quo apparatu. Tamen, licet omnia principum gesta memoria digna sint, nichil fuit tunc michi notabilius quam miranda tanti ducis humilitas, qui scilicet sericum tegumen vix voluerit subire, et uno pene miliario ab Urbe remotus, ex equo descendit et sacratissimum illud solum, olim sanctorum sanguine pingue, peditando reverenter pressit. Tunc vidisses circunfusam suorum nobilium manum cum gaudio et exultationis vocibus illum ambire; super eum parvo vexillo aquila pene naturalis pendebat in auro; inter geminos cardinales, qui eum dextra levaque fulciebant, usque ad Petri basilicam incessit. Unum fuit aspectu minus pacificum, quod scilicet ensifer suus nudo gladio latus eius armabat.

Deinde venit letissima dies, qua Christi vicarius stratore augusto Romam intravit. Ihesu bone, quod illud spectaculum fuit, quando duo totius orbis maximi principes, imo singulares monarche, tanta pace, tanta concordia, tanta alacritate, tanta benivolentìa hic animarum, ille corporum moderator, insimul convenere; quando Urbanus, pontificali apparatu candido equo impositus frenum cesare baiulante Urbem invectus est! Obequitabant presules eorumque principi tantum reddi debitum gratulabundi respiciebant. Tunc videres

Romanos, rerum dominos, gentemque togatam,

– ut Maro ait – in equis atque vexillis diem festum agitantes vario circunflexu; plebs etiam et utriusque sexus populus tanto gaudio tam celebrem coniunctionem duorum orbis capitum prosequebantur, et denique pacis amatores tanta de concordia letabantur, quod non sine devotione talis spectaculi intuitu vix poterant satiari.

Aliqui omnia derivantes ab imperio cesaris pusilanimitati talem imputabant famulatum; quidam etiam ficte humilitati. Aliqui, Ecclesie nomini semper infesti hoc pium obsequium aut deridebant aut damnabant obstinata protervia. Ego autem tanto gaudio perfusus sum, ut vix meimet capax forem, aspiciens, quod nostrorum parentum memoria et temponbus invisum, forte et insperatum fuit, papatum cum imperio convenire, carnem obtemperare spiritui et denique terrenum imperium celesti obsequi monarchie. O utinam, dixi, talis concordia ligaret singulos, uniret principes, coniungeret populos, necteret universos! Crede michi, bene irent res humane, rediret cito maiestas imperii; colla subiceret proterva barbaries; unicum in uno orbe Christi nomen veneraretur et coleretur!

Augusta post paucos dies non minori pompa Romam intrat: in Petri basilica coronatur et inungitur. Que si persequi cupiam, iam epistolarem nedum metam, sed libelli transgrediar. Habebam igitur hec singula scribere, et sic in dies non deficiebat materia; quanvis, si quod plerumque indignatio me aggredi compulit, carpere curialium presulum vitia velim, infinitum opus inciperem et quotidie novus possem insurgere. Sed de hoc forte alias, nunc autem, dummodo silentia ruperim, hec sufficiat tantisper tetigisse. Et de statu meo sufficiat scire, quod valeo et sub umbra domini Francisci Bruni sum, quandiu volet. Tu vale.

Rome, sexto idus aprilis.

13.

Viro optimo Nicholoso Bartholomei de Luca

dominabili amico karissimo.

[1369]

AMICE, imo domine venerande, nunquam materia michi occurrit uberior, nulla gratior, in qua longis tum exornationibus tum inventionum ambagibus adeo iuvaret vel loqui vel scribere quam nunc. Quid enim gratius, quid maius, quid admirabilius, quid gratulatione plenius quam dicere de patrie liberatione? In hoc laudes invictissimimi atque serenissimi cesaris, Karoli quarti, cuius hoc gloriosissmum opus non humanum, sed divinum potius nulla unquam vetustas eradet, amplecti libet; sed de hoc, quanvis impari stilo, iam heroico versu novum panegyricum inchoavi et Deo dante perficiam, ut, quantum in me fuerit, tanti principis admirande virtutes posteros nostros, si qua fata opusculum illud vivacius facient, latere non possint. In hoc curam, diligentiam atque labores, quos tu et ceteri patrie amantissimi adhibuistis atque perpessi estis, opere precium foret describere; sed apud alios huiuscemodi laudum cumulatio facicnda est. Habet enim hoc presentis laudatio, ut, quanvis verissima sit, tamen aliis minus fidem faciat, utpote que semper verum supergressa, ad alliciendum auditoris animum creditur, non autem ad rem predicandam adhibita reputatur. Itaque ei de hoc tacendum censeo.

Est ctiam in hoc congratulandi copia; qua re – ut premisi – nulla unquam materia michi occurrit uberior. Quis enim satis prosequi valeat seu temporum seu hominum felicitatem, ad quos tantum gaudium, tam solidum, tam summum, tam optatum, tam insperatum repente pervenit? Legi multa, fateor: liberationem Israel de Egypto et maris Rubri mirabilem transitum; restitutiones Ierusalem atque templi; mirabilia illa quidem et iudicio meo summe fuerunt alacritatis et gaudii; sed nescio, an maiora nostris gaudiis fuerint. Illic unus populus alio translatus cum ceterarum nationum, quarum finibus tangebatur, indignatione et quandoque etiam exterminationc restituebatur; hic vero pia gens totum dispersa per orbem, inimicorum crudelitate vastata, emuncta atque comesa solius occupantis inimici cum iracundia, non iniuria restituta est cum totius orbis iocunditate, leticia et gaudio. Est sane gaudium et magnum gaudium in parentum, in filiorum, in fratrum, in amicorum prosperitatibus; sed id demum perfectum et verum gaudium est, quod de patrie salute atque felicitate percipitur, que et illos omnes et nos ipsos complexa est. Denique, quid supra libertatem dabis altius, maius vel carius? Solus, qui de servitutis miseria ad statum libertatis erigitur, novit libertatis dulcedinem atque summam * * *, pro qua – ut Cicero ait – bonus non dubitabit occumbere. Quid autem tam optatum, non dico Lucanis, decipimur enim nostrorum commodorum cupidine, sed toti Italie totique denique orbi? Nulla, puto, barbaries est, que Lucanorum non pateretur exiliis, que non optaret optimum et purissimum hominum genus in suam patriam remigrare; que non fortunam, celum superosque incusaret, quod gentem optimam atque innocentissimam perderent. Novissime autem, quid insperatius quasi quam huius nostre patrie restitutio? Ego ipse, quanvis rei optate percipiende soleat esse spes prona, desperabam omnino, et unde patria de tanto naufragio etiam nuda posset emergere, non videbam; nec minus unquam speravi aliquid quam de manu cesarea tollere salutem vel percipere libertatem. Verum novit ille, qui potuit de silice fontem excutere, medio in mari in athomo siccum tramitem preparare; asininos ruditus in vocis humane loquelam distinguere; in buccinarum sonitu Ierico fortissimas arces evertere; novìt de ipsa desperatione salutem patrie nostre potenter elicere. Ecce loquar audacter: que civitas Italie contra imperatorem rebellatior? Que parti cesariane infestior? Nulla profecto. Et hec, subiecta pugilibus imperii, Pisanis videlicet, de manu imperatoria meruit libertatem! Crede michi: nullum per multa hactenus secula augustale in orbe italico adeo preclarissimum facinus quam pro pertinacia beneficium persolvisse et non potuisse pati etiam amicissimos contra ius fasque sevire. Uno hoc opere augustus cunctos admonuit cesareum esse non ad servitutem reducere, sed populos liberare; non illius imperialis celsitudinis esse iniurias ulcisci, sed potius oblivisci. Habemus itaque, inextimabile munus, et salvam patriam et libertatem illesam cesareaque benignitate et clementia, quod maius exsolvi potuit, non rebellionum, sed officiorum munus. Laus itaque et honor in eternum domino Deo, qui in augusto hanc mentem infudit; qui de celo in terram aspexit, ut audiret gemitus compeditorum, ut solveret filios interemptorum. Annunciabimus enim in Syon nomen eius et laudem eius in Ierusalem; laus etiam et gratulatio perennis Karolo nostro, qui dignatus est inspirante Deo solvere captivitatem Syon. Et unum, quod ultimum restat, hoc donum sua benignitate Deus confirmet et per seculorum secula, non nostrorum peccatorum memor, augeat et conservet. Vale felix, qui vivis oculis libertatem patrie aspexisti; felicior tamen, qui tuis laboribus cum aliis optimis viris hoc munus patrie peperisti.

