Tractatus

de visione beatifica

ca. 1290

________________________________________________________________

(1. Intellectus agens in ordine ad Deum)

(1) Quantum ad primum consideranda sunt quattuor: primum, quod abditum mentis secundum Augustinum, quod est intellectus agens, in sua essentia vere est substantia; secundum, quod in ipso expressa est similitudo et imago divinae substantiae; tertium, quod ex his sequitur, videlicet quod ipse essentialiter est Dei capax sua intellectione; quartum, quod perfecte in Deum conversus est per suam essentiam, quae non differt ab eius operatione.

(1.1. Intellectus agens ut substantia)

(1.1.1. Intellectus agens ut imago Dei est substantia)

(1) Circa primum sumendum hoc, quod dicitur Gen. 1, quod Deus fecit hominem ad imaginem et similitudinem suam. Ubi glossa «in aeternitate», item glossa ad imaginem, id est «unitatem trinitatis», ad similitudinem glossa «innocentiae et iustitiae», item ibidem ad similitudinem «in morum sanctificatione et iustificatione».

(2) Huiusmodi autem habitus virtutum sanctificationis et iustificationis concernunt necessario actus et habitus intellectuales, quibus per exterius cogitativum seu per intellectum possibilem negotiamur, in quo consistit similitudo ad Deum, quae est per gratiam. Quod autem dicit ad imaginem quoad aeternitatem et unitatem trinitatis, manifestum est, quod hoc pertinet ad naturam. Utrumque autem [12 vb] istorum, scilicet imago et similitudo, pertinet non ad corpus, sed ad mentem, ut ibi dicitur in glossa super Gen.

(3) Quod ergo dicitur ad similitudinem, hoc pertinet ad exterius cogitativum seu intellectum possibilem et ea, quae sui dispositioni subsunt. Quod autem dicit ad imaginem, quae consistit in aeternitate et unitate trinitatis, refertur ad abditum mentis seu intellectum agentem, quo substantia animae figitur in aeternitate, ut infra patebit, et in quo solo invenitur illa unitas trinitatis et trinitas in unitate, qua est homo ad imaginem Dei, ut infra ostendetur et interim supponatur hic.

(4) Haec autem non possunt convenire intellectui possibili, cum sit ens pure in potentia et nihil eorum, quae sunt, antequam intelligat, secundum Philosophum III De anima. Igitur ex ipso per naturam non figitur substantia animae in sua perpetuitate, sed ipse potius est res delata super aliud, per quod sustentatur in esse, quod habet vel habere potest. Ex natura etiam eius possibili manifestum est, quod nulla distinctio cadit in essentiam eius, quo quantum ad unitatem in trinitate et trinitatem in unitate sit ad imaginem Dei secundum naturam. Huiusmodi enim distinctio, cum sit distinctio secundum rationem actualis originis, non potest inveniri nisi in ente, quod est aliquid secundum actum, quod non est intellectus possibilis.

(5) Et si quis dicat, quod secundum ea, quae pertinent ad intellectum possibilem, invenitur distinctio originis, inquantum ex memoria, quae est habitus specierum, nascitur actualis intelligentia et ex utroque voluntas, dicendum ad hoc, quod in huiusmodi originatione seu emanatione attenditur solum quaedam similitudo originis divinarum personarum, non autem imago, secundum quod manifeste dicit Augustinus XV De Trinitate c. 63. Et etiam talis originis distinctio est quaedam verae imaginis in mente similitudo etiam defectiva, ut dicit Augustinus XIV De Trinitate c. 13 et 14, et hoc, quia talis emanatio et distinctio, quam inducit opponens, non attenditur secundum naturam mentis, sed magis secundum actus et habitus mentis acquisitos. Item sequeretur, quod ante exercitium talium actuum et acquisitionem talium habituum homo non esset ad imaginem Dei nisi in potentia, quod est inconveniens secundum Augustinum XIV De Trinitate, ubi movet quaestionem de infante et pertractat, quomodo sit ad imaginem Dei etiam secundum actum. Requiritur autem ad perfectam rationem imaginis, ut sit aliquid secundum naturam mentis et semper in actu.

(6) Supposita igitur veritate divinae scripturae, quae claret ex auctoritate supra inducta et sano intellectu eius, qui dicit hominem factum ad imaginem Dei, necesse est et aliqualiter patet ex iam dictis, quod id, quod secundum suam naturam formaliter est imago Dei in nobis, est substantia.

(1.1.1.1. Ex proprietate vocabuli, quod est imago)

(1) Quod potest sumi primo ex proprietate vocabuli, quod est imago. Quamvis enim in corporalibus secundum accommodationem usus, quo saepe receditur a proprietate locutionum, attendatur imago secundum quandam exteriorem configurationem lineamentorum corporalium, ut columna sic vel sic figurata dicatur imago alicuius, proprie tamen loquendo magis est hoc quaedam similitudo secundum quartam speciem qualitatis, quae attenditur in his, quae sunt qualitates in quantitatibus. Proprium est enim qualitatis secundum eam simile vel dissimile dici secundum Philosophum in Praedicamentis. Unde in talibus magis est similitudo quam imago proprie loquendo.

(2) Sed nec ratio imaginis proprie secundum quantitatem accipitur, cui proprium est secundum eam aequale vel inaequale dici, sed non hoc esse imaginem [13 ra] huiusmodi.

(3) Magis igitur imago proprie dicitur secundum quandam substantialem conformitatem supposita origine unius ab alio ut quaedam consubstantialitas imaginis ad imaginatum, et hoc vel secundum naturae seu essentiae identitatem numeralem, quod non invenitur in corporalibus, sed in spiritualibus et potissime in divinis de Filio, Col. 1, quod ipse est imago Dei invisibilis, vel secundum naturae identitatem secundum speciem, ut filius dicitur imago patris in generatione humana, Gen. 5: «Adam genuit filium ad imaginem suam», vel secundum substantialis conformitatis imitationem tractam ex modo et proprietate originis, secundum quod Deus fecit hominem ad imaginem et similitudinem suam, Gen. 1.

(4) Minus igitur proprie dicitur imago regis in nummo, quod solum quaedam similitudo regis est fundata in quarta specie qualitatis. Proprie autem eius imago dicitur in filio propter consubstantialitatem et processum in natura. In spiritualibus igitur, ubi non est differentia inter qualitatem et quantitatem eo, quod in huiusmodi quantitates de genere qualitatum sunt, non attenditur ratio imaginis in accidentalibus dispositionibus, sed solum similitudo. Ratio autem imaginis consistit solum in conformitate substantiae. Igitur id, quod formaliter est imago Dei in nobis, substantia est.

(1.1.1.2. Ex proprietate ipsius rei)

(1) Idem patet arguendo ex proprietate ipsius rei. Imago enim consistit in conformitate ad Deum quoad unitatem in trinitate et trinitatem in unitate ita, ut unitas referatur ad identitatem essentiae eius, quod formaliter est imago. Trinitas autem attenditur in quadam respectiva origine plurium respective distinctorum intra eandem essentiam, ut sic in ipsa imagine inveniatur unitas in essentia, trinitas autem distinctorum per respectus originis, sicut Augustinus ostendit sic se habere in mente versus finem X De Trinitate et infra patebit.

(2) Impossibile est autem in aliquo accidente inveniri unitatem talem essentiae et intra eandem essentiam distinctionem seu differentiam secundum rationem originis activae et passivae. Proprium est enim substantiae agere et pati. Cuius ratio est, quia agere non est nisi ratio subsistentis in se secundum rationem propriae quiditatis et formae. Accidens autem non est nisi dispositio veri entis, quod est substantia. Unde nullius actionis elicitivum est per modum agentis, et hoc verum est non solum in actionibus, quae transeunt in subiectum distans differentia absoluta, verum etiam in respectivis emanationibus activis et passivis, in quibus omnibus necessaria est subsistentia principiorum emanantium active vel passive.

(3) Cum igitur talis unitas essentiae et trinitas secundum differentiam originis et emanationis sit in mente quoad hanc mentis portionem, quam dicit Augustinus abditum mentis – et est secundum veritatem intellectus agens –, manifestum est ipsum esse substantiam.

(1.1.1.3.1. Ex auctoritate Augustini quantum ad trinitatem in imagine)

(1) Praeterea Augustinus IX De Trinitate c. 10 loquens de ista imagine quantum ad trinitatem, quae attenditur in ea, dicit, quod mens, notitia, amor sic essentialiter et substantialiter sunt, quod singulum eorum substantia est, et si relative ad invicem dicantur. Et infra, c. 13, post aliqualem de hoc inquisitionem infert: «Unius ergo eiusdemque essentiae necesse est haec tria sint.» Ecce, quod haec sunt tria et singulum eorum substantia est et omnia tria una essentia seu substantia sunt.

(2) Adducit autem rationem ad hoc c. 10, quod haec tria, scilicet singulum eorum sit substantia et non sint in subiecto aliquo sicut accidentia, sicut color in subiecto est corpore, dicens, quod nullum accidens excedit subiectum suum. Eodem autem amore, quo mens amat se, potest amare alia, et eadem notitia, qua noscit se, noscit et alia. Ergo ista, videlicet notitia et amor, cum videantur excedere subiectum suum, non sunt accidentia, sed substantiae.

(3) Haec autem rationis deductio, si intelligatur de [13 rb] mente quantum ad exterius cogitativum quoad intellectum possibilem, omnino ridiculosa et nullius videtur efficaciae. Nosse enim se et nosse alia non videtur importare nisi differentiam secundum obiecta, non secundum subiecta, sicut eodem calore potest calefieri lignum et lapis. Ex hoc tamen non sequitur, quod calor excedat subiectum suum ita, quod sit in alio subiecto, et eodem sensu visus videtur album et nigrum nec visus excedit subiectum suum, quamvis tendat in diversa obiecta. Sic autem videtur se habere circa intellectum possibilem, qui intelligit se sicut alia secundum Philosophum in III De anima. Sicut igitur alia ex hoc, quod tendunt in diversa obiecta, non sequitur, quod excedant subiecta sua, sic videtur se habere circa intellectum.

(1.1.1.3.2. Explicatio eius, quod de intentione Augustini est)

(1) Sunt autem, qui dictam rationem Augustini non ultra extendunt nisi quod per eam ostenditur, quod notitia et amor ex hoc, quod mens noscit se et alia et amat se et alia, ex hoc, inquiunt, non sequitur notitiam et amorem esse accidentia vel mentis vel quarumcumque rerum, quae noscuntur vel amantur.

(2) Quamvis autem haec sententia eorum vera sit, tamen ulterius non deducunt vel ostendunt hoc, quod est de intentione Augustini, quod mens, notitia, amor substantialiter sunt in mente et singulum eorum substantia est, ut dicit. Dicendum igitur ad hoc, quod inducitur de accidentibus et de sensu visus, quod secundum intentionem Augustini hoc, quod dicit, quod nullum accidens excedit subiectum suum, intelligendum est, quod nullum accidens eo modo, quo se habet ad subiectum suum, se habet ad aliud subiectum. Solum enim eo modo se habet ad subiectum suum, quod est ei forma vel dispositio, quam est impossibile excedere proprium subiectum. Non autem agit in proprium subiectum, sicut dicit Philosophus in Praedicamentis, quod ea, quae sunt in tertia specie qualitatis, scilicet passibiles qualitates, non eo dicuntur passibiles qualitates, quod subiecta eorum ab ipsis aliquid patiantur, sed quia sensibus ingerunt passiones. Si autem aliquid sic esset actus vel forma in aliquo, ut etiam ageret in ipsum vel circa ipsum, impossibile esset illud esse accidens, quoniam proprium est substantiae agere et pati. Si etiam hoc inconveniens concederetur, quod ageret, nihilominus tamen non excederet subiectum suum sic, ut ageret in aliud, quia ageret in suum subiectum ex ea ratione, qua est propria forma et actus huius, secundum quod non excedit subiectum suum, et ideo non posset agere in aliud a subiecto suo, quia ageret in suum subiectum ex eo determinato respectu, quo est ei propria forma et dispositio.

(3) Unde efficaciter concludit ratio Augustini inducta, qua probat singulum praedictorum trium, scilicet mentem, notitiam et amorem, esse substantiam. Mens enim omni eodem modo sua notitia et amore se habet ad se et ad alia, et sic eius notitia et amor excedunt subiectum suum, et hoc quoad eam notitiam et amorem, quae sunt in abdito mentis, ut infra dicetur.

(1.1.1.3.3. Reicitur falsa conclusio ex Augustini ratione)

(1) Sed videtur obstare adhuc, quod secundum ea, quae dicta sunt, videtur ex eadem ratione concludi intellectum possibilem esse substantiam.

(2) Quod nullus concederet, cum per suam essentiam sit ens in potentia et fit in actu formaliter per speciem intelligibilem, quam constat non esse substantiam. Id autem, quod est substantia et essentialiter est in potentia, non actuatur essentialiter per formam, quae est accidens.

(1.1.1.3.4. Iterum reicitur falsa conclusio ex Augustini ratione)

(1) Videtur tamen ex dicta ratione concludi ipsum intellectum possibilem esse substantiam, quia secundum supra dictum modum excedit subiectum suum. Intelligit enim se et alia.

(2) Ad quod intelligendum, quod ex saepe dicta ratione non potest concludi de intellectu possibili, quod sit substantia simpliciter. Cum enim actu intelligit se, non sic intelligit se, quod ipse idem actus intelligendi sit obiectum talis intellectionis, sed intelligit se, inquantum intelligit se olim factum in actu per aliam intellectionem, et sic intelligit se sicut alia secundum Philosophum et exponit Commentator, quod, sicut alia intelligit per actus et formas suas, quibus talia sunt aliquid in actu, sic intelligit se, [13 va] inquantum aliquando factus est in actu per speciem intelligibilem aliam ab ea, qua nunc intelligit, et sic ipse sub uno actu intellectionis existens intelligit se sub alio actu intellectionis, sub quo fuit, et sic intelligit se sicut alia, videlicet secundum differentiam intelligentis et intellecti.

