CAPITULUM PRIMUM.
DE CONDICIONIBUS ANTIQUORUM PHILOSOPHORUM.

     Antiqui philosophi, profunda sciencie perscrutantes, fuerunt a regibus et principibus mundique rectoribus honorati. Et ideo, delettationes (sic) ceteras negligentes, viuificando sciencias co(g)-nabantur ignaras animas illuxtrare (sic). Et multi philosophorum disputantes ad inuicem congregauerunt in hoc libro elegantissimas conclusiones, que fuerunt sub exemplis brutorum animalium constitute.

Figura philosophorum disputencium de compilatione huius libri ad inuicem congregati.

     Et mouebantur tribus rationibus vt suas intentiones exemplis sensibilibus explicarent: primo, quia quod declaratur sub exemplis talibus clarius intelligitur, et ratione admirationis diucius in memoria permanet et in ea forcius radicatur; secundo, quia multiplicatur philosoforum (sic) prudencia, cum co(g)nantur flosculatam sentenciam exemplis sensibilibus adaptare; tercio, quia pueri admirati, in exemplis talibus congaudentes, dicta ioculatoria cum quadam delectatione in memoria radicabunt, ut, cum etatem ponderosiorem peruenerunt, de dura testa fructum dulcissimum educentes, sensum capiant oportunum; et nullus thesaurus huic sensui poterit coequari.
     Qui ergo librum istum perlegerit non ad dicta extrinseca, sed ad intellectum intrinsecum debet animum applicare ut non [sit] similis uolenti [nuces] comedere non apertas, et puero nouello gram[m]aticam addiscenti, qui partes corde si[g]nat sententiam ignoranti, et cognitio huius sciencie erit inutilis, nisi quod quis didiscerit et intellexerit, ducerit ad effectum. Nam qui istam scienciam cognou[er]it et eius fructum dimiserit, erit similis cuidam homini qui inuenit thesaurum magnum, [et] ut non laboraret portando paulisper ad domum propriam, conduxit extraneos portatores, qui pondera accepta ad domos proprias portauerunt.

Figura fodientis thesaurum sub radice arboris absconditum et illorum asportancium ad domos proprias.

     Et sic ille qui thesaurum inuenit, propter suam impericiam nullum commodum reportauit. Sic ille qui habet scienciam et ipsa non utitur, laborem to(l)lerat sine fructu, et est similis cuidam homini, qui, cum uidisset latronem quemdam de nocte intrantem domum suam, ut ipsum in culpa comprehenderet, cautelam subtilissimam cogitauit, scilicet ut fingeret se dormire ad uidendum quid latro perageret, ut ipsum latronem cum furto comprehensum condigne legum seuere subiiceret ultioni. Et tunc ipse, in hac sagacitate pertractans, latrone discurrente per domum, realiter obdormiuit. Et tunc latro ex[s]poliauit domum eius sine aliquo nocumento. Et sic illi homini non proficit sua sagacitas, quia ipsam ad operam non reduxit, quia prudencia non perficitur nisi per opus, quia sciencia est sicut arbor, et eius opera, sicut fructus. Nam ille debet ignarus merito iudicari qui cognoscit bonum et malum, et, dimisso bono, ad malum propter appetitum sensibilem inclinatur. Et accidit ei sicut infirmo qui moritur propter malum regimen, et tamen cognoscit cibaria salubria et nociua. Et magis debet talis inculpari quam ille qui talia non cognouit, ut, si cecus et uidens cadant in foueam, magis uidens quam cecus merito iudicatur. – Iniusta illud:

     Si cecus secum conatur ducere cecum,
     In foueam ductor ambo cadunt ipse secutor. –

     Et quinque signa sunt, per que sapiens cognoscitur manifeste.
     Primum castigare et iuuare primo se ipsum et postea alios, ut non sit similis fonti affluenti qui sibi ipsi non prestat auxilium, et tamen ab ipso ceteri communiter adiuuantur.
     Secundum signum est ut nunquam reprehendat alterum de aliquo uicio, quod in [ipso] possibile est reperiri, sicut cecus qui monoculum reprehendit; – iuxta illud:

     Turpe est doctori, quod culpa redarguit ipsum. –

     Tercium signum est ut non uelit pro altero quod pro se nollet, nec uelit ad dampnum alterius suum com[m]odum procurare; iuxta illud: Non facies alteri quod tibi non uis fieri. [Et] alibi:

     Quod tibi non feceris, aliis fecisse cauebis.