Viterbii, septimo kalendas maias

14.

Venerabili patri et domino meo domino

pape secretano, singularissimo domino meo.

[1369]

IUSSISTI, pater optime, ut in laudem bone memorie domini Nichole de Capoctiis, olim episcopi Tusculani atque Romane Ecclesie cardinalis, versiculos suo sarcofago inscribendos perficerem, in quibus non solum communes prelatorum laudes conciperentur, verum etiam singularia quamplurima resonarent: et ego id efficiendi avidus onere iniecto non librato velociter nimis me obtuli; eaque tamen, qua potui, diligentia laudes eius atque tempus etatis et mortis decem septem versibus cumulavi non inscius tanti viri laudes, que pro virtutum meritis infinite sunt, me non satisfecisse, prout decuit. Sed ille non de meis versibus famam eternam mutabitur, sed exacte vite sinceritate et meritis. Quis enim, obsecro, posset, nedum parvo epitaphio, sed etiam longa metrorum serie tanti viri explicare virtutes, quali ab infantia fuerit indole, ab adolescentia maturitate, a virili etate perfectione, in senectute vero divinitate; quantus fuerit eiusdem viri ad Ecclesiam fervor, in fide constantia et puritas, in iusticie ministratione severitas; preteritorum quam fidelis memoria, que presentium ordinatio queve previsio futurorum; quanta fuerit eius in victu sobrietas, in vestitu mediocritas, in moribus comitas; qualis in adversis constantia, in prosperis moderatio; quanto fuerit caritatis igne succensus; qualis in orando devotio? Crede michi: hec si de illo vere predicari velint, deficiet stilus et eloquentia vix ipsa sufficeret. Non enim fuit ipse prelatus, sed monachus, non vir humanus, sed divinus. Et quod ego non plene collegerim, excusabit me ingenii ruditas et prefixus metrorum numerus, quem transire marmoris spacia non permittunt. Accipe ergo versus non capientes tanti viri virtutes, sed qui marmore capi poterunt, ut me tuorum iussuum potius rusticum perfectorem quam neglectorem dicas. Et si quid aliud possum, iniungito tanquam servo. Vale.

Viterbii, die nono iunii.

Nobilis domini Nichole Capocieni

Hic iacet corpus exortum de Capucinis,

Qui spernens vitia Christo vixit ab ortu;

Itaque continuans ad mortem usque peregit,

Ecclesiam sanctam omnimode iuste defendens

Tam contra Bavarum, quam contra impios omnes.

Unde Audemari beati preposituram,

In qua capellanias magnifìce tres dotavit,

Et episcopatum Urgelli, et cardinalatum

Tituli Vitalis certe almi et presularem

Sed cardinalatum obtinuit Tusculane;

Perusioque fundavit monachis viginti quinque

Conventum et scolam scolarium bis prefatorum.

In Avenione litigantes regebat in ede.

Vivens abstinentia portavit ciliciumque.

Ecclesia fundavit hac capellam capellanorum

Ter quater de suis paternis atque bonis.

15.

Celeberrimo Petrarce laureato merito.

[1369]

VIR egregie, quem non, quantum decet, admiramur vel colimus, quem tamen posteritas in sua pervenisse tempora optabit, ut spero, scio totiens tuas venerandas aures obtundere importunum et rusticum esse. Sed inest studiosis viris quedam loquacitas, et maxime his, quos sacra studia poetarum delectant eisque insitum est cum presentibus multa ore, cum absentibus multa calamo fabulari. Sed cum hec litterula tam facundo vectore fortunata sit, non est opus te multis agitare, sed paucissimis absolvendus es. Quid enim scribam curie mores? Tu illos melius me ipso novisti. De his, que presens reipublice status tractat vel apparat, exhibitor ipse loquelariter facundius explicabit. De me an aliquid loquar, cum hic, cui omnia mea secreta tanquam amicissimo credidi, te sit coram allocuturus? Frustra id quidem, eique ad presens supersedendum censeo. Ab illo enim abunde curie mores, statum rerum et de me ipso percipies: illique, quem tui amatorem atque cultorem singularissimum novi, intende, precor. Non enim inveni virum, quem magis boni delectent cuique carior michi visus sis quam ei. Scio, multi scribunt et grandia verba inserentes extollunt tuum nomen multique etiam te absentem laudant; hic vero nedum laudat, sed predicat. Eum michi virtus sua conciliavit, eidemque me totum animo exhibui; credo, ipse vicissim amore meo incensus est, quantoque animi ardore afficiar ad virtutem tuam,postquam novit, referet. Vale et mei memor istum dominum Guasparum veronensem tanquam singularem amicum colito.

Unum adiciam, quod cum iandiu in te theonino dente lycambeoque carmine insurgerem eo, quod dominum Galeazium sequi decrevisses, et iam fama contrarium referente medio ex scribendi ardore manum retraxissem, imperfecti, impoliti atque incorrecti versiculi in manus suas venerunt, quos ille petiit, ut ostenderet; ego eidem concessi potius, ut deleret. Si quid autem mordacius in illis est, parce; non enim sum, cui omnia amicorum placeant. Placet virtus, placent, que virtuose ab amicis fiunt; cetera et horreo et damno, nec unquam aliquis sic fidem meam astrinxerit, ut eidem in crimine sim fautor vel in errore adiutor. Vale iterum.

Viterbii, septimo kalendas quintilis.

16.

Celeberrimo Petrarce laureato merito.

[1369]