(3) Unde secundum hoc non habet in eo locum hoc, quod inducebatur, scilicet quod intelligendo alia a se excedat subiectum suum. Numquam etiam se ipsum intelligit nisi inquantum aliud.

(1.1.1.3.5. Concessio extra deductionem rationis Augustini)

(1) Posset tamen concedi et vere conceditur extra deductionem saepe dictae rationis Augustini, quod etiam quoad intellectum possibilem verum est, quod haec tria, scilicet mens, notitia, amor, substantialiter et essentialiter sunt in mente ita, quod quodlibet eorum est mens ipsa per essentiam accipiendo amorem, secundum quod nominat solam inclinationem secundum formam rationis seu intellectus circumscripto omni appetitu inferiore. Sic enim non per aliquam formam vel speciem differentem per essentiam, sed se ipsa mens noscit et amat.

(2) Unde Augustinus IX De Trinitate c. 13: «Quomodo autem illa tria non sunt eiusdem essentiae, non video, cum mens se ipsa amet et se ipsa noverit.» Quamvis autem istud verbum Augustinus velit intelligi de abdito mentis, si tamen extendamus ipsum ad intellectum possibilem, concordat cum eo hoc, quod dicit Commentator Super III De anima, quod magis fit unum ex intellectu et specie intelligibili quam ex materia et forma. Ex materia enim et forma fit aliquod tertium, quod nec est materia nec forma. Species autem intelligibilis fit intellectus. Et secundum hoc mens etiam quoad intellectum possibilem se ipsa essentialiter noscit seu intelligit et amat, non per aliquid extrinsecum ab essentia sua secundum modum, qui dictus est.

(1.1.1.3.6. Locus deductionis rationis Augustini)

(1) Quamvis autem saepe dictae rationis Augustini deductio fundata super hoc, quod dicit accidens non excedere subiectum suum, non habeat locum in formis, quae sunt principia agendi in rebus naturalibus, ut sunt calor et frigus et similia, quo videlicet possit concludi ipsa esse substantias, item nec in viribus sensitivis efficaciam habet, ut ostensum est. Sed nec quoad intellectum possibilem ex ea concludi potest ipsum esse substantiam. Et tamen ipsam Augustinus adducit de mente ostendens haec tria, scilicet mentem, notitiam, amorem, esse unius essentiae et singula horum trium esse substantiam. ostendendum nunc, quod hoc veritatem habet in illa portione mentis, quam vocat abditum mentis, quod est intellectus agens. Ex quo concludendum est ipsum esse substantiam.

(2) Ad cuius evidentiam considerandum primo, quod abditum mentis, de quo agitur, semper stat in lumine actualis intelligentiae et semper actu intelligit; secundo, quod tali intellectione se ipsum intelligit per suam essentiam; tertio, quod ipsum idem, cum sit intellectus per essentiam et semper in actu suae intellectionis, est quaedam similitudo et exemplar totius entis in eo, quod ens, secundum quod totum ens secundum omnem sui ambitum sibi intellectualiter praesens est et omnia actu intelligit; quarto, quod, sicut se ipsum, sic omnia alia intelligit per suam essentiam et eodem modo, quo se ipsum intelligit, et eadem simplici intellectione; quinto ex hoc concludendum propositum, scilicet quod praedicta ratio Augustini locum habet in abdito mentis et quod ex ea concluditur ipsum esse substantiam.

(1.1.2. Intellectus agens semper actu intelligit)

(1.1.2.1. Patet ex ratione)

(1) Primum istorum, videlicet quod abditum mentis semper stat in lumine suae actualis intelligentiae, patet, quoniam, cum ipsum in sua substantia sit intellectus per essentiam, quem philosophi intellectum agentem vocant, nec alicui variationi subiciatur quantum ad exitum de potentia ad actum tam quantum ad dispositionem aliquam substantialem quam etiam accidentalem, necesse est ipsum semper fixum esse in eodem modo suae substantiae. Igitur si intelligit, semper intelligit.

(2) Quod autem intelligat, patet, quoniam ipsum est intellectus per essentiam et eius essentia intellectualitas est. Nec dicitur intellectus per solam denominationem quasi ab effectu suo, inquantum efficit intellecta in nobis, sed formali et essentiali praedicatione ex proprio modo et actu quiditativo suae essentiae. Hoc enim importat proprietas et modus suae separationis et impermixtionis cuiuscumque extraneae naturae. Ens enim sic separatum, sic impermixtum nec partibus nec cuicumque extraneae naturae nitens in intraneitate suae essentiae necessario intellectualiter existit.

(3) [13 vb] Quod autem ipse est principium et causa intellectorum in nobis quantum ad intellectum possibilem, hoc efficaciter arguit propositum. Non enim est causa intellectorum instrumentalis seu accidentalis, sed essentialis. Se ipso enim et non instrumentaliter motus ab alio est causa intellectorum. Oporteret enim, si instrumentaliter moveretur ab alio ad faciendum intellecta in nobis, ipsum aliter et aliter moveri ad causandum alia et alia intellecta in nobis, et si hoc, ergo vel moveretur intellectualiter recipiens in se aliam et aliam intellectionem et sic exiret de potentia ad actum intelligendi, quod est impossibile, vel saltem iam haberetur propositum, videlicet quod ipse intelligit. Si autem non moveretur intellectualiter, videlicet non secundum diversas intellectuales dispositiones, sed secundum alias quascumque, ergo aliae dispositiones extraneae a natura intellectus essent in eo, qui est intellectus per essentiam, ex quo sequeretur ipsum non esse vere separatum et immixtum, quod absurdum est ponere in intellectu.

(4) Relinquitur igitur intellectum agentem esse principium intellectorum et causam essentialem. Ex quo sequitur ex proprietate et naturam, quae est per se causae essentialis, quod nobiliore et perfectiore modo praehabet in se causata sua quam sint in se ipsis, id est quam sint in intellectu possibili. Igitur multo magis in intellectu agente quam in intellectu possibili, immo multo nobiliore et separatiore modo huiusmodi intellecta intellectualiter existunt. Aliter enim impossibile esset ipsum esse principium et causam eis. Unde Philosophus comparans intellectum agentem possibili dicit III De anima, quod semper nobilius est agens patiente et principium materia. Cuius sententiae ratio ex immediato hoc dicto descendit.

(1.1.2.2. Aliquorum rudis expositio propositionis ‹Omne agens praestantius est patiente› et reiectio eius)

(1) Contemnenda est autem aliquorum rudis expositio, qua exponunt iam dicti philosophi verbum et Augustini, qui dicit Super Genesim l. XII c. 29, quod omne agens praestantius est patiente. Verum est, inquiunt, inquantum agit, sed non simpliciter est nobilius seu praestantius.

(2) Sed ista expositio omnino est contra intentionem iam dictorum auctorum. Arguunt enim ipsius causae agere ex nobilitate causae et principii actionis in ipsa, non autem imponunt causis nobilitatem ex ipsa actione. Alias enim non valeret ratio Augustini, quam adducit Super Genesim l. XII c. 29, ad probandum, quod corpus non agit in spiritum, nec comparatio Philosophi, qua comparat intellectum agentem possibili tamquam simpliciter nobiliorem.

(3) Patet igitur ex dictis, quod abditum mentis, quod est intellectus agens, semper intelligit.

(1.1.2.3. Manifestum est auctoritate)

(1) Quod etiam manifestum est auctoritate. Dicit enim Philosophus III De anima loquens de intellectu agente: «Substantia actu est.» Ubi secundum aliam translationem habetur: «Est in sua substantia actio.» Et infra: «Idem autem est secundum actum scientia rei.» Et infra: «Sed non aliquando quidem intelligit, aliquando non.» Quod quidam de intellectu possibili nituntur exponere, videlicet ut, quando intellectus possibilis factus est in actu et actu intelligit, tunc non aliquando intelligit, aliquando non, sed semper, quod ridiculosum est. Sic enim posset dici de cursu Socratis, scilicet quod, quando currit actu, non aliquando currit, aliquando non, sed semper et necessario, secundum illud Philosophi in Peri hermeneias: «Esse, quod est, quando est, necessario est.»

(2) Est etiam haec sententia, videlicet quod intellectus agens intelligit, omnium Peripateticorum et omnium secundum eos philosophantium usque ad moderni temporis homines, ut patet ex libris et dictis eorum, quae pervenerunt ad nos, quorum enumerationem non patitur angustia praesentis tractatus.

(3) Idem etiam dicit Augustinus l. De Trinitate XIV c. 14 de parvis, quod interiore memoria mens sui meminit et interiore intelligentia mens se intelligit et interiore voluntate se diligit, ubi haec tria semper simul sunt et simul semper fuerunt, ex quo esse coeperunt, sive cogitarentur sive non cogitarentur, scilicet exteriore cogitatione.

(1.1.2.4. Falsa explicatio auctoritatis Augustini et reiectio eius)

(1) Nec potest istud verbum Augustini intelligi, ut quidam nituntur exponere, scilicet quod hi tres actus mentis, scilicet meminisse, intelligere, diligere, sint ibi, id est in abdito mentis, de quo ibi loquitur, solum habitualiter et non secundum actualem notitiam et dilectionem. Secundum hoc enim non essent tria, sed unus habitus, nec distingueretur memoria ab intelligentia nec a voluntate secundum actualem respectivam originem eorum ab invicem nec attenderetur in eis imago sanctae trinitatis nisi solum secundum habitum, quae omnia sunt inconvenientia secundum Augustinum.

(2) [14 ra] Unde in XV De Trinitate c. 63 de parvis, postquam locutus fuit de memoria, quae est habitualis retentio specierum eorum, quae quis ante cogitavit exteriore cogitatione seu intelligentia, subdit: «Sed illa est abstrusior profunditas nostrae memoriae, ubi gignitur intimum verbum, quod nullius linguae sit, tamquam scientia de scientia et visio de visione et intelligentia, quae apparet in cogitatione, de intelligentia, quae in memoria fuerat, sed latebat.» Ecce, quam eleganter exprimit, quemadmodum scientia, visio, intelligentia exterioris cogitationis, quae omnia nomine verbi intelligit et pertinent ad intellectum possibilem factum in actu, oriuntur ab interiore scientia, visione, intelligentia, quod pertinet ad intellectum agentem, quod est abditum mentis secundum Augustinum.

(3) Manifestum est igitur, quod in abdito mentis secundum Augustinum semper est actualis intelligentia et semper actu intelligit, quod est hic primo propositum.

(1.1.3. Intellectus agens se ipsum intelligit per suam essentiam)

(1) Quantum ad secundum praemissorum, scilicet quod se ipsum intelligat per suam essentiam, considerandum.

(2) Manifestum est enim ex praehabitis, quod abditum mentis, quod est intellectus agens, est intellectus per essentiam. Quidquid autem per essentiam est res in concreto, id ipsum est per essentiam formaliter sub formali abstractione; verbi gratia: Homo est homo per essentiam, et ipse est homo humanitate per essentiam. Similiter ergo id, quod est intellectus per essentiam, est id, quod est intellectualitate per essentiam. Sicut igitur in homine anima, quae est forma partis, vel humanitas, quae est forma totius, habet habitudinem et rationem principii formalis respectu totius, quod est homo, et hoc modo sibi proprio, id est modo proprio animae seu humanitatis, ita et intellectualitas modo sibi proprio, id est intellectualiter, habet rationem et habitudinem principii formalis respectu essentiae intellectus, et hoc non est nisi ipsum intellectum in se ipsum intellectualiter tendere et per hoc constitui substantiam eius et se ipsum intelligere per essentiam.

(3) Intellectus enim, quidquid est et existit, est et existit intellectualiter in sua substantia. Alias non esset intellectus per essentiam. Sed cum sit quid separatum et immixtum carens partibus et quacumque extranea natura, quod operatur, operatur per suam essentiam, et eius operatio ex parte sui est essentia sua. Sive igitur operetur tendens in aliquid quasi principiative, operatur intellectualiter ex parte sui, sive etiam operetur quasi passive, videlicet in capiendo essentiam suam et fixione eius in esse, totum hoc fit intellectualiter ex parte sui intelligendo se ipsum per essentiam, sicut simile habemus in theorematibus maxime mathematicis, quorum principia seu praemissae intellectualiter ipsa constituunt, et ipsa talia theoremata quasi passive intellectualiter constituuntur. Et si unumquodque ipsorum theorematum esset secundum se intellectus per essentiam, unumquodque intelligeret se ipsum per essentiam.

(4) In tali igitur intellectu, qui est intellectus per essentiam, ut ex dictis colligitur, non est distinguere inter substantiam et operationem, qua in se ipsum recipit suam intellectionem. Omnia enim haec sunt idem, videlicet substantia intellectus et intellectualis operatio eius et ipsum obiectum intellectualis operationis intraneum. Unde Philosophus in III De anima dicit, quod in his, quae sunt sine materia, idem sunt intelligens et quod intelligitur. A quorum identitate non differt operatio intellectualis, quae nullam extraneam naturam importat in substantia intellectus, cum sit omnino simplex in essentia.

(5) Est igitur intellectus per essentiam in actu sua intellectuali operatione semper in se ipsum conversus. Et sicut dicitur in Libro de causis propositione 15 de qualibet intelligentia, quae est intellectus in actu per essentiam, quod ipse est rediens ad essentiam suam reditione completa – praemiserat autem propositione 13, quod omnis intelligentia intelligit essentiam suam –, eandem etiam sententiam de intellectu per essentiam, quem in nobis vocat abditum mentis, videlicet quod se ipsum semper intelligit, ponit Augustinus De Trinitate l. XIV c. 14 de parvis. Secundum eum enim ibidem in abdito mentis mens semper sui meminit, semper se intelligit, semper se amat. Et quod hoc mens faciat non aliquo alio, sed se ipsa, dicit IX De Trinitate c. 13, quod mens se ipsa novit et se ipsa amat, et loquitur ibi de notitia et amore, quo [14 rb] mens novit et amat se ipsam.