     Nam qui hec fecerit accidet sibi quod accidit cuidam homini, qui uoluit fraudulenter contra suum socium operari. Et hoc accidit per hunc modum:
     Dicitur quia (erant) duo socii in quadam domo singulos aceruos bladi conseruabant. Et unus eorum cogitauit per quem modum posset furtim bladun sui socii a[s]portare. Et posuit quoddam signum, scilicet quoddam linteamen, super aceruum sui socii, vt, cum de nocte ad domum in tenebris permearet, posset per illud signum latrocinium ex(c)ercere. Et ipse falsificus iuit ad quemdam alium socium suum, qui sicut ipse falsus erat, et ei intentionem suam de ymaginato latrocinio explicauit, ut, cum latrocinium peregissent, in partes equales diuidere promiserunt. Et cum isti istam maliciam pertractabant, fidelis particeps ad domum in qua erat bladum casualiter permeauit; qui, cum uidisset suum bladum coopertum ex linteamine sui socii, admiratus est, et de suo socio fidelitatem et non maliciam iudicauit, dicens intra se: Heu! quam bonus socius et fidelis, qui meum bladum de sua ueste cooperuit et dimisit suum proprium discoopertum! Dignum est ut [eius] bladum de sua veste contegam et meum remaneat discoopertum. Et sicut proposuit, ita fecit. Quo recedente, uenerunt falsarii ad latrocinium ex(c)ercendum, et ipsi, per domum in tenebris palp(it)antes, deuenerunt ad aceruum qui erat linteamine coopertus, et detulerunt quod credebant esse alienum, et per equales particulas diuiserunt. In sequente uero die socio fidelitatis et socio falsario ad domum in qua erat bladum discurrentibus, cognouit falsitatis socius quod erat super ipsum sua falsitas et prodicio prosternata, – iuxta illud:

     Viuere de rapto uitam rapit: inuidus, instans
     Alterius dampnis, in sua dampna redit.

     Sic pereant, qui se prodesse fatentur et obsunt;
     Discat in actorem pena redire suum.

     Et alibi:

     Sepe fidem falso mendicat inercia teste,
     Sepe dolet pietas criminis arte capi. –

     Sic ergo frequenter accidit ut reflecxiua spicula configuntur in eum qui alterius dampnum perpetrat ad proprium com[m]odum peragendum. – Vnde quidam dixit: Vita ergo acquirere cum rapina uel alterius iactura, si uis ut tua substantia duret stabilisque permaneat. Nam, ut Seneca dixit, nulli uere et cui rapina feliciter cessit, gaudium rapti durauerit in posterum.

     Non sit qui studeat, quia maior, obesse minori,
     Cum bene maiori possit obesse minor.

     Jure potest ledi ledens ut ledat; in illum,
     Unde lenis cepit lesio, magna redit. –

Figura patris familias et furis inuoluentis
bladum cum suo linteamine.

     Quartum signum est per quod cognoscitur sapiens, ut diligat futurum seculum, et de morte que est in hoc seculo non timeat nec turbet[ur]. Nam qui diligit futurum seculum, de isto seculo parum curat. Et ideo qui(s)libet sapiens iudicat hoc seculum relinquendum, facta comparatione finiti ad infinitum et momentanei ad eternum.
     Quintum signum est ut habeat prudens in Deo confidenciam magnam et propter aduersitates aliquas non desperet. Nam qui desperat, confidenciam aliquam non habendo, non putat esse possibile ut Deus diligat actus eius. – Prepara te igitur pro futuro seculo, quasi nunc sis moriturus, ut quidam philosophus dixit: Non ergo ponas spem in longa uita, ne male viuas. Nam, ut ait Seneca, male viuit qui semper uiuere putat. Et Cato dixit:

     Tempora longa tibi noli promittere uite.
     Quocumque ingrederis, sequitur mors, corporis umbra.