SEMPER, vir egregie, suspecta fuit michi in Liguriam profectio tua, et diutius dubitavi hoc itinerandi commertium aliquando rem non placidam abiturum. Solet locorum mutatio nauseantibus grata sepiuscule fore, si tamen, quo pergitur, aliqua fuerit honesta voluptas; verum nemo fuit unquam tam sibi inepte compositus, ut mala subire pro bonis simpliciter animo iocundo delegerit. Scio enim – et ita arbitror – cura videris miseros populos tam immanium ferarum faucibus lacerari, nichil inter talia spectactacula, quod animum exhilaret occursurum ; et quanvis in Galeazii domicilio, quod secus Ticinum Papia in urbe construxit, omnia ampla et magnifica videris et palatii molem, diverticulorum formositatem, tricliniorum pulcritudinem, thalamorum splendorem et totius illius edificii augustalem ambitum, ferculorum delicias ac vestium luxum tacita contemplatione lustraveris, cum ea ex populorum spoliis et miserorum facultatibus conflata recordare, cuncta damnans taciturnus horrebis. Et quis tante severitatis erit, qui talia coram aspiciens et secum reputans imi non sentiat duriciam pectoris commoveri? Tetrius ipso tyranno foret monstrum, si quid tamen truculentius tyranno est, quisquis in tanta mortalium strage intra precordia non pungatur. Ecce autem peperit nuper illa itio suspecta, quod timui; et sive ex scelerum inspectione introrsus exarseris, sive longo pergendi labore morbos corpusculo fragiliore conceperis, in periculosam egritudinem, cum nondum applicuisses Patavium, incidisti et per mutuas febris tertiane vicissitudines summo cum periculo iactatus atque maceratus es. Quod cum accepi, vix possim exprimere, quanto dolore tactus fuerim intrinsecus. Non enim fieri potest humana pectora non affligi in morbis et afflictionibus amicorum. Illam saxeam et pertinacem animorum duriciam nec vidi unquam nec in aliquem suspicior incidisse, ut quis in dilectorum laboribus non turbetur. Non tamen putes me de tui animi compositione dubitasse. Scio enim te in optimo mentis statu atque qiete continua perstitisse, et cum illa febris serius urgeret et quasi faces urentes sui caloris imprimeret, tunc intra animi tui castra tutus sevientem illam atque furentem ridebas, et Posidonii verbis illam forsitan increpabas cum illo inquiens: nichill agis, febris! Quanvis sis molesta, nunquam esse te confitebor malum. Et recte ille quidem et tu secum – ut puto – has corporis passiones malum negatis, quia non sint turpes, non inhoneste, non erubescende, et que, salva, imo aucta bonorum atque virtutum maiestate, sepius contingant. Scio tamen – et hoc paululum doleo – te ab illa tua quiete et studiosa animi tui exercitatione, lectione atque scriptura abstinuisse diutius, et quanvis tu tuto animo et forti proposito ad mortem iandiu paratus sis, nec tibi fame eternate adepta pro illa timendum sit, tamen, cum soleat omnis morbus etati tue suspectus esse adeo, quod etiam senem risu absumptum tradunt hystorie, ego mea animi mollici de salute tua anxius fui. Sed quid ego nunc ista refricem? Et tibi sanitas et tu musis tuis pro nobis restitutus es. Grates igitur ago illi summo Deo, quod tantum lumen extinctum non video et fors dabitur aliquando te frui, quam rem audeam pro luce pacisci. Hec hactenus.

Nunc autem vides, quam avide ille mortalium apex te videre optat. Rogo, ut, cum et corpus firmius et tempus indulgentius erit, advenias tanta auctoritate vocatus, ne, quod familiariter addam, te Ligures adire tyrannos frequenti itinere consuevisse, quos ne videas

Ultra Sauromatas fugere hinc libet et glacialem

Oceanum;

Dicamus et admiremur, et Christi vicarium iam bis requirentem atque rogantem, in animum non induxeris visitare. Pone ante oculos si eundo tibi fata imminerent, que suspitio in illa profectione, qua ad tyrannos pergeres, post tumulum remaneret; que gloria nomini tuo post fata contingeret, si – quod utrobique prohibeant superi! – te venientem, bis vocatum, summe desideratum, ad successorem Petri e vita accidat demigrare.

De hoc tamen dominus meus, dominus Franciscus Bruni, tuus imo, sique gramatice dici posset, tuissimus, latius scribit et ego alias dicaciter scripsi, quanvis tunc non putarem unquam ad te secundas preces apostolicas perventuras. Nescio tamen, si meam illam epistolam habuisti. Tu itaque considera et circunspice, ne quod in auribus omnium non honeste sonaret vel animi libero atque pertinaci proposito vel laboris timore te contingat admittere. Vale felix.

In illa olim inclita Septicolli, duodecimo kalendas septembrias.

17.

Egregio viro domino Lapo de Castiglionco civi fiorentino, facundissimo decretorum doctori atque domino meo precipuo.

[1369]

INFORTUNATISSIME vir, quid cgo, miser prorsus, erumnosus atque infelix, audivi? Hei michi, hei michi, et ultra quam milies heu, heu! Utinam, ablate mi Simon, ante tam ferale nuncium ego ipse umbris pallentibus comes issem! Hei michi! Placet enim tecum communicare lacrimas meas, qui es caput principalius in dolore, nec curo renovare vulnera tua, nec addere verebor afflictionem afflicto. Novi lugentium mores: non plus delectat in gaudiis quam in lacrimis societas. An frustra et ad libidinem positum putem in tragedia, que Troas dicitur, Hecubam mulierum chorum ad fletum et luctum non paucis exhortationibus incitare? Videmus etiam, cum ad domum luctus accedimus, renovari fletus et quasi exhalatione quadam inclusi doloris incendia tepidari. Hei michi! inquam; ille tuus, non nepos, sed filius, quem germanus tuus genuerat, tu nutrieras; quem pene in virum perfectum abire coegeras; ille, inquam, anime pars maxima mee, medio in iuventutis flore, cum iam adolescentie fervor cepisset recedere, cum iam preteritorum pigeret atque eius ora quidam honestatis rubor invaderet; cum michi spem optimam iam dedisset in alium se Simonem evasurum; hei michi, tam acerbe prereptus est; hei michi, diem clausit extremum; hei michi, de medio subtractus est? Scio illum iam in tuto esse; de corruptione enim ad eternitatem migravit. Sed nos quibus dimosit in lacrimis! De me ipso incipiam, qui pre doloris angustia vix me ipsum capio. Dum ad curiam veniens, magni animi de more suo calcaribus incitatus me in hanc sentinam olidam coruisse deprehenderet, nescio, qua admiratione michi adhesit. Adhesit tamen et a nostro latere vix raroque discedebat et sua comitate in tantam conversationis familiaritatem inciderat, ut ego ipsius honestam lepidamque promptitudinem librans totis animi viribus eundem in veri amoris sinu: collegerim. Post quod inveniens illum adhuc iuventutis igne succensum et ex solitiscontuberniis nescio quid a meis abhorrens moribus refragrantem inieci quasi in rem meam admonitionisis manus adeo, quod ipsum in lacrimas sepc compulerim paulatimque ab errantium tramite iam pene retraxerim, eum in rectam viam studiumque reducens; nec facile dixerim, quantum ex ipso gaudii et consolationis assumerem, et eo magis, quia virtutis incpiebat in perfectionem exsurgere. Et, quia hic nullum michi ex animo fidiorem inveneram, cum illo si quid satietatis aut tedii conceperam, evomebam. Et, hei michi, quam acutus consultor et quam promptus consolator erat! Et deniquc adeo ipso delectabar, ut vix unquam diem sine illo clauderem. Et cum istuc infelici omine, prout exitus docet, accederet, non sine meis lacrimis iter tam infelix auspicatus est. Expectabam autem ipsum eoque animo letiore, quod ex illius litis laberintho, in qua te meque anxiis permanebat, eundem liberum demorabar liberiore animo in re adipiscenda quam in iam adepte capitalibus pene iudiciis. Hei michi, quotiens quemlibet de Florentia venientem avidus adibam; quotiens inter mercatorum nostrorum hospitia de ipso sciscitabar? Et dum iam mecum tempora recenserem, et quasi per unum mensem affuturum putarem animo michi avido tempus, ecce in eternam absentiam incidi! Nec ulterius dabitur ipsum amplecti, eum videre, ipsum coram aspicere, cuinquc ulterius audire et – quod summum putabam – ad eius perfectionem, si quid potuissem, adicere. Qua in re qua via consoler, non video nec spero nec modum invenire queo.