(1.1.3.1. Dubitatio alicuius super eo, quod intellectus illud, quod est, est ex sua intellectualitate et sua intellectualitate se ipsum intelligit, et responsio)

(1) Posset autem aliquis dubitare super eo, quod dictum est, videlicet quod intellectus id, quod est, est ex sua intellectualitate; ergo intelligit sua intellectualitate se ipsum. Similiter, inquam, videtur posse argui de sensu, scilicet quod sensus id, quod est, essentialiter est ex sua sensualitate. Ergo sensus actu semper sentit se ipsum, ut sit ipse sibi ipsi primum et proprium obiectum sentiendi, quod patet esse falsum. Obiectum enim proprium sensus est extrinsecum ut color a visu.

(2) Ad quod dicendum, quod secus est et aliter se habet de intellectu et aliter de sensu. Intellectus enim secundum naturam et propriam rationem intellectus inquantum intellectus absolutae quiditatis est, id est in sua quiditate non recipit aliquid alterius naturae ratione suae separationis et impermixtionis, et secundum hoc secundum se per modum substantiae existentiam habet, non delatus super remaliam, cuius ipse sit actus permixtus. Hinc est, quod eius operatio intellectualis, quae non est quid extraneum ab essentia sua, ut dictum est, primo et per se intra suam essentiam terminatur et intellectualiter afficit, ut ita dicam, suam essentiam, quod non est nisi intelligere suam essentiam. Hoc est enim intellectualiter afficere aliquid, id est intelligere illud, et intellectualiter affici ab aliquo, id est intelligi ab eo.

(3) Sensus autem, quoniam ipse est forma in alio tamquam in subiecto, prima et propria sua operatione tendit in aliud, quod proprium est omni ei, quod est forma in alio non separata neque impermixta ut calor in igne et aliae formae, quae sunt virtutes mixtae subiectis suis, quae nec in se nec in propria subiecta operantur. Hinc est, quod sensus non habet ex hoc essentiam suam, quod primo et per se se ipsum sentiat, et sic sensualitas seu sensatio non eo modo essentiat sensum, sicut intellectualitas figit in esse intellectum, qui est intellectus per essentiam secundum sententiam Peripateticorum. Et scribit Commentator Super III De anima, quod nihil intelligit extra se, videlicet primo et per se, sed solum in se ipsum conversus est et in suum principium, si habeat altius se principium.

(1.1.4. Intellectus est exemplar quoddam et similitudo entis in eo, quod ens)

(1) Circa tertium praemissorum, videlicet quod intellectus per essentiam est exemplar quoddam et similitudo entis in eo, quod ens, et omnia intelligit, considerandum.

(2) Patet autem hoc ex eo, quoniam intellectus generalis quaedam et universalis natura est secundum proprietatem suae essentiae intellectualis, qua non determinatur ad hoc vel ad aliud tantum intelligendum. Quod manifestum est ex obiecto eius, quod est quiditas non haec vel illa, sed universaliter quaecumque quiditas et ens inquantum ens, id est quodcumque rationem entis habens. Quia igitur eius essentia, quidquid est, intellectualiter est, necesse ipsum intellectum per essentiam gerere in se intellectualiter similitudinem omnis entis, modo tamen simplici, id est secundum proprietatem simplicis essentiae, et ipsum esse intellectualiter quodammodo omne ens.

(3) Quod quidem contingit dupliciter: uno modo in potentia seu potentialiter, ut in intellectu possibili, in quo est omnia fieri, secundum Philosophum in III De anima, alio secundum actum, puta in intellectu agente, in quo est omnia facere. Alias enim, nisi uterque istorum intellectuum esset quodammodo et intellectualiter omne ens, ille quidem in potentia, scilicet intellectus possibilis, hic autem, id est intellectus agens, in actu, impossibile esset hunc quidem omnia facere, id est intellectum agentem, in illo autem omnia fieri, id est intellectu possibili.

(4) Quia igitur secundum iam dicta in intellectu, qui est intellectus per essentiam et semper in actu, omnia entia intellectualiter resplendent in sua essentia, necesse ipsum intelligere secundum actum omnia entia modo sibi proprio, id est modo simplici, id est modo simplicis essentiae suae et simplicis intellectualis operationis suae.

(5) Et ex hoc arguit Commentator Super III De anima, quod, si intellectus agens, qui est intellectus per essentiam et semper in actu, aliquando uniatur nobis ut forma, per ipsum intelligemus omnia entia. Quod videtur aliqualiter concordare cum eo, quod legitur de sancto Benedicto, videlicet quod in quadam mentis elevatione vidit totum universum. Sed qualiter hoc contigerit, Deo committendum iudico.

(6) In eandem autem Peripateticorum sententiam concordat Augustinus, ut ex [14 va] multis locis librorum suorum patet. Et ut aliquid eorum saltem breviter commemoretur, ecce, quid dicit de secreto seu abdito mentis in libro De immortalitate animae versus principium: «Manifestum est immortalem esse animum humanum et omnes veras rationes in secretis eius esse, quamvis eas sive ignorantia sive oblivione aut non habere aut amisisse videatur.» Praemittitur autem ibidem sic: «Sed cum vel nos ipsi nobiscum ratiocinantes vel ab alio bene interrogati de quibusdam liberalibus artibus ea, quae invenimus, non alibi quam in animo nostro invenimus. Nec id est invenire, quod facere vel gignere. Alioquin aeterna gigneret animus inventione temporali. Nam aeterna saepe invenit. Quid enim tam aeternum quam circuli ratio vel si quid aliud in huiusmodi artibus nec non fuisse aliquando nec non fore comprehenditur?»

(7) Idem in XII De Trinitate c. 34 de huiusmodi notitiis vel per ratiocinationem seu per ordinatam interrogationem inventis dicit sic: «Credendum est mentis intellectualis conditam ita esse naturam, ut rebus intelligibilibus naturali ordine disponente subiuncta sic ista videat in quadam luce sui generis incorporea, quemadmodum oculus carnis videt, quae in hac corporea luce circumadiacent.»

(8) Item X l. Confessionum c. 7: «Cum audio tria genera esse quaestionum, an sit, quid sit, quale sit, sonorum quidem, quibus haec verba confecta sunt, imagines teneo, res vero ipsas, quae illis significantur sonis, neque ullo sensu corporis attigi neque uspiam vidi praeter animum meum. Ibi ergo erant, et antequam ea didicissem, sed in memoria non erant.»

(9) Eadem autem ratio est de his et quibuscumque aliis intelligibilibus rebus seu rerum rationibus, videlicet quod cognita sunt menti in suo abdito. Quod quidem contingit ex praesentia incommutabilis veritatis ad mentem, quae incommutabilis veritas Deus est et etiam hac vita videtur, ut dicit De vera religione c. 53 et 54 et multis sequentibus capitulis.

(1.1.5. Intellectus agens sicut se ipsum, sic omnia alia intelligit per suam essentiam)

(1) Ex dictis etiam patet quartum eorum, quae praeenumerata sunt, videlicet quod intellectus, qui est intellectus per essentiam et semper in actu, qualis est intellectus agens, sicut se ipsum, sic omnia alia intelligit per suam essentiam et eodem modo, quo se intelligit, et eadem simplici intellectione. Cum enim ipse per suam essentiam sit exemplar totius entis in eo, quod ens, et secundum hoc sit intellectualiter totum ens, manifestum est, quod intelligendo se ipsum per essentiam eodem modo et eadem simplici intelligentia intelligit totum ens, sicut suo modo, scilicet divino, se habet in Deo, videlicet quod intelligendo se intelligit omnia alia.

(1.1.6. Recapitulatio)

(1) Ex dictis igitur summarie colligendo patet id, quod ostendendum proponebatur, videlicet quod ratio praetacta Augustini, qua probat haec tria, scilicet mentem, notitiam, amorem, esse substantialiter in mente et singulum eorum esse substantiam, quia videlicet nullum accidens excedit subiectum suum, mens autem sua notitia et amore excedit se ipsam, ut ibi dictum est – haec autem dictae rationis deductio locum habet in abdito mentis, quod est intellectus agens.

(2) Et hoc ex dictis sumendum est, quia enim intellectus agens est intellectus per essentiam et semper in actu intelligendi, ut primo ostensum est. Ut etiam secundo ostendebatur, ipse intellectus talis intelligit se ipsum per suam essentiam stans semper in lumine suae actualis intelligentiae, qua in se ipsum semper reflexus est, si tamen potest dici reflexio, ubi vere est directa suae essentiae intellectio. Tertio etiam patuit ipsum secundum rationem intellectualis essentiae esse quoddam exemplar et similitudinem totius entis et omnium entium veras rationes in ipso intellectualiter resplendere et sic omnium entium notitiam sibi inesse secundum actum. Quarto etiam visum est ipsum eodem simplici modo sicut se ipsum, sic omnia alia per suam essentiam intelligere.

(1.1.7. Intellectus per essentiam est substantia, quia excedit subiectum suum, quod nulli accidenti convenire potest)

(1) Ex his, inquam, concludendum est, quod videlicet eodem modo se habet ad se ipsum et ad omnia alia, quia intelligendo se ipsum per essentiam intelligit omnia alia per essentiam eadem simplici intellectione, notitia et amore, et hoc est proprium ei intellectui, qui est intellectus per essentiam, ut sic excedat notitia et amore proprium suum subiectum in habendo se eodem modo ad se ipsum et ad alia.

(2) Quod nulli accidenti convenire potest, et hoc propter duo: [14 vb] primo, quia nulla accidentalis operatio, id est cuius operationis principium est accidens ut calefactionis calor, sentiendi sensus, tendit in se ipsam seu in suum formale principium nec in proprium subiectum, sed in aliud subiecto distinctum. Habitudo enim formae in eo, quod forma, ad proprium subiectum non coincidit cum habitudine agentis ita, ut idem sit forma et agens in proprium subiectum. Alias idem moveret se ipsum, quod est impossibile. Dico autem hic formam, quae sic est actus et dispositio subiecti, ut non sit quid separatum. Alias enim esset subiecto distincta et posset movere proprium subiectum, ut patet in principiis moventibus corpora caelestia. Secundum hoc igitur nec sensus nec calor eodem modo se habent ad alia, sicut se habent ad propria subiecta, et sic non excedunt propria subiecta sua. Excedere enim subiectum suum proprium, prout hic sumitur in proposito, est eodem modo se habere ad alia sicut ad proprium subiectum. Propter hoc etiam intellectus possibilis factus in actu, quia per se et essentialiter innititur phantasmati, non excedit proprium subiectum, quia ipsum phantasma proprium subiectum non excedit eo modo, qui dictus est.

(3) Secundo et alia ratione patet non convenire accidenti cuicumque dictus modus excedendi proprium subiectum, qui competit intellectui, qui est intellectus per essentiam. Intellectus enim talis non solum in eo, quod intelligit, sed in eo, quod intelligitur quasi passive, ut sic imaginemur, ipsa intellectione afficitur in sua essentia capiens et habens in hoc suam essentiam fixam in sua substantia et in esse suo, inquantum videlicet stat in sui ipsius intellectione et inquantum est quid intellectum. Sic enim propriissime est quiddam intellectualiter ens, inquantum videlicet intelligitur in sua essentia, non autem omnino ita proprie, inquantum intelligit, dicitur intellectualiter ens. Quod patet ex eo, quia aliquid potest intelligere ut homo, quod tamen ex hoc, quod intelligit, non est aliquid intellectualiter ens, sed quidquid intelligitur, eo ipso est aliquid intellectualiter ens, et tale est intellectus, qui est intellectus per essentiam et semper in actu, et sic talis intellectus, inquantum intelligit se et inquantum intelligitur a se, eodem modo se habet ad se et ad omnia alia, quia, ut dictum est, ipse est intellectualiter omnia entia.

(4) Quamvis autem sensus sit quaedam affectio seu dispositio vel forma sui proprii subiecti, nulla tamen natura vel dispositione sentiendo suum sensibile afficit, et sic alio modo se habet ad suum subiectum et alio ad obiectum, et secundum hunc modum, quo se habet ad suum subiectum, non excedit idem proprium subiectum suum. Sed aliud etiam quodcumque accidens sive activum sive passivum, si aliquo modo afficiatur obiectum suum, ut calor calefactione afficit calefactibile, non tamen eodem modo se habet ad suum subiectum, in quo est, quia se habet ad ipsum per modum formae. Ad obiectum suae actionis habet se in ratione agentis, et consequenter non tendit ex eodem principio calefactionis in idem numero, id est ex eodem calore in eundem numero.

(5) Intellectus autem, qui est intellectus per essentiam et semper in actu, contrario modo se habet, ut satis dictum est. Ex hoc necessario concluditur secundum Augustinum talem intellectum esse substantiam, quod est propositum.

(1.1.8. Ostenditur ex auctoritate Augustini in libro De immortalitate animae intellectum per essentiam esse substantiam)

(1) Idem ostenditur ex auctoritate et deductionibus rationum Augustini in libro De immortalitate animae. Praeter ceteras autem vias, quibus procedit, principaliter prosequitur duas ad ostendendum animum humanum esse immortalem: unam videlicet ex inexistentia disciplinarum seu artium in animo continentium quasdam immutabiles veritates, ex quo concludit animum esse immortalem; secunda via attenditur in ordine et dependentia animi ab illa incommutabili ratione, cui semper coniungitur nec ab ea separari potest, nec ipsa talis ratio se separat umquam ab animo, et in tali coniunctione ratio sic afficit animum, ut ei esse tribuat, c. 10 et 11. Ex quo concludit ipsum animum esse immortalem. Ex quibus ulterius vult concludi ipsam animam rationalem esse immortalem.

(2) Istae autem rationes de animo quantum ad intellectum possibilem seu exterius cogitativum, quod idem est, nullius efficaciae sunt. Manifestum est enim intellectum possibilem non semper actu intelligere quascumque immutabiles veritates, et [15 ra] sicut primo est in potentia intelligendi, antequam fiat in actu, sic etiam cadit ab actuali suo intelligere, et, quod amplius est, si aliquae talium immutabilium veritatum fuerint repositae in memoria, frequenter per oblivionem abolentur. Coniunctio etiam talis, qua animus dependet et afficitur ab illa incommutabili ratione secundum Augustinum ibidem, quia semper secundum actum est, tribuit animo semper esse actuale quoad actualem intelligentiam, quod constat non habere locum in intellectu possibili.