     Et alius dixit: Non uiuit, cui nichil in mente est nisi ut uiuat. Et quidam philosophus dixit: Omnis uita, dies uelut tibi ultimus, ordinanda est. Et si forte spem posueris in longa vita, recordare frequenter quod Seneca dixit: In longa uia puluis et lutum et pluuia, et sic (non) in longa vita multa sunt incommoda, et recordare etiam omnia mundana transitoria fore atque caduca. Dicitur etenim in Contemptu mundi:

     Mundi qui[d] sit honor cur nunc tibi scribere conor?
     Nosti quippe satis quia nil est utilitatis ...
     Predia terrarum, possessio diuiciarum,
     Fabrica murorum, grandi[s] structura domorum,
     Gloria mensarum cum deliciis epularum,
     Insignesque thori, cupe sciphique decori,
     Resplendens vestis que moribus obstat honestis,
     Grex armentorum, [s]paciosus(que) cultus(que) agrorum,
     Fertile vinetum diuersa(s) uite repletum,
     Gloria natorum, dilectio dulcis eorum,
     Cuncta relinquuntur nec post hec inuenientur.
     Quod breuiter durat quis prudens querere curat?
     Non metuens hominem, faciet mors aspera finem
     Rebus mundanis, mendacibus et male sanis.

     In mente habeas et quod dici consueuit. Predictis itaque pensatis sapienterque cognitis, Salomon reputauit omnia que sub sole sunt uanitatem et afflictionem spiritus, et nichil sub sole manere nisi uanitas vanitatum. –
     Hec prudencium esse unusquisque cognoscens possibilia, cum in tribulatione et perplexitate peruertitur, sperat desiderium attingere peroptatum, sicut accidit cuidam homini paupertate maxima destituto, qui, cum suas indigentias parentibus intimasset et in ipsis nullam consolationem neque refugium inuenisset, et sederet de nocte solus in domo sua condolens, questuosus, latro quidem ingressus est domum eius. Qui, per totam domum undique discurrendo, nichil utilitatis in ipsa reperit nisi modicum bladi, quod surripiendum iudicauit, ut non ex toto pro nichilo laborasset. Et tunc exuit uestem suam et in ipsa bladum inuolutum optime colligauit, et, cum ipse recedere co(g)naretur et ipsum pauper hospes vociferans sequeretur, latro perterritus bladum cum ueste dimisit; que pauper hospes ad suum domicilium reportauit, et vnde non credidit, fuit subito consolatus. Et ideo sapiens in temptationibus non desperet! Et tamen sapiens non debet talibus fortuitis (sic) adherere, – quia dicitur: Sapiens vincit fortunam virtute. Et alius: Errant quidam qui dicunt fortunam tribuere nobis aliquid boni uel mali. Quare idem dixit: Male genitur quidquid fortuni genitur fide. Fortuna enim increata est, et, cum splendet, frangitur. Idem dixit: Nec uita, nec fortuna perpetua est hominibus. Et iterum: Homines, cum se fortune permittunt, naturam dediscunt. Stulti ergo timent fortunam, sapientes ferunt. Nota quod fortuna quam nimium fouet, facit stultum. Nota quod fortuna lubrica inuite detineri non potest. Alius dixit: Fortuna, sicut medicus imperitus, multos et multos necat. Quare Cato dixit:

     Cum sis incautus nec rem ratione gubernes,
     Noli fortunam, que non est, di(s)cere cecam.

     Id est quod nichil est. – Sed omnia agibilia secundum arbitrium contemplari. – Iuxta illud: Omnia cum consilio fac, et non penitebis; cum consilio dico sapientum fidelium et probatorum et maxime senum, et non cum consilio stultorum neque iuuenum; stulti enim stulta diligunt et suam stultitiam ad stultitiam trahunt. Vnde dicit sapiens: Non recipit stultus verba prudencie, nisi ea duxeris que uersantur in corde suo. Et in prouerbiis dicitur:

     Quisque suo sensu sapiens sibi stultus habetur.