Tu autem, cuius ille pene opificium erat, non parva spes et nedum tua, sed tuorum fuit, hei michi, ex huiusmodi funesta morte quam acriter tactus es! At tua enumerare incommoda epistole mensura non patitur; longum enim foret exsequi, qualis ille esset laterum tuorum fultor, et, cum civilis potentia queritur, quantum illo superstite tuis compatriotis excelleres. Scio multorum oculos in illum fuisse coniectos et eum crassanti temeritati frenum non parvulum extitisse. Sed quid ego has nugas in tam gravi negocio explicem? Iam enim in virum perfectum evasurus erat et certis ostendebat iudiciis eum suis decus omne futurum. Nunc seva mors illum tibi et tuis eque surripuit: quid autem de matre sua loquar, cuius hic unicum filius, unica spes, unicum curarum levamen, fidum senectutis instantis subsidium, misere atque orbate tam repente tamque acerbe prereptum est? Scio illam mortem appetere et sue vite tam longas moras ex animo odisse, quarum fructus est unici filii fatalitatem previdisse. Fuit tamen et tibi et illi pars magna consolationis astitisse egrotanti, audivisse illum, qua mente, quo animi robore demigtaret, hausisse extremum haliti vìtalis spiritum, clausisse oculos occidentis. Fuit vobis flendi facultas et super exanimum corpus illud fletuum et lacrimarum inferias persolvisse. Ego autem miser, qui eum quotidie revidere sperabam, illum inscius et nichil minus formidans, absens nec ullo consolationis remedio fultus, amisi: qua in re nunquam deficient michi lacrime, vel saltem dolorum stimuli. Te autem, oro consoleris, quodque ipse facere nescio, ex huiusmodi prostratione resurgas, et eo tutior ad congressum, quod nunc minus habes, in quo sit illi ius sevire. Et infelicissimam parentem suam, quam scio et lacrimis et dolore tabescere, consoleris, tuteris et adiuves, ut, quantum in te est, minus sentiat suum Simonem decessisse. Et michi, si placet, qualis infirmitas eum corripuit, qua mente occubuerit, explicato. Vale, tum felicior, tum consolatior, quam nunc sis, meique memor.

Viterbii, quarto nonas septembris.

18.

Nobili iuveni optimeque indolis Hugolino olim comitis

Manupelli de filiis Ursi domino meo.

[1369]

NOBILISSIME domine, cuius ego nunquam fortunam statusque excellentiam, que profecto et fluxa et labilia sunt, admirari consuevi, sed virtutem et optimam appropinquantis viri boni atque perfecti indolem, conquerar apud te de tui optimi patris fatalitate, ut et ego, quantulus sim, tanti viri in obitu, licet absens, lacrimas iustas fundam et quasi conductus in funere lacrimabili stilo te ad fletum invitem?. Non faciam. Fleant, quorum mentes muliebri quadam fragilitate liquescunt; fleant mortalium rerum ignari, qui nil nisi, quod palpabile quodque subiectum de proximo sensibus est, cogitant vel deprehendunt. Isti suapte natura exundent in lacrimas et ex imi pectoris tenero quodam alta suspiria lamentanter exhauriant. Isti, inquam, suapte opinione tantum virum, quantum iudicio meo etas nostra non habebit et – quod affirmare audeo – nec habet nec habuit, extinctum putent et quasi esse deficerit vel cum eodem natura male et inique egerit, conquerantur et doleant. Ego profecto, licet conmmotus sim tuo atque omnium damno illum nec fleam nec in tutum se recepisse dolebo. «Neque enim» – ut Cicero ait in primo Tusculanarum – «cuiquam bono mali quicquam venire potest nec vivo nec mortuo nec unquam eius res a diis immortalibus negligentur.» Hec ille. Quapropter, cum ad optime exacte etatis sue totum cursum me refero, qualis creverit, qualis fuerit adolescentie fervoris perdomitor; qualis virilis etatis firmitas, qualis perfecti iam hominis stupenda maturitas, quam sepe divinitatis admirator, qualis mandatorum Dei et fidei orthodoxe custoditor extiterit; quanta in devotione nobilem et oprime nutritum illum generosum animum Christo reddiderit, nedum non fleo, nedum non doleo, sed nescio, que etiam ultra consolationem voluptas obreperit, ut vix non possim, dum illum considero, non dolere. Veratur enim michi ante oculos presentis et eterne vite sue status, quem firmiter spero facili via ad superos evasisse. Neque enim si virtutes, si fides, si innocentia, si

bonorum operum merita, recta et vera ad eterne vite atria semita est, dubitandum censeo llum pene illuc recto tramite pervenisse. Illic admirabitur totius celi opificium secumque examinabit siderum lumina et regressos mobilium planetarum. Illic beatorum adiunctus consortio illum infinitum, immensum, incircunscriptum rerum omnium creatorem unius substantie triplicisque persone spacio contemplabitur propiore. Dum hec, et quecunque de celestium civium felicitate sanctorum testimonio precipiuntur, mecum reputo, nedum non doleo, sed gaudeo ipsum prereptum ablatumque corruptioni redditumque eternitati.

Sed omittamus ista illumque tantum in hoc corruptibili seculo perscrutemur. Mortuum putabimus, cuius laudes non solum celebrabuntur a nobis, sed etiam absque oblivionis tinea sunt in posteros perventure? Videamus, si placet, numquid opere sue memoria digne sint; qualis secum, qualis in domo paterfamilias, qualis in republica sub rege princeps extiterit. Hic – quod rarum est in etatis nostre nobilibus – non voluptatibus sed virtutibus deditus animum semper excoluit et in dies disciplina atque studio melior evadebat. Hic rerum gestarum, que litterarum monimentis vivunt, diligentissimus inquisitor fuit et merito. Incitamur enim exemplo et quodam quasi stimulo ad virtutcm impellimur, cum aliorum benefacta legimus vel audimus. Quis est enim, qui Q. Mutii patientiam et ardorem erga rempublicam, dum sue salutis neglector pro patria regem inimicum intra sua castra, inter stipatorum suorum gladios solus invasit et errantem dexteram in igne consumpsit, non admiretur et laudetur et qui titillante quasi quodam virtutum pruritu ad idem audendum non animetur? Quis Bruti aut Torquati severitatem non obstupescit, dum legitur illum patrie salutem duobus filiis pretulisse; hunc potiorem discipline militaris observantiam habuisse quam filium? Quis Camillum iniquo iudicio exulantem ulciscentemque cineres patrie non commendat? Denique, qua face ad virtutes incendimur, cum Claudios, Fabricios, Curios, Catones, Fabios, Metellos, Scipiones, Decios, Lucullos et ceteros, quorum patria tua quondam feracissima fuit, legimus atque mente revolvimus? Ille moralium preceptorum et omnium, que ad vite cultum pertinent, fuit studiosissimus perscrutator. Vix enim sufficit ingenii bonitas indulgentiaque nature, nisi addatur insuper et doctrina. Sequitur ratis aque cursum et per labentis fluminis declivia prona fertur, sed, nisi regatur arte, vel in scopulum pulsa pendebit vel ripe adherens te in portum, quem optaveris, non deducet. Quis enim, obsecro, sine veterum documentis natura sola duce sufficienti ratione enucleabit, quid honestum, quid utile ac de pugna utilis et honesti? Reddit proculdubio ad virtutes natura nos aptos et ad illas latenter impellit; sed virtuosi non natura, sed operibus efficimur et doctrina. Hinc ille instructus, cunctis admiratam sepius morum comitatem induerat, letam semper faciem et immutabilem frontem habebat. Qualis, Deus bone, perturbationum domitor! Nullus eum unquam nec relaxari nimium vidit in letis, nec anxiari equo fortius in adversis. Nec fuit ambitiosus rerum temporalium concupitor, nec illarum avidus detentator. Ire furor adeo ab illo alienus fuit, ut nullus etiam continuus comes suus solum verbum et parum concitatius solito ab illo dictum in aliquem recordetur. Quanta fuerit eius in victu sobrietas, in vestitu frugalitas, in incessu modestia, in conversatione comitas, pro notissimis dimittamus. Quid in eloquentie gignasio quam florentissime quamque affatim abundabat! Loquens enim et scribens Ciceronis fluvios, Quintiliani acumina et Demosthenis vehementiam redolebat. Qualis autem erat in Divine Scripture explicandis sententiis disputator! Omnium consensu divinarum humanarumque rerum volumina, quasi Parnassus biceps pariter continens, utriusque sophie non sophistico, non ventoso sensu, sed vere realitatis solidam existentiam attingebat, et denique omnia humanitatis studia longa exercitatione complexus ad universas vite partes et sibi et ceteris consulebat.

