De diversis artibus libri III

Liber tertius

____________________________________________________________

Caput LXXXV.

De campanis fundendis et de mensura cymbalorum.

De campanis fundendis.

COMPOSITURUS campanam primum incides tibi lignum siccum de quercu, longum secundum quod vis habere campanam, ita ut ex utraque parte extra formam emineat longitudine unius palmi, et quadrum in una summitate grossius, in aliam gracilius et rotundum, ut possit in foramine circumvolvi. Sitque deductim grossius et grossius, ut cum opus fuerit perfectum facile possit educi. Quod lignum in grossiori parte una palma ante summitatem incidatur in circuitu, ut fiat fossa duobus digitis lata, sitque lignum ibi rotundum, juxta quam fossam summitas ipsius ligni fiat tenuis, ut in aliud lignum curvum jungi possit, per quod valeat in modum runcinae circumverti. Fiunt etenim duo asseres longitudine et latitudine aequales qui altrinsecus conjungantur et confirmenter quatuor lignis, ita ut sint ampli inter se secundum longitudinem praedicti ligni; ut in uno assere fiat foramen in quo convertatur rotunda summitas, et in altero e contra aequaliter fiat incisura duobus digitis profunda, in qua volvatur rotunda incisura. Quo facto, sume ipsum lignum et circumpone ei argillam fortiter maceratam, inprimis duobus digitis spissam, qua diligenter siccata, suppone ei alteram, sicque facies donec forma compleatur quantam eam habere volueris, et cave ne unquam superponis argillam alteri nisi inferior omnino sicca fuerit. Deinde colloca ipsam formam inter asseres superscriptos, et sedente puero qui vertat, cum ferris, ad hoc opus aptis, tornabis eam sicut volueris et tenens pannum in aqua madefactum eam aequabis.

Post haec tollens adipem concide subtiliter in vase atque manibus macera, confixisque duobus aequalibus lignis spissitudine qua volueris, super asserem aequalem in medio eorum positum adipem attenuabis, et aequabis cum rotundo ligno, sicut cera superius, supposita, aqua ne adhereat, statimque ita repente levabis et colocabis super formam, atque calido ferro circumsolidabis. Rursum attenuans eodem modo unam partem adipis, juxta priorem collocabis, sicque facies donec formam cooperies. Oram vero campanae ad libitum tuum spissam facies. Adipem autem omnino refrigeratum ferris acutis tornabis, et si quid rari operis volueris circa latera campanae, florum, sive literarum, in adipe exarabis, quatuorque foramina triangula juxta collum ut melius tinniat formabis. Deinde argillam cribratam et diligenter mixtam superpones, qua siccata, alteram et superaddes. Ea itidem omnino siccata convertes formam in latus, atque leniter percutiendo educes lignum, rursumque, elevata forma, foramen superius implebis argilla molli, et curvum ferrum, in quo batillus pendere debet, in meditullio imprimes, ita ut summitates ejus foris emineant. Cumque siccata fuerit argilla, fac ut aequalis sit reliquae formae, atque cooperi adipe, ita ut summitates ferri in ipso abundanter haereant. Post haec forma collum, atque aures, et spiraculum sive infusorium desuper, et cooperi argilla. Dumque tertio argilla per omnia fuerit siccata, circumpone ferreos circulos tam dense, ut non plus inter duos circulos quam latitudo manus, quibus circulis duas argillas superpone. Quibus siccatis converte ipsam formam in latus, et in interiori argilla, incide fossam magnam in circuitu et in profundo, ut non remaneat spissior uno pede, quia si integra esset forma interius, prae nimio pondere non possit levari, ne prae spissitudine transcoqui.