     Pamphilus dixit:

     Gaudia semper amat iuuenilia uerba iuuentus.

     Et alibi: Deliberare utilia mora est tutissima. – Dicunt enim prudentes quod tria sunt que dirigunt quemlibet in hoc mundo ad sua negocia peragenda.
     Primum est negociari cum arbitrio. – Iuxta illud:

     Quidquid agas, sapienter agas et respice finem.

     Et alibi:

     Principium finemque simul prudencia spectat;
     Rerum finis habet crimen et omne decus.

     Prudenter et cum magna discretione consilia examinabis; prudentis enim proprium est consilia examinare nec cito credulitate ad falsa prolabi et omnia negocia cum arbitrio negociari. Inicia igitur, siue principia rerum, cum diligencia diligentissime circumspicienda sunt. Scriptum est enim:

     Principiis obsta: sero medicina paratur,
     Cum mala per longas conualuere moras. –

     Secundum est ordinacio vite secundum Deum, – iuxta illud: Non nunquam conuerti ad Dominum et ordina te, nec differas de die in diem, quia [filius] Sirac dixit: Nescit homo finem suum, sed, sicut pisces capiuntur hamo et aues capiuntur laqueo, sic capiuntur homines in tempore; nam (ut) Martialis dixit sic:

     Viuenti recte fatuus procrastinat horam;
     Crastina cras semper dat michi, nunquam hodie.
     Crastina lux acceptat tibi, dum crastina lux est;
     Dum uenit et nondum est, incipit esse, doles,
     D[um st]at cras, tunc cras aliud promit[t]is, et ecce,
     Dum cras multiplicas, tempus et hora fugit.

     Et licet in iudicando et in consiliis et in ira, mora sit valde utilis, ut supra dictum est, in conuersionem tamen ad Dominum est mora multum periculosa, et etiam quandoque mortifera. Et potest dici, ut Ouidius in Epistolarum [libro] dixit:

     Quecumque equor habet, quecumque pericula tellus,
     Tam longe causas suspicor esse more.

     Ordina ergo te et uitam tuam secundum Dominum, et bene tibi erit. Nam dixit Apostolus: S[c]imus autem quam diligentibus Dominum omnia co(h)operantur in bonum. –
     Est tercium cum (et) prudentibus conuersari. – Iuxta illud: Cum bonis ambula. Et alibi: Qui cum sapientibus graditur, sapiens erit. Et alibi: Vir sapiens, si cum stulto contenderit, siue irascatur, siue rideat, non requiem inueniet. Et alibi: Cum irrisore consorcium uero abeas; loquele eius quasi tocsica (sic) fugias; loquele enim eius tui laqueus fit, alternaque affabilitas, despeccio. Aliud dixit: Cum bonis hominibus recte et bene utaris, non solitarie uiuendo, sed semper bonam societatem affectendo. Dixit Seneca: Non potest aliquod bonum esse nisi cum homine. Et alibi: Nullius boni sine socio iocunda est possessio. –
     Et ex opposito quinque sunt propter que nullum negocium expeditur.
     Primum est otium. – Iuxta illud: Vsquoque, piger, dormis? quando consurges a sompno tuo? Inde Cato dixit:

     Plus vigila semper, nec sompno deditus esto;
     Nam diuturna quies uiciis alimenta ministrat.

     Dixit sapiens quam ocia omnino fugere debes. Multam enim maliciam docuit occiossitas (sic), quod etiam ait: Qui operatur terram suam, saturabitur panibus; qui autem sectabitur ocium, replebitur egestate. Vt dictum est, (et) efficiuntur desides et pigri et luxuriosi, et torpent homines et ad omnia fere mala uicia dissoluuntur. Quare dici consueuit:

     Frigore torremus, nos estus ad ocia soluit;
     Et sic desidibus tempus utrumque nocet.