Hic autem vir tantarum bonarum artium consortio secum optime compositus, qualis in proprie domus penetralibus fuisse debuit! Evasit denique, qualem debuit; ex virtutum gremio, et fuit toti familie omnibusque intuentibus morum maiestate venerabilis, coniugi fidus comes celebsque maritus, filiorum monitor et relique familie moderator. Ipse enim unicam sibi matrimonio copulavit, cum illa concordes temporum vite dies vixit, non uxorius, sed maritus, et ubi eam nature debitum contigit persolvisse, perpetuum tenuit celibatum; quod quo consilio, qua moderatione fecerit, satis admirari non possum. Hoc enim proposito et natis, quos ex illa genuerat, paterna pietate consuluit, quibus post matris ablate dolores seviciam noluit superducere novercalem, et verum de sua continentia signum dedit. Qualem enim ante legitimas hymenei coniugalis illecebras iudicemus fuisse illum, qui post fecundas nuptias, ex quibus tot solatia vite susceperat, se novis implicare matrimoniis non elegit? Ante coniugium immaculatum, in connubio castum, in viduitate celibem quis negarit? Illud etiam summum hinc et in re familiari precipue emanavit, ne inter filios, dum alii aliis sibi coniunctiores essent, in eadem domo, diversis quasi fontibus seminati, furentis discordie dissidium proveniret, sed ut inter utriusque parentis sanguine genitos, sicut in generatione paritas, ita in conversatione servaretur equalitas. Quales autem filios fecit! Maiorem natu prefecit regimini subditorum; medium Deo obtulit; te tertium, quantum in eo fuit, ita ut ceteros, omni morum elegantia exornavit,

Conferatur, si placet, Cato, qui post susceptam ex coniuge prolem, dum sibi satis reipublice genuisse videretur, cum uxore alio divertit et Hortensii thoro iunxit. Magnum equidem hoc, sed cum celibatu nostri Napoleonis minime comparandum. Illic quedam marmorea quasi severitas muliebrisque incontinentie non parva suspitio; hic autem divina quedam humanitas, dum simul ambo coniuges concordis fervoris amore usque ad alterius exitum convixerunt, alter indignum duxit post uxorìs funera secundam thori consortio coniunxisse. Totius autem familie qualis moderator fuerit, domum illam suam omnem frugalitatem redolentem intrantibus notum fuit. In illa enim etema quies et venusta compositio famulorum, ut intuentibus et illa templum et illi non famuli, sed sacrorum ministri viderentur.

Nunc autem tantum virum in pollentissima republica Deus sub rege et super multos principem collocavit. Regie autem celsitudini qua reverentia, qua fide quave devotione servivit, ex hoc unico perpendi potest, quod cum regia quies variis motibus iturbaretur et pene ceteri principes, alter alteri faventes, aliqui voluntarie, aliqui necessario huiusmodi in perturbationibus miscerentur; aliqui pro temporum condicione suis utilitatibus consulerent; ipse fere solus, quietus regieque maiestari obediens et opportunus seditionum compositor semper fuit, nec nunquam ab his non humanis, sed divinis potius actibus spes, perturbatio, timor, ambitio vel omnia huiusmodi, que solent animos labefactare mortalium aut a virtutum solito tenore dimovit. Hic fidelis et acutus consultor erat; in omnes beneficus, nulli nocivus, etiam hostibus certum refugium, maioribus reverens, paribus comis et placidus minoribusque benignus et mitis. At in subditos qualis censor, qualis exactor! Non profecto dominus, sed tutor optimus videbatur. Omnia enim ad populorum commoda referebat; illos in pacis tranquillitate continuit, illos equitate mirabili gubernavit et rexit adeo, ut recte intuentibus videretur se quasi renovatis temporum vicibus in aurea secula pervenisse. Sed quid ego de suis virtutibus ulterius loquar? Ipse in arduo positus in omniumque nedum totius Italie, sed universi pene orbis conspectu versatus, sic vixit, ut omnium ora in eius laudes, in suarum virtutum predicatione consentiant: et, – quod mirum michi videtur – nullus inventus est, qui eius fame aliqua ex parte detraxerit. Addamus, si placet, quam carus ipse fuerit celsitudini reginali; quam in regni procerum dilectus collegio, et – quod eximium est – in conspectu beatissimi patris nostri Urbani quinti quam acceptus et omni cardinalium consortio quantum carus, que si tu et nos volumus recte librare, vix ei poterat vel virtus vel fortuna maius adicere. In eo enim apice obivit, ut non videretur ulterius posse conscendere, nisi adderetur concilio beatorum. Et quod silendum non est, in serviciis sancte matris Ecclesie, dum et imperatoriam serenitatem et Florentinos apostolica iussione conciliat, et dum Perusinorum pertinaciam, quam obstinatis mentibus contra verum et summum patrem observant, mollire querit, concepit necis morbos, tedio affectus pariter et labore. Titubandumne igitur, quod, qui pacis zelator atque tractator pro pace conficienda decesserit, in eterne pacis domicilio non quiescat? Colligas igitur, nobilissime iuvenis et iam pene vir egregie, harum virtutum statum et optimi parentis tui vitam et obitum pone ante oculos, omnium simul admirationem et maiestatem. An tibi unquam poterit persuaderi, cuius tot virtutes, tot merita vivunt, extinctum esse? Extinctus est, cuius pariter et vita finitur et fama; qui autem memoria digna gcssit, quanvis secundum carnem desierit, rerum meritis et gloria semper vivit. Vixit ille autem et naturaliter fuit mortalis; vìxit, inquam, nature satis et, quod Cicero in Iulio Cesare pene concedit, vixit satis et glorie, nam mortalitatem, quam a natura receperat, operum et virtutum suarum immortalitate supplevit. Quid potuisset, obsecro, huic fecisse longevior vita? Nichil video; perfectum enim vite statum virtutibus adeptus est. Non autem parum vixit, qui in vite perfectionem evasit; nec hominis est velle vivere, sed bene vivere. Vivere enim nature indulgentia est et nobis commune cum animantibus ceteris; bene autem vivere solum hominis et boni atque virtuosi hominis est. Illud in potestate nostra constitutum non fuit; hoc a nobis ipsis cooperante gratia Dei virtutibus et animi bona compositione nanciscimur. Quod potuit, igitur assecutus est; quodque fuit a natura indultum, quatenus licuit, custodivit. Nec enim ipse vitam expulit, sed recedentem dimisit. Aliquando exeundum erat. Tribus seculis gentium libri Nestorem vixisse profitentur, Pentatheucus Mathusalem, cuius vita protractior legitur; mille nam vidisse autumnos affirmat. Quid autem illis longevitas attulit, nisi ut decrepiti et silicernii optarent sepius mori? Non ergo in quanto, sed in quali vite precium est. Melius enim est una die vixisse bene, quam decem millibus annorum seculis vixisse. Denique, iuvenum optime, solemus dolere et quasi quodammodo iure queri, si filios nostros, si natu minores acerbius tumulamus. At patrem sepelire nedum usitatum et naturale, sed etiam ordinis est, ut, qui primo intraverit, primus cogatur exire. Profecto tu illi datus eras, non ipse tibi. Quid igitur incusabis naturam diparentem meum abstulisti? At illa respondebit: non dederam. At mature minus illum exemisti rebus humanis. At illa: in ipsis ortus primi crepundiis, in cunis, in adolescentia et, antequam te produceret, extingui potuit. Ingratus es. Concessi enim illum longiori temporis spacio, quam tenerer. Preterea, quis illum tibi promiserat immortalem? An novum est hominem annosum mori? Quem dabis, qui ad illum tam longeve vite curriculum consueverit pervenire? Aliis ad fores in ipsius lucis principio mors consedit; aliis infantie tempus terminus vite fuit; alii completam adolescentiam pertingere nequiverunt. Omnis dies, omnis hora, omne momentum morti subiacet; quod semper mortale est, potest semper et mori. Hec si illa respondeat, scio, cum ad rationem et veritatem redieris, te illam incusasse pudebit. Nec opineris – quod et quamplurimi sentiunt – mortem malum esse, nisi forte illis, qui eam malum putant vel qui male vite sunt rationem coram iudice lynceo, cui nichil occultum, qui scrutatur renes et corda, plenarie reddituri. Bonis autem, Deus optime! quid potest contingere melius? Illi autem facti immortales bene acte vite premia capiunt et moriendo de fragilitate ad firmitatem ascendunt, de corruptione ad eternitatem, de morte ad vitam. Ac que premia consequuntur? Celeste domicilium, angelorum consortium Deique presentiam, quo summo quidem infinitoque bono eterne fruuntur. Quem dabis ita vite avidum, qui milies mori nolit, ut illuc posset aliquo tempore pervenire? Sunt tamen, qui de mortuorum statu aliter suspicantur, et hoc est turba forte non parva, ut, qui credant solum remanere cadaver et corporis solas reliquias, nimis crasse intelligentes divinum illud oraculum: donec revertaris in terra, de qua sumptus es; quia cinis es et in cinerem reverteris. Non advertentes, quod reverti rei existentis, non penitus delete est. Non enim dixit: donec fias cinis ; istud enim omnino desinentis foret; illud, ut reverti possit, superesse necessarium est. Nec illi putant animam aliquid esse, quam non tangunt, non vident, qui, si interrogentur, unde corporis motus, unde artes tot invente, unde ratio, intellectus et mentis iudicium, aut nescire fateantur oportet, aut alieni virtuti invisibili hec officia deputare. Nos autem et animam esse et eternam esse – quod nedum christianum, sed philosophicum est – firme teneamus et eam iterum redituram in carnem, ut cum illa patiatur, que cum illa commisit et cum eadem recipiat premia, que vivendo promeruit.