(3) Pertinet igitur dicta coniunctio rationis ad animum secundum abditum mentis, quod est intellectus per essentiam semper in actu, nec incidit umquam separatio ipsorum ab invicem nec alterutrius eorum interitus, ut ibi Augustinus pertractat.

(4) Hoc autem praeter rationes, quas Augustinus ibi adducit, contingit secundum legem essentialium causarum et causatorum, quae ab invicem non separantur nec aliquid ipsorum vergit ad interitum. Quae causalis habitudo est inter incommutabilem illam rationem et abditum mentis, ut in quam plurimis locis loquitur Augustinus nunc vocans rationem aeternam, nunc incommutabilem veritatem, nunc regulas aeternas praesentes menti.

(5) Habito igitur animum esse immortalem ex praesentia in eo disciplinalium et immutabilium veritatum et ex coniunctione sui ad rationem aeternam, ex hoc concludi vult animam rationalem esse incorruptibilem. Ex quo ulterius sequitur ipsum animum quantum ad abditum mentis esse substantiam. Principium enim substantiae substantia est secundum Philosophum in XII Metaphysicae. Secundum deductiones enim praemissas anima rationalis figitur in sua immortalitate ex immortalitate animi, ut sic se intellectualiter habeat in anima, sicut cor vitaliter se habet in animali. Alias enim, nisi, sicut dictum est, abditum mentis se habeat ad animam, nulla praedictarum rationum Augustini valet ad propositum suum concludendum de immortalitate animae.

(6) Si enim saepe dictum abditum mentis, quod est intellectus per essentiam semper in actu, esset quaedam potentia modum accidentis habens in subiecta anima, cuiusmodi sunt virtutes sensitivae et intellectus possibilis, efficaciter et vere posset opponi praedictis, videlicet quod non sequitur animum esse immortalem ex affectione, qua afficitur ex ratione aeterna, vel ex inexistentia immutabilium veritatum. Posset enim dici, quod talia, quae dicta sunt, non sunt in animo nisi ex suppositione constantis subiecti, quod est anima, et ita iam supponitur anima in esse immortali, quod debuit probari. Possent enim praedicta, scilicet immutabiles veritates et affectio rationis aeternae, inesse animo, etiam si anima non esset immortalis, et cadente ea in non esse omnia praedicta et ipse animus caderet in non esse, sicut manifeste videmus, quod immutabiles veritates sunt in intellectu possibili, quando actu intelligit eas. Ipse intelligendo afficitur saepe dicta ratione aeterna et ex ea intelligit, quidquid intelligit, secundum Augustinum VIII De Trinitate c. 11 et 12 et XII l. c. 34 et in aliis innumeris locis. His, inquam, non obstantibus nihilominus intellectus possibilis cadit ab huiusmodi immutabilibus veritatibus et ab affectione rationis aeternae ex subtractione vel corruptione phantasmatum, quibus intelligendo innititur.

(7) Sic utique contingeret in abdito mentis quantum ad eius casum in non esse, nisi ponamus ipsum esse substantiam et dicto modo se habere ad animam et sic ex eius immortalitate derivari immortalitatem ad animam rationalem.

(1.1.9. Sententia omnium Peripateticorum et Augustini, quod intellectus agens est substantia)

(1) Est etiam haec sententia, scilicet quod intellectus agens est substantia, omnium Peripateticorum, ut patet per Alexandrum et Alpharabium in libris De intellectu et intelligibili, per Avicennam, per Commentatorem Super III de anima. Unde etiam quidam eorum conati sunt eum ponere substantiam separatam. Philosophus etiam III De anima dicit ipsum omnia facere intellecta. Facere autem proprium est substantiae.

(2) Idem dicit Augustinus de abdito mentis, in quo ponit haec tria, scilicet memoriam, intelligentiam, voluntatem, l. XIV, videlicet quod est substantia, l. X De Trinitate c. 27: «Haec igitur tria, memoria, intelligentia et voluntas, quoniam non sunt tres vitae, sed una vita, nec tres mentes, sed una mens, consequenter utique nec tres substantiae, sed una substantia.»

(1.1.10. Falsa expositio intentionis Augustini et reiectio eius)

(1) Nec attendendum [15 rb] expositioni aliquorum, qui dictam auctoritatem ab intentione et sententia sui auctoris distrahere nituntur dicentes hoc, quod dicitur: «Memoria, intelligentia, voluntas sunt una vita, una mens, una substantia», sic intelligendum esse, ut sit sensus: Sunt una vita, id est sunt in una vita, sunt una mens, id est in una mente, sunt una substantia, id est in una substantia, quae est anima.

(2) Quamvis autem haec sententia concedi possit, tamen sub hoc sensu, quem dicunt, non inducit eam Augustinus nec valeret sibi ad suum propositum, quod infert in fine eiusdem capituli, scilicet quod haec tria, memoria, intelligentia, voluntas, solum in hoc differunt, quod ad invicem referuntur. Vult igitur omnia ista, scilicet vitam, mentem, substantiam et similia absolute praedicata, quod vocat «ad se dici», formaliter praedicari et essentialiter de memoria, intelligentia et voluntate ita, ut quodlibet absolute praedicatorum de singulis istorum praedicetur in singulari et de omnibus simul, non in plurali, sed in singulari. Supposito igitur, quod haec tria, memoria, intelligentia, voluntas, in omnibus absolute et formaliter praedicatis sint idem, et coassumpto cum hoc, quod nihilominus invenimus inter ea nonnullam differentiam, concludit, quod solum in hoc differunt, quod ad invicem referuntur, quod nequaquam sequeretur, si solum dicerentur una vita vel una substantia ex eo, quod sunt in una vita vel in una substantia. Sunt enim in una vita et substantia virtutes vegetativae, sensitivae, motivae secundum locum. Non tamen sequitur ex hoc, quod solum in hoc differant, quod ad invicem referantur, immo adhuc huiusmodi differunt differentiis absolutis.

(3) Ex dictis igitur patet abditum mentis, quod est intellectus per essentiam, esse substantiam, quod est primum eorum quattuor, quae supra enumerata sunt et proposita ad considerandum circa primum principalem articulum huius tractatus.

(1.2. Intellectus agens ut imago Dei)

(1.2.1. Ex ratione et auctoritate)

(1) Secundo videndum, quod in isto intellectu expressa est principaliter similitudo et imago Dei, quod patet ratione et auctoritate, ratione, inquam, primo sumpta ex modo suae processionis a Deo, secundo ratione sumpta a proprietate suae substantiae.

(1.2.1.1. Ratio sumpta ex modo processionis intellectus agentis a Deo et reductionis in Deum)

(1.2.1.1.1. Quadruplex differentia rerum in entibus)

(1) Primo sic: Videmus enim in entibus quasdam rerum differentias, secundum quas reducuntur in Deum sicut in principium suae productionis secundum rationem causae formalis repertae in Deo secundum quadruplicem differentiam quantum ad modum intelligendi. Invenimus enim in entibus ipsarum rerum species seu id, quod sunt secundum speciem. Sunt etiam in rebus individua seu id, quod sunt inquantum individua. Tertio reperiuntur etiam in universitate rerum quaedam substantiae spirituales intellectuales participantes intellectum quoad scientiam et intellectuales operationes, cuiusmodi sunt spiritus illi, quos angelos dicimus. Quarto et supremo ordine sunt res, quae sunt intellectus per essentiam, qui in diversos gradus distinguuntur secundum philosophos.

(1.2.1.1.2. Primus modus reductionis aliquorum entium in Deum)

(1) Primum istorum, videlicet rerum species seu id, quod sunt res secundum suam speciem, reducuntur in Deum sicut in principium quoad causam formalem, quae est propria uniuscuiusque speciei ratio, quam nos quoquo modo definitione percipimus. Secundum quarum rationum differentias diversae rerum species processerunt, et secundum unam cuiusque speciei rationem omnia individua illius speciei processerunt seu procedunt in esse. Individui enim inquantum individuum non est ratio proprie. Quantum autem ad ipsas species alia ratione processit homo, alia ratione equus secundum Augustinum libro 83.

(2) Unde in Epistula ad Nebridium Augustinus dicit: «Mihi», inquit, «videtur, quod quantum ad hominem faciendum attinet, hominis quidem tantum, non meam vel tuam ibi esse rationem.» Et infra aliquibus interpositis ponit exemplum dicens: «Nam in disciplina metiendi una est anguli ratio, una quadrati. Itaque quotiens demonstrare angulum volo, non nisi una ratio anguli mihi occurrit, sed quadratum nequaquam describerem, nisi quattuor simul angulorum rationem intuerer.» Adverte, quod dicit «rationem», non «rationes». Ubi igitur in his, quae interponit his auctoritatibus, dicit diversorum hominum diversas esse rationes, intelligendum est «rationes», id est «ideas».

(3) Sic ergo unaquaeque res secundum suam speciem reducitur in Deum sicut in principium secundum formam quantum ad propriam rationem, secundum quam [15 va] facta est, sicut dicit Augustinus Super Genesim l. IV c. 29.

(1.2.1.1.3. Secundus modus reductionis aliquorum entium in Deum)

(1) Sicut autem res id, quod sunt secundum speciem, reducuntur in Deum tamquam in principium secundum formam quantum ad uniuscuiusque propriam speciei rationem, sic unumquodque individuum in eo, quod individuum, reducitur in Deum sicut in principium secundum formam, quae est idea et exemplar in mente divina.

(2) Unde Augustinus libro De 83 quaestionibus dicit: «Sunt namque ideae quaedam principales formae vel rationes rerum stabiles atque incommutabiles, quae divina intelligentia continentur, et cum ipsae non oriantur neque intereant, secundum eas tamen formari dicitur omne, quod oriri et interire potest, et omne, quod oritur et interit.» Cum igitur res non oriantur nec intereant secundum rationem suae speciei, solum hoc, quod oritur et interit, est individuum. Hinc colligitur ideas proprie loquendo esse formas seu exemplaria singularium individuorum, quamvis etiam minus proprie et extenso nomine possint dici rerum rationes existentes in mente divina.

(3) Unde Augustinus in eodem capitulo immediate praemittit: «ideas igitur latine possumus vel formas vel species dicere, ut verbum verbo transferre videamur. Si autem eas rationes vocamus, ab interpretanda quidem proprietate discedemus. Rationes enim graece ‹logos› appellantur, non ideae. Sed tamen quisquis hoc vocabulo uti voluerit, a re ipsa non abhorrebit.» Unde frequenter et passim ideas nominamus rationes rerum in mente divina, et ipsas, quae sunt proprie rerum rationes in mente divina, dicimus seu vocamus ideas, quamvis ideae rerum et rationes earum in mente divina, si proprie accipiantur ideae et rationes, suis propriis rationibus differant.

(4) Quod praeter ea, quae dicta sunt, patet etiam ex effectu et diverso respectu rerum ad ipsa et ipsorum ad res in modo principiandi. Sunt enim ista, ut supra dictum est, principia secundum rationem formae, sed differenter. Rationes enim rerum in mente divina sunt rerum principia directe quasi per modum causae formalis formaliter constituentes rem secundum speciem, sicut ea, quae comprehenduntur sub definitione, se habent ad res, quarum sunt definitiones. Ideae autem sunt quaedam formae exemplares, secundum quas et ad quarum imitationem res procedunt seu processerunt.

(5) Differt autem plurimum res fieri ex aliquo tamquam ex formali principio causali et fieri res secundum aliquid imitabile secundum modum formae exemplaris, secundum quam, si saltem appropriate loquamur, processerunt seu procedunt individua inquantum individua a Deo. Nihilominus tamen convenienter et vere dicimus etiam individua ratione constitui a Deo, secundum quod ratio importat ordinem rei ad suas causas efficientem et finalem. Sed sic non accipimus rationem in proposito, sed solum secundum quod ratio est determinativa rei secundum speciem.

(1.2.1.1.4. Tertius modus reductionis aliquorum entium in Deum)

(1) Tertio loco secundum praemissam enumerationem invenimus in universitate rerum quandam maneriem sive genus entium sublimis gradus naturae et perfectionum suarum, et huiusmodi sunt quaedam substantiae spirituales, quas angelos nominamus, quae quantum ad processum suum a Deo praeter iam dictos modos procedendi et reductionis in Deum secundum aliquod formale principium repertum in Deo concernunt quendam specialem et sibi proprium modum processionis et reductionis suae in Deum secundum aliquid formale repertum in Deo. Procedunt enim huiusmodi a Deo in similitudinem divinae substantiae et suarum substantialium perfectionum, quales sunt scientia, sapientia, bonitas, potentia, praesidentia, entium dispositio et gubernatio et si qua sunt similia, quae suo modo communicantur dictis substantiis spiritualibus, et sic dictae substantiae spirituales procedunt a Deo in similitudinem divinae substantiae, quae suo modo, id est modo divino et sibi proprio, talibus perfectionibus substat.

(2) Propter quod etiam hoc nomine substantiae utimur, non quod in Deo aliqua diversitas sit divinae substantiae et dictarum perfectionum, sed modo humano loquimur quantum ad modum intelligendi, quo divina balbutiendo resonamus.

(3) Sic ergo saepe dictae substantiae spirituales processerunt a Deo non modo secundum rationem determinativam rei secundum suam speciem nec solum secundum rationem [15 vb] ideae, ad quam et secundum quam exemplantur individua, quae duo, id est ratio et idea, attenduntur in mente divina, sed, sicut dictum est, ad similitudinem et imitationem divinae substantiae et substantialium perfectionum.