Deinde fac foveam in loco ubi volueris ipsam formam subintrare ad recoquendum, profundam secundum altitudinem ejus in latitudine, et cum lapidibus atque argilla fac in similitudinem fundamenti, pedem fortem, supra quem forma stabit altitudine unius pedis, ita ut in medio ultra indirectum remaneat, spatium quasi via, pede et dimidio lata, in qua ardeat ignis sub forma. Quo facto confige quatuor ligna sursum procedentia usque ad aequalitatem terrae, juxta ipsum pedem, et statim reple foveam terra. Statimque deduces ipsam formam et statues eam in medio lignorum illorum aequaliter et ex una parte, sub ipsa forma, incipe terram ejicere. Cumque se inclinaverit, fode in parte altera, donec se rursum illic inclinet, sicque facies ex utraque parte quousque forma super pedem lapideum aequaliter sedeat. Mox ejectis lignis, quae ad hoc solum confixa fuerint, ut formam recte deducerent, assumptisque lapidibus qui flammam possint sustinere atque argilla fac oram ex utraque parte ante illud spatium viae, quam in medio pedis reliquisti, atque in circuitu operare fornacem, spatio dimidii pedis a forma. Cumque operando perveneris ad medium formae, purga oram fornacis, et in ora ipsius formae ex utraque parte fac unum foramen, per quod adeps possit effluere, suppositisque vasis, ignem et sicca ligna adhibe. Et cum calefacta forma, coeperit adeps exire, perfice pede tepentem fornacem usque ad summum formae, et super os pones operculum ex argilla sive. ex ferro. Educto autem penitus adipe, obstrue foramina utraque argilla macerata recta mensura, ita ut non violetur ora campanae, et circa forinam abundantius adhibe ligna, ut per totam diem sequentemque noctem ignis non deficiat. Interim tolle cacabum ferreum in fundo rotundum, huic solummodo operi aptum, qui ex utraque parte aures ferreas duas habeat, aut si maxima campana erit, duos vel tres, et illinies eos interius et exterius argilla fortiter macerata, semel et iterum ac tertio, donec duobus digitis spissa sit, et sistes eos altrinsecus contra se, ita ut inter eos iri possit, et sub eis pones terram simplicem atque circumfiges paxillos ligneos in duobus vero locis, vel si opus fuerit tribus, ubi folles apponi debent, figes duos paxillos fortiter aequaliter latos, et inter eos facies foramen contra oram cacabi, ita ut ventus inter eum veniat, et singulis foraminibus inpones singulos ferros tenues atque complicatos, ita ut in eis possint fistulae follium firmiter jacere; sicque cum lapidibus et argilla facies super ipsum cacabum in circuitu fornacem, pede et dimidio altam, atque interius aequaliter linies cum eadem argilla, sicque carbones ignitos appones. Cumque singulis cacabis similiter feceris, folles, et cum instrumentis suis in quibus firmiter jaceant, appones, unicuique foramini duos, et unicuique folli deputabis fortes viros duos. Cum autem cacabi interius bene canduerint, incide unicuique duo ligna de quercu sicca et grossa, sic apta ut possint fundum interius implere, et inter ea foramen facies per quod possit eis influere, atque super haec duo ligna, alia ejusdem mensura, et in circuitu ex eodem ligno pone quasi paxillos prominentes ab his lignis usque super oram fornacis.

Quo facto, ponderabis omne aeramentum quod habes, aut quatuor partes sint cupri et quinta stagni, atque dispones unicuique cacabo, secundum suam capacitatem, suas partes. Deinde vadens ad fornacem formae, eleva superius operculum et considera qualiter se habeat. Si omnino canduerit interius recurra ad cacabos et primitus immitte carbones grossos. Deinde impone cuprum ordinatim absque stagno, atque intermisce carbones adjiciens abundanter superius, interjectisque ignitis carbonibus fac ut folles incipiant flare, primo mediocriter, deinde magis ac magis. Cumque videris flammam viridem ascendere, jam incipit cuprum liquescere, moxque super ponens carbones abundanter, recurre ad fornacem formae, et a superiori incipe longis forcipibus lapides evellere et foras projicere. Hoc opus in hoc loco non quaerit pigros operarios, sed agiles atque studiosos, ne cujusquam incuria, vel forma frangatur, vel quis alium impediat aut laedat, sive ad iracundiam provocet, quod omnino cavendum est. Ejectis vero omnino lapidibus et igne denuo certatim reponatur terra, ut fossa omnis circa formam diligenter repleatur, et sint qui semper circumeant cum lignis obtusis, mediocriter impingendo et pedibus fortiter calcando, ut terra quae inponitur formam premat, ne cum pondus aeris infunditur ullomodo frangi possit.