Desine igitur illi dolere; optime, crede michi, cum ipso natura egit; nescimus, an malis subtractus sit. Iam videbis forte sevire fortunam, inquietare rempubiicam, perturbare Italiam, regna transferre; que, etsi futura non sunt, esse tamen possent, que ille sua morte prefugerit. Ut viderem iterum, que precesserunt, ut iterum totiens flerem nunc parentes, nunc inopiam, nunc germanos, nunc coniunctos, quos premisi, si quis michi forte obtulerit in adolescentiam redire, non optem. Nec tamen vitam finire avidus sum, certus me et eadem, dum vixero, perpessurum; paratus tamen sum forti animo illam, cum venire voluerit, excipere. Sed dices: etsi cum illo bene actum sit, mecum tamen incommodissime fortuna egit, qui privatus paterno consilio et solatio destitutus non flere non possum. Fateor in hoc, si quid incommodi est, te, non illum pertulisse, sed disce nichil, quod admiraris, perpetuum fore. Quecunque enim ante oculos nostros sunt, ecce mox auferentur, et in momento reflecte oculos et non erunt, et nedum que terrestria sunt, sed et ipsi celo fata imminent. Scriptum est enim: "Opera manuum tuarum sunt celi, ipsi peribunt: tu autem permanes et omnia sicut vestimenta veterascent. Denique nichil corporeum natura produxit eternum. Incipe ergo ludu fortune, imo – ut verius loquar – nature fragilem condicionem agnoscere. Sint omnia quecunque vides et habes tibi, quasi non habeas. Stultum enim est animum ad rem aliquam, ultra quam ipsam habere possis, apponere: sic omnia mundana possideas, ut te illa semper posse perdere non ignores. Cogita, dum aliquid acquiris, id alteri deperire similique ratione et, ut alter habeat, te posse dimittere. Considera, dum aliquid facis, sicut incipit, ita defuturum esse. Compone animum tuum, robora, confirma, ut in harum rerum exterarum mutabilitate invictus atque immobilis perseveres. Vis doceam te, qualiter possis aliquid eternum producere? Fac, quod faciunt, qui edificia moliuntur. Architector enim domum aliquam auspicaturus, in solido fundamenta iacit et aut saxum eligit aut scrobe circunducta et usque ad firmissime telluris soliditatem defossa incipit lapideos parietes. In arenosis littoribus casule, non palatia construuntur. Sic tu quere, quod volueris eternum in eterno fundare; cum omnia circunspexeris, hic animus noster est. Illum sic Deus creat, ut aliqunndo non desinat; illum cole extirpato vitiorum spinas, acutosque paliuros insere, virzutum semina: hec nunquam deficient, perpetua erunt et in ultimo etiam seculo te sequentur. Cetera nedum caduca, sed et non tua iudicato. Qua propter obsecro, non plus equo de patris tui fatalitate doleas. Adhibe tibimet frenum, ostende te virum esse. Mulierum est luctu lacrimisque tabescere; nichil minus homini convenit quam flere et merito: inter ceteras enim mortalium virtutes constantia splendidior est. Sit homo prudens, sit iustus, sit temperans, sit etiam fortis, si constantiam separes nec aliquam istarum virtutum invenies. Non enim virtutis est, imo omnino vitiosum et fluxum aliquid incipere, quod mox mutare conveniat. Si autem flere incipias, quousque, dic, obsecro, lacrimabis? Novendium dederunt iura legitima lugendi tempora viris; neminem adhuc vidi sic ex animo dolere, ut totum triduum doleat. Ad ultimum protrahas luctum, quantum poteris, aliquando finem illi vel satietas vel aliquod repentinum gaudium indubitanter imponet; vel ipsa dies, rerum omnium corrosiva.

Sed quid ego litteris mando, quod ipse, prudentissimum caput, efficies? Iam enim videre videor te non solum non luctuosam faciem ostendere, sed pacatam, immotam atque tranquillam. Quod si fecisti, gaudeo et laudo; si fuit necesse commoveri et doloris magnitudinem celari non potuit, modum adhibeas, et rogo et posco. Unum verbum pro conclusione non omittam. A patre tuo hereditatem optimam accepisti, si illius extiteris imitator; si solum sue fame incumbas et nichil ex te moliaris, exheres eris. Coletur eternum memoria eius optime vite sue meritis: hec circa te quasi luminosissimum iubar erunt, si inter illa proluxeris, et parentis fama tua erit. Si vero ignobilis et non claritate virtutum tuarum conspicuus, sed obscurus in tanta luce versaberis, erunt tibi paterna suffragia dedecori, non honori.

Scio nobilitatem tuam plus equo fatigavi, sed fideliter, licet inornate, locutus sum. Si tamen precedentia merebuntur, ut hucusque legas, memento mei, qui, qua possum, cultor ex animo sum totius vestre generationis et sanguinis. Vale et maioribus germanis tuis, dominis quidem meis, me recommenda.