(4) Unde Hugo l. I De sacramentis parte 5 c. 2: «Sola quippe rationalis creatura ad similitudinem Dei facta legitur, et non dicitur, quoniam alia creatura praeter solam rationalem ad similitudinem Dei facta sit, licet omnis creatura in ratione divina et in providentia aeterna ipsius causam et similitudinem habuerit, ex qua et secundum quam perfecta sit in subsistentia sua. Sed magna differentia est et distantia magna similitudinem in Deo habere et ipsum Deum habere similitudinem. Quamvis enim in Deo nihil esse possit quasi minus aut diversum aut aliud a Deo, longe tamen aliud est factum esse aliquid ad similitudinem ipsius, quod in Deo est et in ratione eius et in providentia ipsius, et factum esse ad similitudinem Dei et Deo simile esse.» Et infra: «Et eluxit perfecta imago imitans auctorem suum et apparuit quasi ipsum in altero et idem unum et inventa sunt in secundo quoque, quae et in primo, secundum aemulationem et imitationem et imaginem et similitudinem rationes et causae et similitudines et formae et dispositiones et providentiae futurorum, quae facienda fuerant.»

(5) Iste est igitur tertius modus, quo aliqua entium reducuntur in Deum tamquam in principium quantum ad aliquid formale repertum in ipso, videlicet quantum ad similitudinem substantiae et suarum substantialium perfectionum. Circa quem modum videtur etiam in iam dictis verbis Hugonis innui, quod ex hoc modo reductionis in Deum quaelibet talium spiritualium substantiarum sit facta ad imaginem Dei.

(6) Ad quod dicendum, quod quantum ad dictum modum productionis substantiae spiritualis et reductionis ipsius in Deum in iam dictis verbis Hugonis sumitur imago pro quadam propinqua similitudine talis substantiae ad Deum, sicut etiam extenso nomine quamlibet formam creatam vocat imaginem illius summae formae increatae, quae Deus est, Boethius in libro De Trinitate et De consolatione 5: «Pulchrum pulcherrimus ipse | mundum mente gerens similique imagine formans.»

(1.2.1.1.5. Quartus modus reductionis aliquorum entium in Deum)

(1) Quamvis etiam quaelibet dictarum substantiarum spiritualium vere sit facta ad imaginem Dei, sed hoc est secundum altiorem gradum similitudinis ad Deum, in quo attenditur quartus modus reductionis entium in Deum sicut in principium quoad aliquid formale repertum in Deo. Est autem hic modus proprius eorum entium, quae sunt intellectus per essentiam semper in actu, in quorum quolibet proprie et perfecte relucet Dei imago, inquantum quilibet eorum per suam essentiam est Dei imago, ut sic generaliter loquamur. Quomodo autem et qualiter magis in speciali, iam patebit.

(2) Reducitur igitur tale ens, quod est intellectus per essentiam semper in actu, in Deum quoad aliquid formale repertum in Deo non iam secundum aliquod ideale exemplar nec modo secundum aliquam rationem determinantem rebus suas proprias species, quae duo, scilicet exemplar et ratio, attenduntur in mente divina, ut dictum est, nec etiam secundum similitudinem divinae substantiae cum suis substantialibus perfectionibus, de quo modo immediate dictum est, sed potius secundum similitudinem et conformitatem divinae essentiae et eorum, quae ipsius sunt per se, puta subsistere in tribus hypostasibus differentibus secundum respectus originis.

(1.2.1.1.6. Completa ratio imaginis)

(1) Sed adhuc istud non sufficit ad completam rationem imaginis, nisi id, quod est imago, sit expressum seu productum ab eo, cuius est imago. Ovum enim non est imago alterius ovi, quantumcumque sit simile, quia non est expressum ab eo.

(2) Sed nec quaecumque expressio seu productio sufficit ad completam rationem imaginis etiam cum iam dictis. Expressio enim seu productio secundum rationem efficientis et effecti inquantum huiusmodi non sufficit, puta si sic poneremus, quod homo faceret hominem manibus suis, quantumcumque sibi similem, proprie talis homo sic factus non esset imago facientis eo, quod efficientia inquantum efficientia admittit quandam extraneitatem effecti ad efficiens, ne videlicet [16 ra] unum sit imago alterius. Efficere enim inquantum huiusmodi est extra se fluere et facere aliud a se. Imaginatum autem expressivum est suae imaginis quasi sui ipsius in altero. Igitur oportet in tali expressione attendere hoc, quod fiat secundum proprietatem naturae seu essentiae imaginati. Unde secundum hoc etiam in generatione humana filius dicitur imago patris. Gen. 5 dicitur, quod Adam genuit filium ad imaginem et similitudinem suam.

(3) Sed nec istud adhuc sufficit ad completam rationem imaginis. Deest enim in hac humana generatione consubstantialitas imaginis ad imaginatum, ita videlicet, ut humana essentia patris sit in se ipso secundum propriam naturam et sic etiam in filio. Et quia sic se habet in habentibus cognitionem, videlicet quod cognitum est aliquid in se ipso per suam naturam et idem ipsum est in cognitione, sed secundum aliud esse, ideo formae seu species, quae sunt in sensu vel intellectu, quibus cognoscuntur res, dicuntur imagines rerum, quia, sicut dicit Philosophus in II De anima, sensatum et sensus in actu idem sunt, sed esse non idem.

(4) Ulterius autem, si nos poneremus ipsam formam seu speciem sensibilem, qua sensus in actu sentit, expressam esse a sensibili, ut quidam nituntur asserere, et cum hoc ponamus eam condicionem, quae immediate dicta est, scilicet quod sensatum in actu et sensus in actu sit idem et esse non idem, adhuc deficit hic completa ratio imaginis eo, quod huiusmodi conformitas, quae est specierum sensibilium existentium in sensu ad rem sensatam, attenditur in rebus accidentalibus, cuiusmodi sunt ipsae species sensibiles. Imago autem quaecumque alicuius substantiae, si propriissime loquamur, attenditur in substantialibus, ut in principio huius tractatus ostensum est.

(5) Quamvis etiam dicamus imagines eas formas, quae secundum aliquam configurationem repraesentant aliquas substantias secundum illud Matth. 22: «Cuius est imago haec et superscriptio?», sed hoc similiter ratione iam dicta deficit a completa ratione imaginis.

(6) Dicendum igitur summarie ex iam dictis, quod ad completam et propriissimam rationem imaginis in rebus creatis pertinet, ut imago eius, cuius est imago, sit repraesentativum secundum naturam seu essentiam suam, id est imaginati et eorum, quae sunt essentiae per se, item, quod imago sit quid expressum ab imaginato, item, ut sit expressum secundum rationem naturae seu essentiae eius, cuius est imago – sic enim contingit imaginem esse repraesentativam sui imaginati secundum naturam seu essentiam eius et eorum, quae sunt essentiae per se –, item in exprimendo a se suam imaginem sit expressivum sui ipsius in altero, immo sit in se aliquid per suam propriam essentiam et id ipsum sit in sua imagine, secundum aliud tamen esse ita, quod esse in sua imagine sit esse in se ipso altero, item, ut haec, quae dicta sunt, inveniantur in substantiis et quantum ad imaginem et quantum ad imaginatum.

(1.2.1.1.7. Intellectus agens perfecte et proprie imago Dei est ratione suae emanationis a suo principio et reductionis in suum principium)

(1) Haec igitur sunt, quae concurrunt ad completam rationem imaginis in rebus creatis. Imago enim vult esse completa et perfecta conformitas sui ad imaginatum et similitudo repraesentativa, qua non invenitur maior. Et quia secundum dictas condiciones attenditur similitudo et conformitas intellectus, qui est intellectus per essentiam, ad Deum, et tale est abditum mentis secundum Augustinum, quod est intellectus agens secundum Philosophum, ideo in ipso invenitur perfecte et proprie imago Dei.

(2) Quod quidem tali intellectui convenit secundum rationem suae essentiae et ex modo suae emanationis a suo principio. Emanat enim talis intellectus a suo principio, Deo, altiore quodam et nobiliore modo quam res aliae productae a Deo. In productione enim aliarum rerum dixit Deus et factae sunt, et sic secundum effectivam virtutem omnipotentiae suae deductae sunt in esse. Talis autem intellectus, de quo sermo est, non modo sic, sicut aliae res, processit in esse, sed secundum quendam formalem defluxum essentiae suae [16 rb] ab illa summa et formalissima essentia, quae Deus est, intellectualiter procedens ab ea et eo capiens suam essentiam, quod intelligit illam summam essentiam. Et sic in sua substantia essentialiter est id, quod est sua sui ipsius intellectione intelligens se ipsum per essentiam suam, quod quidem originaliter et principaliter est ex eo, quod intelligit suum principium. Et sic intellectualiter emanat ab eo ita, quod sua substantia non est nisi quidam conceptus, quo concipit et intelligit suum principium, sine quo nec suam propriam essentiam posset intelligere.

(3) Nec obstat hoc ei, quod dictum est supra, scilicet quod talis intellectus nihil intelligit extra se. Principium enim substantiae suae, a quo intellectualiter fluit, magis intimum est quam ipse talis intellectus sibi ipsi, et sic intelligendo suum principium non intelligit aliquid extra se, immo plus intra se quam in eo, quod intelligit suam essentiam.

(4) Eius autem, quod dictum est, scilicet quod saepe dictus intellectus intelligendo suam essentiam necessarium est ipsum intelligere suum principium, ratio est, quoniam, cum ipse sit intellectus per essentiam semper in actu, ex hoc ipso est intellectualiter quasi quoddam exemplar totius entis et eorum, quae sunt entis per se, ut supra habitum est. Hinc est, quod, sicut in ordine entium, qui est per se quantum ad dispositionem essentialium causarum et causatorum ad invicem, posteriora non inveniuntur sine primis nec aliquid eorum, quae sunt post, sine simpliciter primo, ita intellectus, qui sunt intellectus per essentiam semper in actu, quorum quilibet in aliquo gradu essentialis ordinis entium figitur sua intellectione, quae est eius essentia, nihil intelligunt sine ea intelligentia, qua intelligunt primum et summum intellectum, sicut etiam nullam entitatem haberent sine ente simpliciter primo. Unde idem sequitur de eorum intellectione, quae est essentia eorum. Et sic huiusmodi intellectus per essentiam semper in actu procedit a Deo quodam formali defluxu intellectus ex intellectu inquantum huiusmodi, id est ut tam intellectus procedens sua intellectione, qua intelligit suum principium, procedat ab ipso et ipsum tale principium sit intellectualiter principium a se procedenti, inquantum ab ipso intelligitur, id est inquantum in ipso est ratio intelligibilitatis, qua potest intelligi.

(1.2.1.2. Ex auctoritate)

(1) Unde Augustinus loquens de isto modo principiandi et fluendi intellectum talem a Deo apte vocat ipsum principium rationem aeternam et veritatem incommutabilem et regulas aeternas praesentes menti, et sic de aliis, quae omnia ad intellectum pertinent. Unde in libro De immortalitate animae dicit, quod ratio aeterna, de qua ibi loquitur, sic afficit mentem, ut ei esse tribuat.

(2) Sic ergo patet, quod abditum mentis, quod est intellectus per essentiam, ratione suae emanationis a Deo et reductionis in Deum sicut in principium et habitudinis suae ad Deum quoad similitudinem repraesentationis potissime est imago Dei.

(1.2.1.3. Ratio sumpta a proprietate suae substantiae probatur ex auctoritate)

(1) Cuius repraesentationis similitudo complementum et perfectionem habet ex modo et proprietate substantiae suae, qua repraesentat Deum trinum et unum, unitatem videlicet essentiae divinae et trinitatem personarum distinctarum per respectus originis. Habet enim similiter talis intellectus in sua substantia unitatem essentiae et trinitatem trium solum per respectus originis differentium, quae sunt memoria, intelligentia, voluntas secundum Augustinum X De Trinitate c. 27.

(2) Cum enim sit intellectus in actu per essentiam, habet in se rationem intelligibilitatis, qua videlicet sua essentia actu intelligatur non solum in ratione obiecti quasi terminans in se motum intelligentiae, qua intelligit se, verum etiam per modum principii, quo ab ipsa oritur talis intelligentia gignens in se sui ipsius intelligentiam non in diversitate essentiae, sed sub distinctione respectiva, et secundum hoc ratione talis intelligibilitatis et ratione talis originis activae dicitur memoria, et ipsum, quod per respectum originis passivae [16 va] sic gignitur, dicitur intelligentia, et quia talis intellectus, de quo agitur, in eo, quod intelligit se, intimam et actualem sui ipsius complacentiam habet et amorem, sequitur processio voluntatis ab utroque, non per gignitionem, ut voluntas sit proles sicut ipsa intelligentia, sed, sicut dictum est, per processionem, sicut distinguit Augustinus l. IX De Trinitate c. 31 et l. XI c. 21 et 32.

(3) Nec etiam huiusmodi processio fit in diversitate essentiae, sed solum per originem respectivam. Omnia enim haec tria, scilicet memoria, intelligentia, voluntas, sunt unum per essentiam, una essentia, una mens, una vita, una substantia, et quidquid essentialiter seu absolute de ipsis praedicatur, de singulis eorum in singulari praedicatur et de omnibus simul, non in plurali, sed in singulari praedicatur. Solum autem in hoc differunt, quod ad invicem referuntur, ut manifeste dicit Augustinus l. X De Trinitate c. 27.

(4) Sunt haec tria etiam sibi invicem coaeva et coaequalia, quorum nihil prius aut posterius, nihil maius aut minus, semper eodem modo permanentia in tota mentis et ipsius animae perpetuitate.

(5) Unde Augustinus XIV De Trinitate c. 14 dicit, quod mens semper sui meminit quoad «interiorem sui memoriam et quoad interiorem intelligentiam semper se intelligit et quoad interiorem voluntatem semper se diligit, ubi haec tria semper simul sunt et semper simul fuerunt, ex quo esse coeperunt», ubi parens prolem tempore numquam antecedit. Et infra c. 16: «Ecce ergo, mens meminit sui, intelligit se, diligit se. Hoc si cernimus, cernimus trinitatem, nondum quidem Deum, sed iam imaginem Dei.» Et supra c. 6: «Sed ea invenienda est in anima hominis, id est rationali sive intellectuali, imago creatoris, quae immortaliter immortalitati eius est insita.» Sic ergo tria praedicta, scilicet memoria, intelligentia, voluntas, sunt sibi invicem coaeva et immortali perpetuitate fixa in esse.