     Ocia enim ita pigros faci[un]t homines ut fere omnia sua negligant et inculta relinquant. Vnde filius Sirax (sic) dixit: Per agrum p(r)igri hominis transiui(t), per uineam stulti, et etiam ecce totum operuerant urtice et superficiem eius cooperuerant spine et materia lapide destructa erat. Quod cum uidissem, apposui in animo meo et ex eo didi(s)ci disciplinam. Parum, inquid, dormies et modicum dormitabis, pausil[l]um manus conseres ut quiescas, et ueniet quasi precursor egestas tua, et mendicitas quasi uir armatus. –
     Secundum impedimentum est uilipensio preceptorum diuinorum; – iuxta illud: Time Dominum Deum tuum, et dilige eum ex toto corde tuo et ex tota tua mente et proximum tuum sicut te ipsum, et sic intrabis in regnum celorum. Si autem precepta Domini et decem legis mandata uilipendis, domum construes in iehennam. –
     Tercium impedimentum est credere unicuique. – Vnde dixit sapiens: Qui credit cito, leuis est corde et mimorabitur. Facilitas ad partem stulticie vergit. Nam dixit Salomon in Prouerbiis: Dissipentur cogitaciones, ubi non est consilium; ubi uero plures consiliarii sunt, consumantur. Et alibi: Vbi est (ubi est) multitudo, ibi est confusio.
     Quartum est prudentibus conuersari, – sicut faciunt superbi uel peruersi homines qui nolunt ueritati consentire. Vnde dixit quidam: Contendere superiori furiosum est, cum pari dubium est, cum minore uerecundum puto. Itaque contenciones fugere, et qui non potest potencioribus resistere, procuret sollicite ut eisdem ualeat placere; et non solum contendere uel uiolenter resistere potencioribus est furiosum, sed eciam irasci cum potenti est periculosum. Ait enim Seneca: Potenti irasci periculum est. Quare et Cato dixit:

     Cede locum lesus fortune, cede potenti:
     Ledere qui potuit, aliquando prodesse ualebit.

     Sapientes uero contra tales habent patienciam, quia dicitur quod paciencia plus valet omnibus aliis virtu(tu)bus. Vnde versus:

     Nulla ualet tantum uirtus, pa(s)ciencia quantum,

     Et iterum:

     ... Virtus uidua est quam non paciencia firmat.

     Et Cato dixit:

     Maxima enim morum semper (sed) paciencia uirtus.

     Et alibi: Melior est paciencia uiro forti, et qui dominatur animo suo gubernator est urbium.
     Quintum et ultimum est non attendere ueritatem. – Vbi illud autem quod impedit omne bonum negocium perficiendum est, non attendere ueritati. Ait enim Jesus Sirac[h]: Ante omnia opera tua uerbum tuum verax precedat te, et ante (tuum) consilium stabile. Super omnia enim est veritas col(l)enda que sola Deo homines proximos facit, cum ipse Deus ueritas sit ipsemet, hoc attestante: Ego sum uita, ueritas et ui. Si ergo loqui debes, ueritatem omni modo dicas, mendacio doloso penitus fugato. Vnde Salomon in Ecclesiastem: Pocius diligendus est fur quam assiduus in mendacio. Et alius dixit: Acquiesce ueritati siue a te prolate, siue fuerit ablate. Et alius: Pessima consuetudo displicere ueritatem. Et intelligo ueritatem puram in qua nichil misceatur falsitatis; nam idem bonum est uerum, si non aliquod misceatur auersarium. Et Seneca ait: A uerbis quoque turpibus abstineto, quia licencia eorum imprudenciam nutrit. Homo, assuetus in uerbis improprii[s], non erudietur cunctis diebus uite sue, et ista sufficient de illo qui non uult attendere ueritatem. –
     Et hic finitur illud quod fuit superadditum ultra xviij capitula, que fuerunt a lingua yndica in persicam et a persica in arabitam (sic) diuulgata.

EXPLICIT CAPITULUM PROHEMII LIBRI.