Viterbii, pridie kalendas octobris.

19.

Eloquentissimo viro musarum cultori eximio magistro

Petro de Moglio magistro et preceptori meo.

[1369]

FACUNDISSIME vir, nescio, an conquerar, qui iandiu et metris et prosa aures tuas sacrorum virorum monitis assuetas pluries et – ut arbitror – importune pulsarim, nec a te unquam responsum habuerim. Scio quidem nec stilum nec procacitatem meam responsa mereri; non enim sum illo de numero, qui michi ipse placeam. Placent, si qui virtutes redolent, si qui eloquentiam profitentur: ipsemet michi non displiceo, quod optimorum virorum admirator simi et ex animo dilector et cultor. Doleo tamen et mecum sepius moleste reputo, quod nichil nisi hunc amandi ardorem in me laudandum agnoscam. Quamobrem, quod tacueris nec mecum curaveris sermones conserere, queri non audeo: qua enim fronte conquerar aliquando non accipere, quod ipse fateor non mereri? Sed nimis ambitiosus est animus, ea siquidem appetimus, que nedum denegari perspicimus, sed etiam iure novimus non deberi; imo – quod insanius est – ad ea magis animum applicamus, que etiam usu, lege atque moribus non sine rubore verecundie postulantur. Ea propter non conqueror taciturnitatem tuam; miror magis patientiam, qui totiens provocatus saltem audiendi nausea, bilem tue indignationis parva ad minus non evomueris litterula. Sed quod triplici – ut recolo – iandiu nequivi epistola consequi, nunc interiectis multorum annorum curriculis experiar extorquere, et videbo, an contra senum mores unus annosa in senectute inveniaris non modo rari sermonis, sed tacitus et elinguis. Solet enim senibus familiaris esse loquacitas, prout noster Cicero in Catone maiore fatetur; quod et ille optimus Naso se sensisse demonstrat, dum post Cigni strangulationem – ut ita loquar – dicturus invulnerabilitatem Cenei, tantum bellum scribit Nestorem recitasse; quodque apud Statium senes Adrastus, dum futuros generos alloquitur, explicavit. Iam vero notissimum est Evandrum Eneam ex sacris Herculis in stratum oratione continua perduxisse.

Videbo igitur an saltem dies in te aliquid immutaverit et an possim a sene percipere, quod annis viridioribus denegasti. Extende, si placet, digitos ad facundissimum calamum tuum; non irrationabiliter tam leve instrumentum ad hoc munus natura produxit et elegit humanitas, ut et arte et natura moneremur, non labore, sed delectatione ad scripturam appellendum fore. Non dedigneris, obsecro, qui meus in adolescentia fuisti premonitor, ut te doctore, melior possem evadere, me etiam virili etate, ex quo locorum intercapedine perpediti coram loqui non possumus, tuis litteris admonere. Scis enim, quod memoria hominum labilis sit et fluxa et quod, quanvis etate iuniori percepta diutius asserventur, aliquando effluunt. Perdidi, quecunque in rhetoricis lectionibus te monente collegeram; excessit pene memoria illius tui suavissimi stili. Reduc, precor, me in recordia temporum letiorum et, nisi molestum sit, rescribe, et per exhibitorem presentium in curiam romanam, in qua fato quodam meo quasi apud inferos vivus detineor, litteras destinato, postulaturus, si qua tibi placent, que possint per me etiam difficiliter explicari. Experieris enim fidem amici tui, non ex utilitatum commertio, sed honestate sola tibi tota mente devincti. Vale.

In reliquiis illius inclite Rome, septem que una sibi muro circundedit arce, idibus octobris.

20.

Insigni eloquencie viro ser Stephano

de Biblena fratri karissimo.

[1369]

RECIPE litteras tuas, frater et amice perfectissime et optime, quibus de tua liberatione factus certior non facile dixerim, quanto quamque solido gaudio delibutus sim. Neque enim puto omnium rerum, que seu fortuna seu convictus mortalium prestare possit aliquid vel carius vel gratius amicicia reperiri. Cara est contunx, et ea primum hominum videtur esse vinculum; cari sunt filii, cari parentcs, cari fratres, cara deindc longior sanguinis linea. Sed hos ut natura prebet, ita quodam necessitudinis iure conciliat, ut, etiamsi nolis, illa ad dilectionem impellat. Sed verus amicus sola voluntate et morum atque virtutis admiratione conflatur; imo etiam in veram amiciciam nonnisi deliberatione quadam ascendimus et, cum natura inter omnes homines quoddam vinculum amoris induxerit, non sufficit ipsa, ut amicìcia contrahatur, nisi accedat ex morum studiorumque similitudine quedam consensio. Ex quo cui potest videri dubium hanc omnium nostrarum rerum maximam atque carissimam? Adde, quod cetera amamus propter nos, amicos autem propter se ipsos; mirum tamen videtur hoc, nec scio, si bene exprimere possim, quod sentio. Amicum, inquam, propter eum, non propter nos diligimus. Hoc enim nomen amicicie dicit dilectionem ad alium, non ad se, que perfecta profecto non erit, nisi et ipsum quod diligimus, non causa aliqua extra ipsam rem dilectam, sed solum sui contemplatione diligamus. Non perfecte urit ignis, nisi cum materiam, cui inherit, sic in ignem convenerit ut et ipsa urat; nec perfectus amor nisi unum ex amante et amato confecerit. Si lapidem olei causa ignis invadat, una cum oleo flamma vanescit. Alia omnia huiusmodi propter quedam alia amamus; uxorcm propter prolem, quandoque propter dotem, plerumque proprer speciem ad voluptatem: parentes, quia nutriunt, quia monent, quia laborum suorum ad nos pervenire debet hereditas; filios, ut in senecta baculum habeamus; fratres et alias necessitudines, ut illis stipati simus ab iniuria tutiores. Vis hoc videre clarissime? Tolle, quas dixi, causas, seu illarum spem: omnis amor, quo ad tales afficimur, penitus auferetur; sed ex quo in veram amiciciam bene explorata pervenerimus, ratione nulla huiusmodi fuerit causa dissidii. Summum ergo vinculum amicicie est, summum proculdubio gaudium, summa iocunditas, summe etiam res cara. Pyladem et Orestem legimus, certatim Orestis mentito nomine mira perseverantia, dum alter alteri premori diligebat, in se capitale iudicium transtulisse. Pythagorici illi Damon et Pitias unus pro capite alterius vades fuit; alter ad diem mortis sue destinatam insperatus advenit. Hec monstra de amicis legimus. Et quid? Putas Pyladem Orestem decrepitum suis humeris deportaturum non fuisse per tela, per ignes, si occasio coegisset? An non, ut siculi fratres Anapis et Amphymonius canos iam parentes , sic Pitias Damonem per ignes ethneos rapuisset? Nullam, crede michi, rem cariorem aut maiorem habemus amico vero et perfecto.

Sed unde libenter evagati sumus, revertatur orario. Quale gaudium me reputas concepisse, cum et tuas litteras vidi et de tua salute, que morbo suspectissimo in dubio fuit, nova certa percepi? Tu et optimi viri, qui amici esse meruerunt, facile diiudicabitis, quali fuerim iocunditate perfusus. Quod autem litteras meas adeo medicinales fuisse confirmas, nescio, cur hoc in animum tuum induxeris: id tamen – ut arbitror – ex vere amicicie abdito prodit. Physicum enim est, ut gratis porrecta manibus nedum acceptiora, sed efficaciora sint. Sic tibi contigit, ut mee littere tibi et consolationem et medicinam attulerint ex mittente potius quam ex se ipsis. Ego unum fatebor, ut nec aliquem antiquiorem nec meliorem aut fidiorem amicum habere me noverim nec etiam habiturum esse confirmem. Ego, scio, tuus sum. Vale, mei memor.