(6) Sunt etiam coaequalia sibi invicem, non solum singula singulis, sed omnibus singula, quia a se invicem capiuntur, non tantum a singulis singula, verum etiam a singulis omnia, ut dicit Augustinus l. X De Trinitate c. 28. In eo autem capiuntur a singulis singula et a singulis omnia, quoniam memoria meminit sui et intelligentiae et voluntatis et intelligentia intelligit se et memoriam et voluntatem et voluntas vult se et memoriam et intelligentiam, ut ibidem pertractat Augustinus.

(7) Secundum praedicta igitur patet, quod perfecta similitudo ad Deum, quae est imago Dei, est abditum mentis, quod est intellectus per essentiam.

(1.2.2. Intellectus possibilis non est vere imago Dei)

(1.2.2.1. Intellectus possibilis recedit a proprietate imaginis)

(1) Nec invenitur imago Dei secundum perfectam sui rationem in cogitativo exteriore, quod pertinet ad intellectum possibilem.

(2) Potentia enim intellectiva, quae est intellectus possibilis, non est substantia, et per consequens non est substantia una per essentiam et trina in respectibus originis.

(3) Item intellectus possibilis non semper est in actu suae intellectionis, immo secundum Philosophum nihil est eorum, quae sunt, antequam intelligat, et sic homo ante intelligere esset solum in potentia ad imaginem et in homine esset imago Dei solum in potentia.

(4) Item actus et operatio et habitudo ad Deum, quae per essentiam competunt intellectui, inquantum est imago Dei, intimius et perfectius competunt quam operatio et habitudo intellectus cuiuscumque ad Deum, quae competunt per aliquam speciem vel quodcumque accidens seu formam accidentaliter informantem ipsum intellectum talem. Intellectus autem possibilis non fit in actu nisi per aliquam speciem.

(5) Item memoria, intelligentia, voluntas, prout pertinent ad intellectum possibilem, non sunt ad invicem coaeva nec semper simul sunt, immo in huiusmodi parens prolem, id est memoria intelligentiam, plerumque tempore antecedit, ut dicit Augustinus XIV De Trinitate c. 14. Potest enim memoria multa in se continere, de quibus nihil est in actuali cogitatione, et posterius tempore potest informari cogitatio ex uno vel ex alio eorum, quae sunt in memoria. Docet etiam huiusmodi experientia, quod in huiusmodi plerumque invenitur reciproca generatio, scilicet memoriae ex intelligentia et intelligentiae ex memoria, verbi gratia: cum aliquis de novo aliquid addiscit et reponit hoc in memoria et rursus cum ex tali memoria iterata cogitatione formatur intelligentia, [16 vb] accipiendo etiam memoriam pro ea vi, quae informatur aliqua specie, quae fuit in actuali cogitatione, circumscripto ab ea omni alio activo principio, sic, inquam, sumendo memoriam nequaquam potest esse parens intelligentiae, quia forma seu species talis existens in memoria eo modo, qui dictus est, est etiam ens in potentia, ut ipsa eadem exeat in actu intelligentiae, quod non potest fieri sine principio aliquo activo, quod est intellectus agens.

(6) Huiusmodi etiam memoria, intelligentia et voluntas, quae pertinent ad intellectum possibilem quantum ad manifestum cogitativum, non sunt ad invicem coaequalia secundum suos proprios actus. Cum enim aliquis actu aliquid intelligit, plerumque multa plura sunt in thesauro memoriae reposita alia ab illo, quod actu tunc intelligitur et quod actu vult voluntas, nisi fortassis velis coaequalitatem istorum trium intelligere quantum ad illam solam speciem, quae nunc actu est in cogitatione et fuit ante in memoria, et secundum hoc etiam actu nunc vult seu diligit eam voluntas.

(7) Ex dictis igitur patet, quantum recedit a proprietate seu propria et completa ratione imaginis id, quod dicimus manifestum intellectuale cogitativum, quod pertinet ad intellectum possibilem.

(8) Nihilominus tamen ipsum tale intellectuale quoad memoriam, intelligentiam et voluntatem, inquantum considerantur circa intellectum possibilem factum in actu, est quaedam propinqua similitudo verae imaginis, immo ipsius summae trinitatis quoad emanationem et trinitatem divinarum personarum, sicut dicit Augustinus XV De Trinitate c. 63, ubi pertractato hoc, quod hic dictum est, mox reducit nos ad memoriam et intelligentiam abstrusiorem, ut verbo eius utar, quam etiam vocat principalem memoriam et intelligentiam, ostendens ibi etiam esse voluntatem sui generis, id est abditam, c. 64, ubi vere et perfecte quaerenda est imago Dei, sicut ostendit XIV De Trinitate c. 14, in quo, scilicet eodem libro et capitulo, dicit se propter hoc de exteriore cogitatione adduxisse documentum, ut per eam manuducamur in cogitationem verae imaginis divinae in nobis, quia, sicut ibi dicit, facilius cognoscitur distinctio, videlicet istorum trium, memoriae, intelligentiae et voluntatis, ubi parens prolem tempore antecedit, id est memoria intelligentiam, in exteriore cogitativo, quam id, ubi parens prolem numquam antecedit, quod fit in abdito mentis, ut ibi dicit quantum ad memoriam, quae est parens, et intelligentiam, quae est proles.

(9) Unde manifestum est, quod Augustinus, a quo totam hanc materiam et sententiam de imagine schola theologorum trahit, non ponit imaginem vere et proprie in exteriore cogitativo quoad intellectum possibilem. Unde in libro XIII c. ultimo loquens de notione, qua fides et bona vita tenentur in memoria, dicit: «Quaecumque notiones sunt in anima fidelis hominis, cum memoria continentur et recordatione inspiciuntur et voluntati placent, reddunt sui generis trinitatem, sed imago Dei, de qua in eius adiutorio post loquemur, nondum in ipsa est.» Item libro XIV c. 15 loquens de salubri scientia rerum humanarum, qua in hac vita id agimus, ut consequamur aeternam, sic concludit dicens: «Ostendens etiam trinitatem in ipsa, sed nondum, quae Dei sit imago dicenda.»

(1.2.2.2. Instantia et responsio: Intellectus possibilis non est imago quantum ad rationem inferiorem et superiorem)

(1) Sed fortassis dicet aliquis, quod in iam dictis auctoritatibus Augustinus loquitur de trinitate, quae formatur in mente quantum ad inferiorem rationem, quam excludit a ratione divinae imaginis; non autem ex dictis auctoritatibus sequitur imaginem non poni in superiore ratione et quantum ad manifestum cogitativum.

(2) Ad quod dicendum, quod imago Dei in nobis proprie pertinet ad naturam. Est autem eadem natura mentis quoad inferiorem et superiorem rationem, quae solum differunt penes officia secundum Augustinum. Igitur eadem ratione, qua ratio inferior excluditur a ratione imaginis, et ratio superior excluditur quantum ad manifestum cogitativum.

(1.2.2.3. Instantia contra responsionem: intellectus possibilis ut imago secundum Augustinum)

(1) Sed huic sententiae videtur manifeste contrarium, quod dicit Augustinus XIV De Trinitate c. 14: «Sed quia ibi esse verbum sine cogitatione non potest, in tribus potius illis imago ista cognoscitur, memoria scilicet, intelligentia, voluntate. Hanc autem nunc dico intelligentiam, qua intelligimus cogitantes, id est quando eis repertis, quae memoriae praesto fuerant, sed non cogitabantur, cogitatio nostra formatur, et eam voluntatem sive amorem vel dilectionem, quae istam prolem parentemque coniungit et quodammodo utrique communis est.» Et infra c. 21 loquens de mente dicit sic: «Quando ad se ipsam cogitatione convertitur, ipsa fit trinitas, in qua iam et verbum possit intelligi. Formatur quippe ex ipsa cogitatione voluntate utrumque iungente. Ibi ergo magis [17 ra] agnoscenda est imago, quam quaerimus.» Et infra c. 23: «Haec igitur trinitas mentis non propterea Dei est imago, quia sui meminit mens et intelligit et diligit se, sed quia potest etiam meminisse et intelligere et amare, a quo facta est. Quod cum facit, sapiens ipsa fit. Si autem non facit, etiam cum sui meminit seseque intelligit ac diligit, stulta est.»

(2) Manifestum est, quod Augustinus loquitur hic de manifesto cogitativo, quia etiam nominat cogitationem et verbum, quod cogitatione formatur, et quod, quando mens meminit, intelligit et diligit Deum, sapiens fit et e converso stulta est, si hoc non facit, quae omnia pertinent ad manifestum seu exterius cogitativum. Ubi secundum iam inducta ponit imaginem trinitatis in mente, quod videtur contrarium supra dictis, ubi ostensum est ratione et auctoritate, quod imago potissime invenitur in abdito mentis.

(1.2.2.4. Responsio)

(1.2.2.4.1. Imago dicitur dupliciter)

(1) Ad quod intelligendum, quod imago dicitur dupliciter: uno modo formaliter et per se et primo id videlicet, quod est vere et formaliter imago; alio modo dicitur imago id, quod ipsa imagine insignitum est, quod etiam propterea imago dicitur, puta homo, qui dicitur imago non secundum suam totalem substantiam, sed quia ipsa imagine Dei insignitus est, ut dicit Augustinus XV De Trinitate c. 66, et subdit ibi exemplum dicens: «Sicut imago dicitur simul et tabula et quod in ea pictum est; sed propter picturam, quae in ea est, simul et tabula nomine imaginis appellatur.»

(2) Secundum hoc igitur dupliciter possumus loqui de imagine: uno modo secundum se quantum ad id, quod formaliter et essentialiter est imago; alio modo in ordine ad id, quod tali imagine insignitum est ad suam perfectionem, maxime in participando ultimum finem.

(3) Primo modo imago est formaliter et essentialiter in abdito mentis, quod est intellectus per essentiam semper in actu, ut supra dictum est, ex quo solvit Augustinus quaestionem, quam moverat de infante ostendens ipsum actu esse ad imaginem Dei, quantum ad mentem secundum memoriam, intelligentiam, voluntatem, quae tria semper simul sunt et semper simul fuerunt, ex quo esse coeperunt, ubi parens prolem tempore numquam antecedit. Ubi dicit se de cogitatione qualecumque adduxisse documentum, quia facilius dignoscitur distinctio trium iam dictorum ibi, ubi parens prolem tempore antecedit, quod contingit in exteriore cogitativo. Unde etiam ibidem dicit Augustinus se ad manuducendum lectorem quasdam alias trinitates adduxisse in quibusdam praecedentibus libris de trinitate. Secundum hoc ergo dicit, quod «in his tribus, scilicet memoria, intelligentia, voluntate, potius ista imago cognoscitur. Dico autem intelligentiam, qua intelligimus cogitantes» et cetera. «Cognoscitur» dicit, sed non dicit, quod in his tribus consistat. Et sic respondendum ad primam hic inductarum auctoritatum.

(4) Similiter respondendum ad secundam. Cum dicit, quod ibi potius agnoscenda est imago, quam quaerimus, et dicit significanter «potius», quia in ea trinitate, de qua ibi loquitur, mens se ipsam in conspectu suo ponit gignens sui ipsius notitiam, quod magis accedit ad similitudinem Dei quam quando informatur cogitatio ex habitu alicuius speciei retentae in memoria.

(5) Si autem loquamur de imagine secundo modo, videlicet in ordine ad id, quod ipsa imagine insignitum est ad suae naturae perfectionem, puta homo, qui ex hoc etiam imago dicitur, secundum hoc nomen imaginis concernit etiam exterius cogitativum, sine quo id, quod formaliter et essentialiter et per se et primo est imago, non communicatur homini ita, ut formaliter pertineat ad eius perfectionem, maxime finalem.

(1.2.2.4.2. Habitudo abditi mentis ad exterius cogitativum)

(1) Oritur autem ex huiusmodi ordine eius, quod formaliter et essentialiter et primo et per se est imago, ad hominem triplex trinitas in exteriore cogitativo, ex qua specialiter homo imago Dei dicitur, sub diverso tamen gradu similitudinis et accessus ad conformitatem divinam.

(2) Habet enim se dicta natura, quam essentialiter et primo imaginem dicimus, ad exterius cogitativum tripliciter: uno modo secundum rationem obiecti; alio modo secundum rationem causae efficientis; tertio modo secundum rationem et habitudinem formae, et hoc vel actu vel potentia.

(1.2.2.4.2.1. Secundum rationem obiecti)

(1) Primo videlicet secundum rationem obiecti, puta quando ipsa mens vel quantum ad id, quod vere est imago et abditum mentis, vel etiam quando se ipsam secundum totum esse suum et possibilitatem ponit in conspectu suo cogi-[17 rb]tatione gignens sui notitiam et producens amorem haec duo coniungentem.

(2) Haec autem trinitas quamvis sit quaedam similitudo eius, quod vere est imago in abdito mentis, homo tamen, qui dicitur imago ratione praedicta, ex hac trinitate primo capit rationem et proprietatem imaginis, ut imago dicatur, et hoc quantum ad primum gradum similitudinis ad Deum inquantum imago, quae similitudo proprie est similitudo cuiusdam proportionalitatis, ut sicut Deus est unus in essentia, trinus tamen in personis, ita mens secundum dictum modum intra suam substantiam, quae etiam quantum ad talem exteriorem cogitationem unitatem habet substantialem secundum Augustinum, invenitur trina, ut patet.

(3) Et hoc est, quod dicit Augustinus in auctoritate supra inducta, scilicet quod in huiusmodi trinitate potius agnoscenda est imago, quam quaerimus.

(1.2.2.4.2.2. Secundum rationem causae efficientis)

(1) Secundo modo se habet dictum abditum mentis ad exterius cogitativum in ratione causae efficientis, inquantum tota nostra intelligentia quantum ad exterius cogitativum ex ipso secundum rationem sui actus effectivi procedit. Ipsum enim est intellectus agens secundum philosophos, ut supra dictum est, qui est principium intellectorum in nobis secundum Philosophum III De anima et secundum Augustinum XV De Trinitate c. 63, ubi dicit, quod ex illo abstruso, quod alibi, scilicet XIV De Trinitate c. 13, vocat abditum, nascitur «intimum verbum», quod ad nullius gentis pertinet linguam, «tamquam scientia de scientia et visio de visione et intelligentia, quae apparet in cogitatione, de intelligentia, quae in memoria fuerat, sed latebat».