Repleta igitur hoc modo fossa usque ad summum, recurre ad cacabos, et ligno longo et torrido commove cuprum, etsi senseris omnino liquefactum inpone stagnum, rursumque commove diligenter ut bene commisceatur, fractaque fornace in circuitu induce duo ligna fortia et longa in aures cacabi, adhibitisque viris strenuis et in hac arte peritis, fac eum levari cum omni diligentia et ad formam deferri, ejectisque carbonibus et favillis atque imposito collatorio panno fac morose infundi. Interim cuba juxta os formae auditu diligenter considerans qualiter eo intro procedat; et si senseris quasi leve murmur tonitru, dic ut modice teneant, rursumque infundant; sicque interdum tenendo et iterum infundendo fiat ut aes aequaliter resideat, donec evacuetur cacabus ille. Quo amoto, mox alter delatus in eodem loco statuatur, fiat de eo sicut ex priori, et pari modo de tertio donec aes in infusorio videatur. Nec statim cacabus amoveatur, sed aliquanto spatio teneatur, ut si aes descenderit denuo superfundatur. Quod si tu ab hoc labore portantium et diverse fundentium retrahere volueris, acquire tibi maximum cacabum qui sit in fundo aequalis, et fac ei foramen unum in latere ejusdem fundi, atque cooperi eum argilla intus et extra, sicut superius. Quo facto sistes eum juxta formam non longius quam quinque pedum spatio, et circumfige ei paxillos atque ignem cum carbonibus inpone. Cumque canduerit obstrue foramen cum argilla, quod versum erit ad formam, et compone ei ligna quatuor, et paxillos interius fornacemque facito in circuitu, sicut superius. Deinde inposito cupro cum carbonibus et igne, adpositisque tribus ordinibus follium, fac flari viriliter. Interim habeas lignum siccum tantae longitudinis ut possit procedere a foramine cacabi usque ad os formae, cujus curvatura sit ampla. Quod cum ex omni parte cooperiveris argilla et maxime superius, infodies ita ut aequale sit terrae sed juxta cacabum modice altius, atque superfunde ei ignitos carbones. Mox inposito stagno atque commoto cupro, sicut superius cum curvo ferro quod sit ligno fortiter affixum, aperi foramen, et astantibus, qui teneant duos colatorios pannos, sine eis fluere; interdum tamen tenendo sicut superius. Cumque forma plena fuerit, si quid aeris in cacabo remansit, in summitate ligni grossi pone massam argillae et ante foramen fortiter impinge ut eum obstruas. Hoc utroque modo fundendi possint etiam minores campanae fundi ut secundum quantitatem earum fiant cacabi.