In diruta et conquassata ruinis, tamen adhuc admirabili Septicolli, decimo kalendas decembrias.

21.

Facundo viro domino Guasparo

de Broaspinis de Verona.

[1369]

RECEPI hac die litteras tuas, quas quam avida quamque leta mente viderim. Deus testis: in hoc unum tamen affirmem, quod nunquam tam gratam paginam vidi, et, ut scias levitatem meam, fuerat nuncius bis ad domum et litteras de Verona michi prescriptas se habere dicebat; nec, cum me non invenisset, voluit illas domum dimittere. Ego autem tuas suspicatus undique per huius urbis et curie romane vastitatem illum frustra quesivi; demum vero non ab illo, sed ab alio accepi. Quarum epigrammate viso non potui abstinere, quin illis oscula desideranter imprimerem, quasi sentiret cedula osculantis affectum. Sed quid? Dum illas aperui et tuas prorsus esse cognovi, non fuit satis semel legere, sed relegi. Dii boni, quanto gaudio quantaque iocunditate delibutus sum! Unum tamen in illis amariusculum vidi, nec mirum. Scivit enim fortuna, quantam leticiam ex illis habiturus fuerim, nec passa est hoc solidum atque sincerum gaudium fore, et tibi ipsi idem amaror has nostras litteras minus dulces efficiet. Verum sic se habent res mortalium, ut semper comitentur leta tristibus et vite nostre dulcedinem corrumpat absinthium, imo, ut in proverbio habetur, sub rosarum mollicie spine pungunt, nec mella sine aculeatis apibus hauriuntur. Sed de hoc postremum edisseram.

Nunc autem, quod illud Italie sidus, Petrarcam, vim nostram, adiveris et assistere potueris infirmanti, gaudeo vicem tuam, cui tam benigne celum favet, quod detur illiusce viri potiundi copia, denique, quantum ad hoc attinet – ut pene tuo verbo utar –, si traxistis de me fando, non quotam partem diei letor et gaudeo; non tamen video causam, cur in ore tantorum virorum me volitare contingat. Cave autem tu, ne fueris huiusce fabulationis occasio et, dum amicum laudare cupis, in hunc sermonem illum induxeris. Sed de hoc satis: fuerit enim, ut libet. Illum enim et te ipsum sic semper errare cupiam, ut perpetuo diligatis.

Nunc autem, quod te liberatum affirmas tam longo morbo, laus in eternum illi omnium rerum principi, qui medetur et sanat; nec enim aliud de te audire avidus demorabar. Sed vides, ut in rebus nostris fortuna semper invideat! In Petrarce visitatione te eius, scio, perturbavit infirmitas; in tui ipsius liberatione hec tibi rei familiaris detrimenta coniecit.

Ad ultimum, ut Simonem nostrum de Castiglionchio salutem et de ipso, si fortune fluctibus emergat, insinuem, avide nimis expostulas. Heu,

Nescia mens hominum fati!

Emersit ille ex fortune vorticibus et in tutum proculdubio se recepit nosque anxios dimittens non rediturus abivit. Mors illum acerba, cum Florenriam reperisset, longa satis infirmitate surripuit. Sed hoc in eo consolor et te ipsum, quem scio solita animi humanitate moturum iri, consolari volo, quod ille inter flentis matris complexus in avunculi sui manibus, in coniunctorum et proximorum corona et – quod optimum fuit – in summa preterite contritione secundum fidei nostre instituta refectus illum nobilissimum animum expiravit. Ego autem valeo spe magna in patriam redeundi, quo, cum contigerit, meis litteris certus fies. Vale, mei memor, et alias letiori fortuna iocundiores forte litteras destinabo. Si Petrarcam visitaveris, ipsum vice mea valere iubeas.

Rome, tertio kalendas martii.

22.

Egregio viro Ceccho Rosano de Urbe

amico venerabili et optimo.

[1369]

VIR egregie, postquam in hanc almam urbem fato quodam – ut loquar – influxi, mecum sepius indignatus sum cives romanos admodum paucos se dedisse virtuti vel studio litterarum, quod proculdubio compendiosa via est ad virtutis apicem, que – ut ait Cicero noster – propria est romani generis et sanguinis. Non tamen id admiratus sum, cum et nationes cetere et omne pene genus mortalium, etsi virtutem verbis laudent, facto tamen et opere, in quibus illa consistit, nedum negligant, sed contemnant. Cuius rei causa est cogendarum divitiarum insatiabilis appetitus, quas homines admirantur, honorant et in illis summum aliqui sibi bonum constituunt; arbitrantur alii; nonnulli etiam studiose defendunt; itaque, dum ad illas cumulandas intendunt, errore devio a virtutis tramite distrahuntur. Heu, quam vere scriptum est Satyricum illud:

Virtus, fama, decus, divina humanaque pulcris

Divitiis parent, quas qui congesserit, ille

Clarus erit! &c.

Sed quid ego hunc mortalium errorem frustra deplorem? Iam melius est in illis, qui ad virtutem aspirant, letari, illos colere illosque diligere. Sed quorsum hec? Dicam equidem: tu tamen patiare me tecum verum loqui, nec adulandi causa dictum putes, sed ut vera de te tibi ipsi fatear. Te unum, in quo et virtutis splendor effulget in hac urbe, ceterarum urbium matre, repperi litterarum studiosum, in quo adeo consolatus adeoque letatus sum, ut calamo exprimere nequeam. Sed – ut paucis concludam – faciam iam, quod solent cupidi cursitandi. Quanvis enim equum acerrimum corripiende avidissimum mete concitatis gressibus regentes insideant, addunt tamen et calcarium stimulos, ut, si quid segne currentem tardaverit, calcium puncturis excutiant. Hortor itaque, ut ceptum urgeas, ne te aut rei familiaris cura aut imminens senectus ab hoc honesto salubrique mentis proposito aliquando deterreat. Cogita a pueris parum, ab adolescentibus aliquid, a iuvenibus multum, a viris denique plurimum virtuose requiri; a senibus autem iam non solum expeti, sed deberi. Senectus enim huius nostre momentanee vite summa est; cetere etates via prorsus et trames sunt; senectus autem ipsius vite – ne dicam finis –, sed ultimum spacium est. In ceteris vite partibus sufficit, si pueri virtutis indolem habeamus; si adolescentes virtuosam viam auspicemur; si iuvenes inceptam virtutis semitam non linquamus; si viri iam ex omni parte virtuose vivamus. A senibus vero nedum hoc, sed exempla virtutum et monimenta petuntur, nec iam sibi ipsis solum, sed omnibus prodesse debent. Non immerito nec perperam maiores nostri, quorum virtutibus huius urbis maiestas atque imperium fundatum est, senes ad consulendum civibus salutari consilio prefecerunt; unde et Urbis consilium senatus ab etate consulentium dictum est, ut tunc inciperent in matura vite parte, qui sibi antea consulerant, ceteris et ipsi reipublice digne consulere. Sed ego, quod facis, litteris mando, te ergo tuis civibus superi diu reservent, ut in te – quasi virtutum in speculo – ad honestatem animentur et ut aliquando ipsi urbi, que – utinam orbis primatum iusto moderamine regeret! – consulere possis pariter et prodesse. Vale.

Tragedias tuos plus equo detinui; sed ipsas cum meis contuli, ut de libro tuo mei correctionem, quantum foret possibile, mutuarer. Iterum vale, mei memor.

Rome, tertio kalendas aprilis.