(2) Cum igitur mens seu homo per memoriam et intelligentiam et amorem, quae ex dicto abdito procedunt, convertitur vel converti potest in id summum obiectum, quod Deus est, iam magis accedit ad rationem et proprietatem imaginis quantum ad ulteriorem et secundum gradum similitudinis ad Deum, quae similitudo attenditur iam non secundum aliquantum remotam similitudinem proportionalitatis, sed potius secundum propinquiorem, quae est proportionis, quoniam dicta trinitate immediate tenditur in Deum quantum ad quamcumque proportionem operationis ad illud, circa quod operatur, et ideo attenditur hic quaedam similitudo proportionis, sicut etiam in aliis rebus dicitur esse proportio inter agentia et passa. Unde quantum ad hunc secundum modum iam dicitur mens seu homo imago Dei non solum, quia mens sui meminit et se intelligit et amat, sed quia potest meminisse et intelligere et amare eum, a quo facta est.

(1.2.2.4.2.3. Secundum rationem formae)

(1) Tertio modo habet se saepe dictum abditum mentis seu intellectus agens ad ipsum hominem quantum ad exterius cogitativum vel potius, ut dicatur manifestum cogitativum, habet, inquam, se secundum eam habitudinem, qua potest esse forma ipsi, in illa videlicet beatitudine, qua videtur Deus facie ad faciem, ut infra ostendetur. in quo perfecte accedit homo ad proprietatem et rationem imaginis, quia videlicet secundum perfectum et summum gradum similitudinis ad Deum, de qua similitudine, I can. Ioann. 3 c., scimus, quoniam, cum apparuerit, similes ei erimus, quia videbimus eum, sicuti est. Tunc enim illud, quod in se in abdito nunc fulget, revelabitur, ut ipso eodem principio tunc revelato homo etiam quantum ad manifestam cogitativam clarificetur, et haec est perfecta similitudo mentis sive hominis ad Deum.

(2) Unde Augustinus XIV De Trinitate c. 37: «In hac quippe imagine tunc perfecta erit Dei similitudo, quando perfecta erit Dei visio. De qua dicit apostolus Paulus: Videmus nunc per speculum, id est in aenigmate, tunc autem facie ad faciem», et inducit ibi auctoritatem Ioannis supra dictam. Et infra: «Hinc apparet tunc in ista imagine Dei fieri eius plenam similitudinem, quando eius plenam perceperit visionem.»

(1.3. Digressio)

(1.3.1. Duplex quaestio)

(1) Surgit autem occasione eorum, quae dicta sunt, duplex quaestio: una videlicet, quare mens intelligendo se gignit suam intelligentiam, quae etiam proles eius dicitur, amando autem se non gignit amorem seu voluntatem nec est amor vel voluntas proles eius. Secunda quaestio est, quare in Deo in eo, quod intelligit se et amat se per essentiam, inveniuntur tres respectus originis, quibus constituuntur tres personae subsistentes in una [17 va] essentia, in qua essentia inquantum essentia non attenditur hoc, ut ipsa sit aliquod suppositum. Sequeretur enim quartum suppositum esse in divinis, quod est erroneum. In intellectu autem creato, qui est intellectus per essentiam semper in actu, contrario modo se habet. Talis enim intellectus per suam essentiam et secundum rationem suae essentiae est aliquid subsistens per modum suppositi. Ea autem, quae secundum respectus originis intra eandem essentiam distinguuntur ut memoria, intelligentia, voluntas, non habent inquantum huiusmodi et sic distincta subsistentias personales.

(1.3.2. Responsio ad primam quaestionem)

(1) Ad primum istorum intelligendum et concedendum, quod et quaestio quaerendo supponit, scilicet quod, cum mens intelligit se et amat se, intelligentia gignitur a mente inquantum memoria, voluntas autem seu amor non gignitur, sed tamen procedit et procedere ipsam dicimus, ut communi aliquo emanationis verbo, scilicet processionis, appropriate utamur. Cuius appropriationis ratio et proprius modus processionis in eo attenditur, quod procedit secundum inclinationem intellectualem et quod ipsa est quaedam secundum intellectum inclinatio et secundum hoc non potest dici genita.

(2) Quod sic patet et primo hoc considerandum, quoniam omne, quod ab alio gignitur, procedit ab eo; non autem omne, quod ab alio procedit, gignitur ab eo. Processio enim est quaedam emanatio ab aliquo, quocumque modo emanet, sicut possumus dicere, quod conclusiones procedunt ex principiis et naturales passiones ex principiis naturae et naturales respectivae inclinationes ex natura rei, cuius sunt passiones, et rivulus a fonte et similia multa, quorum nullum potest dici emanare a suo principio per modum generationis seu gignitionis. Gignitur autem aliquid, cum ab aliquo emanat et in esse constituitur secundum rationem alicuius activi principii agentis secundum naturam et ipsum emanans secundum processionem suam passivam patiatur secundum naturam, naturam sumendo, secundum quod distinguitur contra inclinationem seu appetitum naturae.

(3) Secundum hoc igitur iam prima fronte apparet, quare intelligentia dicitur et est genita. Procedit enim a mente secundum naturam et a parte principii et a parte termini ipsius processionis seu emanationis, non sic autem amor seu voluntas, quae est quaedam appetitus seu inclinatio secundum intellectum.

(4) Quamvis autem intelligentia procedens a mente seu a memoria secundum dictam rationem vere dicatur genita, non tamen sufficit ad hoc dicta ratio, quod dicatur proles. Habet enim se ratio prolis ex additione ad esse genitum. Omnis enim proles gignitur ab aliquo; sed non omne, quod ab aliquo gignitur, mox proles eius dici debet. Ignis enim gignit ignem; non tamen ignis genitus proles est gignentis, sed huiusmodi gignitio stat in communi ratione gignitionis seu generationis.

(5) Appropriatur autem magis et determinatur ratio et modus generationis seu gignitionis in rebus animatis eo, quod huiusmodi animata generant ex substantia sua, quod cum aliis condicionibus mox dicendis attenditur in eo, quod gignitur ut proles. Semen enim generat plantam, arbor generat fructum, animal generat sperma et menstruum, quorum nullum proles est generantis, quamvis talia generent ex substantia sua. Non enim procedunt huiusmodi in similitudinem formae et speciei generantis.

(6) Quae condicio etiam deficit in quibusdam habentibus cognitionem, in quibus tamen magis determinatur iam ratio et modus generationis per aliqualem approximationem ad eam generationem seu gignitionem, qua aliquid gignitur ut proles. Sunt autem huiusmodi ea animalia, quae generant diversum in natura et specie, ut ea, quae sunt per accidens in natura seu ex putrefactione, ut pediculi coeuntes generant lendes secundum Philosophum et mus generatus ex terra generat aliud diversum in specie. Talium autem generatio non procedit in longinquum, ut videlicet generatum generet et illud iterum generet, sed mox talis successiva generatio cessat, quia talia prima generantia sunt per accidens seu per putrefactionem in natura. Propter hoc mula naturaliter sterilis est, quia invenitur ab eo, quod est per accidens in natura, scilicet ex commixtione duarum diversarum specierum, quod accidit naturae. Si autem contingeret ipsam aliquid concipere in utero, hoc esset [17 vb] ex maxima vi naturae, sed illud conceptum nullo modo ulterius generaret. Accedunt autem tales generationes secundum aliquam approximationem ad eam generationem, qua producitur proles, quia huiusmodi, quae dicta sunt, generant comitante cognitivo appetitu aliquo naturam, quod requiritur ad generationem prolis.

(7) Ulterius autem nec huiusmodi modus generationis, qui competit brutis animalibus perfectis, quae generant sibi simile secundum naturam et speciem, sufficit ad hoc, ut tale genitum dicatur proles. Vult enim proles esse aliquid genitum secundum similitudinem naturae et speciei, in specie, inquam, et natura participante rationem seu intellectum. Unde genitum a bruto in similitudinem naturae et speciei, maxime inquantum venit in usum humanum, in fructu consistit, ut dicit lex civilis, non in prole, et ideo potius dicendum est fructus quam proles.

(8) Ulterius autem secundum praemissa si in generatione humana prodiret monstrum per generationem, quod deficeret similitudine naturae et speciei humanae secundum corpus, tale nequaquam dicendum esset proles, immo ulterius extendendo dissimilitudinem geniti ad gignentem si genitum omnino non esset capax rationis vel alicuius intelligentiae nec disciplinae, nequaquam et hoc genitum dicendum esset proles. Deficit enim utrumque dictorum, scilicet et monstrum secundum corpus et insensatum secundum mentem, a similitudine naturae et speciei humanae, et sic non potest dici proles proprie. Genitum enim, quod proprie dicitur proles, vult esse in ea similitudine, ut sit ipsum suum gignens in altero seu ipsum sit suum gignens alterum.

(9) Ex dictis igitur summarie sumendum propriam rationem prolis, ut videlicet proles sit aliquid procedens a suo principio per modum generationis praedictum ex natura seu substantia gignentis in similitudinem naturae et speciei gignentis in rationali seu intellectuali natura. Unde sicut iam praedicta excluduntur a proprietate et propria ratione prolis, sic quodcumque genitum a causa aequivoca rationem prolis non habet.

(10) Cum igitur intelligentia procedens a mente seu memoria procedat per modum generationis, ut supra dictum est, ex natura et substantia gignentis mentis seu memoriae et secundum hoc habeat, ut procedat in similitudinem naturae et speciei gignentis, et hoc in intellectuali natura, quae est natura mentis, manifestum est ipsam intelligentiam in saepe dicta trinitate mentis solam esse prolem. Voluntas enim seu amor ex modo suae processionis non habet, ut emanet in similitudinem naturae et speciei sui principii, ut patet ex praedictis.

(1.3.3. Responsio ad secundam quaestionem)

(1) Ad secundam praemissarum quaestionum intelligendum considerando, quod in genere praedicamentali, quod est substantia, sunt primae substantiae, sunt et secundae. Primae autem substantiae secundum Philosophum in Praedicamentis sunt, quae proprie et principaliter et maxime substant, quarum proprium est esse «hoc aliquid», ut ibidem dicitur. Secundae autem substantiae subsistunt in primis substantiis et significant non iam «hoc aliquid», sed «quale quid».Iterum autem primae substantiae dicuntur supposita naturae, secundae autem substantiae pertinent ad naturam, inquantum in genere substantiae distinguitur inter suppositum et naturam et ipsa natura subsistit in supposito. Ex his manifestum est, quod perfectio entitatis et subsistentiae in genere substantiae attenditur in primis substantiis, quae sunt hypostases et supposita naturae.

(2) Sicut autem quantum ad ea, quae dicta sunt, se habet in his, quae vere sunt in genere substantiae, sic secundum quandam similitudinem proportionis se habet in entibus separatis, in quibus etsi non secundum rem, tamen secundum modum intelligendi distinguimus inter suppositum et naturam, quae consideratio in entibus separatis tam lata est, ut etiam in primo omnium principio distinguamus quantum ad modum intelligendi inter id, quod est per essentiam, et id, quod est secundum aliquod esse personale seu suppositi.

(3) Differenter tamen invenitur hoc, quod dictum est, in primo principio, Deo, et in aliis substantiis separatis creatis, quae sunt intellectus per essentiam semper in actu.

(4) Ratione autem exempli et maioris evidentiae supponatur, ut sint tales substantiae separatae, quas ponebant philosophi, puta intelligentias, quarum quaelibet per suam [18 ra] essentiam est intellectus in actu secundum eos. In huiusmodi igitur substantia separata, quae est intellectus per essentiam et nihilominus creata et procedens ab altiore principio, id, quod ipsa est per essentiam et inquantum talis intellectualis essentia, stat in esse hypostatico et est hypostasis habens completum esse suae entitatis et subsistentiae per modum primae substantiae cum indifferentia reali hypostasis et naturae, quae in tali hypostasi subsistit secundum modum intelligendi. In eadem autem substantia intellectuali tres respectus originis, qui intra suam essentiam attenduntur, videlicet quod sui ipsius intelligentiam gignit et producit amorem in eo, quod semper se ipsam intelligit et amat, non constituunt tres hypostases seu tria supposita, sed solum est ibi una hypostasis seu unum suppositum absolutum, ipsa videlicet substantia talis intellectualis, si tamen proprie suppositum dici potest, quod nulli accidenti seu differenti a se naturae substare potest.

(5) In primo autem omnium principio, quod Deus est, aliter se habet. Essentia enim sua, quae est sua intellectualis substantia et intellectus per essentiam, inquantum absolute sumitur, id est secundum rationem essentiae vel entis seu substantiae intellectualis, nequaquam habet esse hypostaticum ita, ut sit hypostasis seu suppositum per modum primae substantiae, sed potius tres respectus originis intra suam essentiam tres personas sive hypostases constituunt, in quibus ipsa essentia subsistit tamquam natura in suppositis.

(6) Huiusmodi igitur rei tam divinae, tam secretae cum multa reverentia et timore agendo rationem considerandum, quia, sicut dicit Augustinus l. I De Trinitate c. 7, «ubi quaeritur unitas trinitatis, Patris et Filii et Spiritus sancti, nusquam periculosius erratur nec aliquid laboriosius quaeritur nec aliquid fructuosius invenitur».

(7) Primo autem eam partem differentiae considerandum, quae pertinet ad substantias separatas alias a Deo. Supposito igitur eo, quod praemissum est, scilicet quod unaquaeque substantia prima in genere substantiae vel habens modum substantiae primae habet complementum suae entitatis et subsistentiae ultimata perfectione in eo, quod est aliqua hypostasis seu suppositum in aliqua natura, non autem habet hoc ex ipsa natura circumscripta ratione et proprietate hypostasis seu suppositi. Quamvis autem unaquaeque talis hypostasis habeat hoc, quod est hypostasis vel suppositum, secundum se ipsum et ex actu suae substantiae formali, habet tamen hoc primordialiter tamquam a causa, a generante seu effective constituente suam substantiam in esse, quod universaliter verum est in omni hypostasi seu supposito creato in genere substantiae. Dico autem genus substantiae comprehendendo omnem substantiam creatam.