Cum vero aes in infusorio duraverit, fac ut certatim terra ejiciatur a fossa et exterius aliquantum refrigeretur terra. Ejecta vero terra, ipsa forma inclinetur in uno latere et terra supponatur, sicque fiat donec, eodem modo quo inposita, est a fossa ejiciatur. Quo facto, super unum latus omnino deponatur, et cum securibus aliisque ferris acutis qui sint infixi longis lignis, interior argilla certatim ejiciatur, quia si permittatur in ea refrigerari, ab humore terrae inflaretur et campana absque, dubio finderetur. Qua ejecta, ipsa forma iterum erigatur super terram, sicque stet, donec exterius omnino refrigeretur; sicque frangatur argilla et circuli ejiciantur, et quicquid inaequale exterius fuerit, malleis acutis incidatur. Deinde in medio campanae ponatur lignum, huic simile in quo primum forma tornata est, et quatuor aliis lignis in modum crucis obfirmetur ora ejus, ita ut infusorium jaceat super unum asserem, et illud lignum super alterum, ut inposito curvo ligno, possit campana tornari, atque cum sabuleo lapide per omnia aequari. Post haec, infusorium ex utraque parte limatum, diligenter frangatur, et circa collum duo ligna conjungantur, inferius per medium minus, et superius in circuitu majus; quae ligna duobus circulis fortiter constringantur, atque ferreis vinculis ex omni parte circa aures colligantur. Illud vero majus lignum sit modice longius quam campana sit lata, sit que in summitatibus aliquantum gracilius quam in medio, et in ipsis summitatibus habeat duos ferros grossos et rotundos, quorum longitudo sit intra lignum spacii dimidii pedis et extra unius palmi. Cumque aptaveris duas trabes ad suscipiendam campanam, fac in eis duas mensuras duobus digitis profundas, in quibus clavi illi magni involvantur, sub quibus etiam pones duos ferros curvos, ad servandas trabes. Habeat etiam illud grossius lignum in quo pendet campana in utraque parte singula foramina, in quibus ponantur duo ligna sursum respicientia, quibus funes innectantur ad pulsandum. Corium etiam spissum, de collo cervi circumponatur ferro illi curvo, quod interius haeret in medio campanae, in quo batillus pendeat; qui sit tantae longitudinis ut promineat extra campanam spatio latitudinis manus, sitque grossior in fine longitudine unius palmae, sursumque gracilior.

De mensura cymbalorum.

QUICUNQUE vult facere cymbala ad cantandum recte sonantia, ad unumquodque debet ceram dividere cum pondere, et a superioribus incipiat ut descendendo possit pervenire ad graviora. Unumquodque autem notet cum propria littera ut illud in divisione cognoscat. Inprimis faciat duas partes cerae aequales cum libra, unam ad a litteram, alteram ad G. Ceram a litterae dividat in octo aequales partes, et tantum ad ceram G litterae quantum est in octava parte cerae a. Similiter dividat ceram G per octo et tantum det F litterae quantum est in summa ejus, et insuper octavam ejus partem, et habebit duos tonos continuos. In illo loco semitonium debet esse, et hoc ita inveniat. Summam cerae a litterae dividat in tres partes, ipsamque summam det E littera, et insuper ejus terciam partem. Deinde det tantum cerae D litterae, quantum est in summa a et octavam ejus partem. Item tantum cerae det litterae C quantum habet G, et mediam ejus partem, itaque haberet duos tonos post semitonium. Deinde tantum cerae tribuat B litterae quantum est in tota summa F litterae, et insuper terciam ejus partem, et habebit iterum semitonium; atque septem symphonias ab a littera usque ad B inveniat. Dyapason vero necdum haberet sine octavo cymbalo. Duplicet igitur totam ceram a litterae et sic eam tribuat A litterae, et nichil deerit. Dyatesseron, Dyapason, atque Dyapente Synemenon autem inveniat ita, tollat summam cerae litterae et tantum det F litterae, et insuper medietatem ejus, ac constituat illam inter A et B. Omnino autem caveat qui cymbala formare aut fundere debet, ut de supradicta cera quae tam caute ponderata et divisa est, nichil mittat ad juga et spiramina, sed de altera cera faciat illa omnia. In magna providentia habeat ut, priusquam aliquid cymbalum fundatur, stagnum cum cupro misceatur, ut rectum sonum habeat. Quod si aliter fecerit non veniunt ad tonos. Quinta aut sexta pars debet esse stagnum, utrumque bene purificatum priusquam permisceatur ut clare sonent. Si autem fusa cymbala minus recte sonuerint, hoc emendetur lima vel lapide.