(8) Cum igitur substantia separata, quae est intellectus per essentiam creata, primordialiter in constitutione suae substantiae fluat a suo principio intellectuali et quodam formali defluxu, intelligendo videlicet suum principium, et sic intellectualiter constituatur in sua substantia, ut sit intellectus per essentiam, ut supra habitum est, complementum suae entitatis et suae subsistentiae habens ex tali suae substantiae constitutione, manifestum est, quod talis substantia in eo, quod ens per suam essentiam inquantum huiusmodi, absolute est hypostasis et suppositum completae subsistentiae hypostaticae in natura. Quoniam autem talis substantia est intellectus per essentiam, inest sibi per se secundum rationem suae essentiae se ipsum intelligere et amare, quo intra suam essentiam gignit sui ipsius intelligentiam quasi verbum expressivum sui et producit sui ipsius complacentiae amorem, quae secundum modum intelligendi posteriora sunt constitutione suae substantiae in esse hypostatico. Unde tres respectus originis, qui attenduntur in iam dictis, non constituunt aliquas hypostases vel supposita, sed supponunt hypostasim dicto modo constitutam in esse hypostatico absoluto et solum uno.

(9) In primo autem omnium principio, quod Deus est, aliter se habet. Essentia enim divina in eo, quod essentia, non est [18 rb] aliqua hypostasis nec hypostatice subsistit per modum suppositi vel personae per modum primae substantiae, sed magis sicut natura per modum secundae substantiae secundum proprietatem sui generis subsistit in suppositis. Ipsa enim divina essentia in eo, quod essentia, non fluit nec causatur ab aliquo alio principio, quod constituat ipsam in esse hypostatico et ut ipsa sit aliqua hypostasis seu suppositum. Essentia enim divina inquantum essentia non procedit ab aliquo causali principio, quoniam prima et summa natura est, sed nec a se ipsa procedit, quia secundum Augustinum nihil se ipsum gignit, ut sit. Sic ergo essentia divina non habet hoc, quod sit aliqua hypostasis, ex eo, quod ex aliquo causali principio procedat.

(10) Sed nec hoc, quod sit hypostasis vel suppositum aliquod, habet secundum se, ex actu videlicet formali suae substantiae, ut ex hoc personaliter subsistat, sed potius eius subsistentia reducitur in subsistentias divinarum personarum, in quibus subsistit tamquam natura in suppositis, ut dictum est. In quorum suppositorum quolibet invenitur vera et completa ratio suppositi et hypostasis, sed non in essentia inquantum essentia. Distinguuntur autem huiusmodi hypostases in divinis secundum respectus originis, ex quibus constituuntur dictae hypostases seu personae. Cuius rei rationem sumendum saltem, inquantum lippiente oculo mentis et balbutiente lingua et tremulo stilo scripturae tantam rem possumus aliqualiter explicare, si tamen possumus.

(11) Supposito igitur primo, quod et per se notum est, videlicet quod divina essentia est intellectus in actu essentialiter, sumatur iuxta hoc, quod omnis intellectus in eo, quod intellectus, essentialem respectum habet ad id, quod intelligitur, sicut dicit Commentator Super VII Metaphysicae, et non solum ad id, quod intelligitur secundum rationem obiecti, sed magis et essentialius ad id, quod intelligitur secundum rationem sui principii, a quo fluit, et dico essentialius eo, quod intelligendo suae substantiae principium et intellectualiter fluens ab eo suam essentiam capit, qua intelligit, quidquid obiective intelligit, ita, ut intelligere suum principium prius natura seu intellectu est ea intellectione, qua intelligit quodcumque in ratione obiecti tantum. Hoc autem, id est habere suae intellectionis et rei intellectae principium, universaliter competit omni intellectui creato, ut interim solum de ipsis sit sermo, sicut diffuse supra ostensum est de intellectibus, qui sunt substantiae et intellectus per essentiam semper in actu, quem modum etiam attribuit Augustinus intellectui possibili facto in actu, quem vocat cogitativam exteriorem respectu eius, quod est in abdito, sicut in quam plurimis locis loquitur de regulis aeternis et veritate incommutabili et similibus praesentibus menti, ex quibus tamquam ex principiis intellectionis etiam secundum exterius cogitativum, id est per intellectum possibilem, intelligimus, quidquid intelligimus. Unde ex talibus principiis tota intellectualitas nostra essentialiter consistit sive immediate descendentibus a Deo in mentem sive mediante intellectu agente, quae principia, scilicet regulae aeternae seu incommutabilis veritas, vel sunt rei ratio, quam indicat definitio et dispositio praemissarum ad conclusiones, vel in ipsis intellectualiter resplendent.

(12) Huiusmodi autem respectus ad principium suae intellectionis universaliter in intellectu necessitas est, quoniam cognitio intellectiva hoc proprium habet, quod sua intellectione fertur in rem cognitam, non simpliciter et absolute in substantiam rei cognitae, puta hominis vel equi vel coloris, sed inquantum huiusmodi res intelligit in suis principiis, quod est rei ratio, per quod intellectiva cognitio differt ab omni alia cognitiva apprehensione. [18 va] Sensitiva enim et imaginativa et similibus cognitionibus apprehenditur obiectum secundum substantiam obiecti, puta color, sonus, circulus. Nullum autem istorum intelligitur nisi in suis principiis, quia intelligere est intus legere, id est intus in sua ratione rem apprehendere. Unde etiam evenit, quod substantia, quae est intellectus per essentiam semper in actu, nec se ipsam intelligit, nisi sui ipsius intelligentiam intus gignat, et secundum hoc invenitur ibi respectus gignentis et geniti, principii et principiati, respectus, inquam, non rationis solum, sicut quando idem refertur ad se dicendo idem eidem idem, nec respectus per accidens, secundum quod scibile refertur ad scientiam, nec respectus fundatus super numerum seu quantitatem, puta aequale, inaequale, simile et cetera, quae quantum ad id, quod principaliter significatur per nomen, id est quantum ad id, quod est respectus, non important aliquam rem naturae in rebus, quae secundum ea relative ad invicem dicuntur. Quamvis etiam huiusmodi recipiantur in divinis, videlicet ut Filius dicatur similis vel aequalis Patri, hoc tamen evenit suppositis realibus respectibus, quibus personae distinguuntur, qui sunt respectus originis, quo respectuum modo ad invicem se habent gignens et genitum.

(13) Est autem cum his, quae dicta sunt, etiam hoc considerandum, quod de omnibus absolutis, quae absolute praedicantur de Deo, puta essentia, bonitas, virtus, omnipotentia, scientia, sapientia et cetera, nullum eorum quantum ad principale significatum suum importat aliquem respectum originis intraneum sibi praeter intellectum ratione praedicta et amorem, qui per se procedit a ratione, qua res est amabilis, tamquam inclinatio secundum rationem seu intellectum.

(14) Quoniam igitur essentia divina, quae est intellectus per essentiam, secundum rationem essentiae, scilicet inquantum est quid absolutum, non procedit ab aliquo alio principio – essentia enim seu essentiale inquantum huiusmodi nec gignit nec gignitur in divinis –, de ratione vero intellectus est, qui est intellectus per essentiam et substantia, ut sui ipsius intelligentiam intus gignat, necessarium est huiusmodi gignitionem reducere in respectivam quandam originem intra eandem essentiam communem utrique, scilicet gignenti et genito. Similiter autem se habet de amore quantum ad suum processum a suo principio intra eandem essentiam communem sibi et principio, a quo procedit, et secundum hoc attenditur hic prima et perfecta et simpliciter ratio divinae subsistentiae per modum primae substantiae, hypostasis seu personae. In nullo enim absolutorum inveniri potest rationibus praedictis. Unde oportet rationem seu proprietatem hypostasis seu suppositi solum attendi in distinctis secundum respectus originis, in quibus omnia absoluta subsistunt tamquam natura aliqua in suppositis, ita, quod complementum et perfectio divinae existentiae et subsistentiae perfectius et prius natura secundum modum intelligendi attenditur in ipsis divinis hypostasibus quam in absolute praedicatis, quae subsistunt in ipsis hypostasibus, sicut natura seu secundae substantiae subsistunt in primis, quae proprie et principaliter et maxime substant, ut dictum est.

(15) Ex dictis igitur patet ratio differentiae eius, quae proponebatur in quaestione, quare videlicet tres respectus originis intra essentiam intellectus separati non constituunt tres hypostases seu supposita in intellectu autem increato, qui Deus est, constituuntur talibus respectibus originis.

(16) Sic ergo ex praehabitis patet, quod imago Dei praecipue et perfectius prae omnibus, quae Deus in nostra natura plantavit, expressa est in abdito mentis nostrae, quod est intellectus agens per essentiam. Et hoc est secundum eorum, quae supra proposita sunt consideranda circa primum principalem articulum huius tractatus.

(1.4. Intellectus agens ut capax Dei)

(1) [18 vb] Tertium et quod iam ex dictis patere potest, est, quod dictus intellectus prae omnibus viribus nobis inditis praecipue capax Dei est.

(2) Ut enim in primo ingressu huius considerationis accipiamus verbum Augustini XIV De Trinitate c. 23, dicamus, quod «trinitas mentis non propterea est imago Dei, quod meminit sui et intelligit se et diligit se, sed quia potest meminisse, intelligere, amare eum, a quo facta est». Manifestum est autem ex praehabitis, quomodo saepe dictus intellectus ex proprietate suae substantiae et ex modo suae emanationis in esse a primo principio semper stat in lumine intelligentiae sui principii, in qua intelligentia importantur per se haec tria, scilicet ut semper meminerit sui principii, semper ipsum intelligat et semper amet. Et quia hoc sibi competit per suam essentiam, homini autem, qui est imago, per participationem, quia videlicet insignitus est ea, quae est essentialiter imago, necessarium est praedicta tria magis et principalius competere saepe dicto intellectui et per consequens, quod ipse sit per prius et formalius et principalius imago et capax dei.

(3) Cui accedit etiam ea ratio, videlicet quod id intimius et principalius est et re et operatione, quod est per essentiam, sicut se habet dictus intellectus, inquantum est imago. Id autem, quod operatur homo etiam circa Deum quantum ad exteriorem cogitativam, id est secundum intellectum possibilem factum in actu, intelligendo et amando, non agit hoc nec operatur per suam essentiam, sed per extrinsecam et extraneam a se operationem et per speciem, quae est extrinseca ab essentia sua. Igitur dictus intellectus est intimius capax Dei, quia per suam essentiam.

(1.5. Intellectus agens convertitur in Deum)

(1) Quartum etiam praeenumeratorum ex iam dictis facile apparere potest, videlicet de conversione saepe dicti intellectus in suum principium, a quo intellectualiter fluit: Ut sicut intellectualiter per suam essentiam emanat a suo principio, sic et sua intellectuali operatione, quae est essentia eius, in idem principium suum convertitur.

(2) Est enim hoc proprium universaliter omni naturae descendenti per se ab aliquo principio, ut in ipsum principium convertatur et tendat in eiusdem sui principii communionem quasi quendam circulum faciens, dum tendit in id, a quo fluit.

(3) Unde Boethius De consolatione l. III met. 2:

«Repetunt proprios quaeque recursus

redituque suo singula gaudent

nec manet ulli traditus ordo,

nisi quod fini iunxerit ortum

stabilemque sui fecerit orbem.»

(4) Proclus etiam dicit 31 propositione libri sui: «Omne procedens ab aliquo secundum essentiam convertitur ad illud, a quo procedit.» Ubi dicitur in commento: «Ad quod enim primo appetitus, ad hoc et conversio.» Et in commento 32 propositionis dicit: «Quod enim convertitur omne ad omne copulari festinat et appetit communionem ad ipsum et colligationem ad ipsum.» Et infra: «Si igitur conversio communio quaedam est et coniunctio» et cetera.

(5) Secundum dicta igitur rem per se procedentem ab aliquo principio converti in idem principium est secundum appetitum et operationem suam tendere in idem ipsum suum principium, ut communionem sui habeat et ad ipsum colligationem. Unde et in commento 17 propositionis dicit: «Ad quod autem operatur, ad hoc conversum est.»

(6) Secundum hoc igitur substantia, quae est intellectus per essentiam semper in actu, qualis est intellectus, de quo agitur, quia per essentiam intellectualiter procedit a Deo, etiam sua intellectuali operatione, quae est essentia eius, semper convertitur in Deum ita, ut eius emanatio, qua intellectualiter emanat per essentiam a suo principio, sit ipsius in ipsum principium intellectualis conversio. Non enim primo ab ipso procedit et postea alio respectu seu operatione in ipsum convertitur, sed eadem simplici intellectione, quae est essentia eius. In quo etiam differt ipsius talis emanatio et conversio ab emanatione et conversione aliarum rerum, quae secundum unum modum, scilicet quantum ad constitutionem suae substantiae, emanant a suo principio tamquam a causa efficiente, convertuntur autem in idem suum principium tamquam in finem per suas proprias operationes differentes [19 ra] a substantia sua.

(7) Sic ergo patent quattuor, quae enumerata sunt supra consideranda circa primum articulum principalem huius tractatus. Quorum primum est, quod abditum mentis, quod est intellectus agens, est vere substantia; secundum, quod in ipso attenditur perfecta similitudo ad Deum, quae est imago Dei; tertium, quod praecipue capax Dei est prae omnibus viribus, quas Deus in nostra natura plantavit; quartum, quod semper in Deum conversus est sua intellectuali operatione, quae est essentia eius.

(8) Sumpta igitur ratione ab ordine intellectus agentis ad Deum secundum praedicta concluditur iam primo loco, quod ipse est supremum et ad Deum immediatum principium secundum formam, quo immediate unimur Deo in illa beatifica visione.

(9) Et haec est conclusio principalis intenta in hoc tractatu.