De coloribus et artibus Romanorum

Liber III

____________________________________________________________

INCIPIT

TERCIUS LIBER ET PROSAICUS

ERACLII ANTEDICTI,

DE COLORIBUS ET

ARTIBUS PRAEDICTIS.

ET PRIMO

I.

De vasis testeis depingendis ex viridi vitro.

Viridis vitri et usti fulminis pulverem, item usti cupri, accipe, et misce cum claro vitro prius bene super marmoream petram planam trito. Si ex eo testam ornare volueris, cum gummi liquore supradicto temperes, et cum pincello testam ex his intinges, et in fornacem pones ut bene rubeat. Refrigerata vitri viridis representabit colorem.

II.

Ad vasa testea albo vitro dealbanda.

Album vitrum si facere vis ad usum pingendi, calidum sulphur cum vitro albo diligenter tere, et super spissam testam pone, et in fornacem mitte. Cum autem glutinatum fuerit, extrahe ab igne, et si ex eo scutellas arte figuli factas vis dipingere, illud contere ad usum scripturae, et fac quemadmodum ante dic- tum est de viridi vitro.

III.

Quomodo vasa figuli plumbeantur.

Accipe terram figulorum quantum fortem poteris invenire, et in furno cum aliis vasis mitte, ubi tantum lento igne coques, vel in alio igne, quousque tota sit rubea. Quando frigida fuerit, mitte eam in quodam vase, et tamdiu tere, quousque tota sit quasi pulvis. Deinde accipe aquam, et misce cum ea, et in alio vase cola, et usque ad alium diem sic eam dimittes. Postea illam aquam projicies foras. Deinde accipe illas feces, et cum alia terra quae sine sabulo est misces, cum duabus partibus illius fortissimae terrae supradictae. Postea tere eam cum malleo. Deinde qualecunque vas volueris facies. Postea accipe illam fecem quam sivisti quiescere, et cum oleo misces, et illud vas quod fecisti, antequam coquatur, per totum linies. Deinde pones eum in secreto loco quoadusque totum siccetur, et ne ventus ei contrarius sit. Si vero eum plumbeum facere volueris, accipias farinam de frumento, et in ollam bullire eam facies, et refrigerari permittes, et de ipsa aqua eam per totum in circuitu linies. Postea accipe plumbum bene solutum. Si tamen viride eum volueris facere, accipe cuprum, vel auricalcum, quod melius est, et cum plumbo misce sic. Accipe plumbum, et in vase eum optime funde. Quando totum liquefactum fuerit, circumvolve manibus tuis illud in vas usque dum pulvis fiat et ita VI partes limaturae auricalci cum eo misces. Cum vas illud de aqua farinae humefactum fuerit, statim pulverabis de plumbo [id est, suprascripta limatura pulverabis]. Si vero vis ut croceus sit, de puro plumbo, et sine limatura, pulverabis. Deinde in majori vase intus vas illud repone, et in furno mitte ut sit plus splendidum et pulcrum, lento tamen igni, ut non nimis fortiter non nimis flebiliter.

IV.

Item, [ad testea vasa, id est, figuli, viridi vitro perficienda.]

Rubiginem cupri et pulverem ejusdem, cum vitro claro tere, et postea ex hoc testam ut supra pinge, et in fornacem valde succensam mitte. Deinde a fornace extrahe, et preciosum habebis colorem.

V.

Quomodo et quando inventum fuerit vitrum.

Vitrum dictum, ut ait Ysidorus, quod visui perspecuitate transluceat. In aliis enim metallis quicquid intrinsecus continetur absconditur. In vitro vero, quilibet liquor vel species interius, talis exterius declaratur, et quodam modo clausus patet. Cujus origo haec fuit. In parte Syriae quae Fenicis vocatur, finitima Judeae, circa radicem montis Carmeli, palus est, ex qua nascitur Belus amnis, V millium passuum spatio in mare fluens, juxta Tholomaida, cujus arenae, decurrente fluctu, sordibus eluuntur. Hic fama est, quod, expulsa nave mercatorum nitri, cum sparsim per litus epulas pararent nec essent lapides pro attollendis vasis, lapides, glebas nitri vasi subdiderunt. Quibus accensis, permixta arena littoris, translucentis novi liquoris, vitri scilicet, fluxisse rivos, et hanc fuisse originem vitri.

Mox, ut ingeniosa hominum solertia non fuit contenta solo vitro, sed et aliis mixturis hanc artem studuit [in melius ampliare, levibus enim et] aridis lignis concoquitur, adjecto cipro ac nitro, continuisque fornacibus, ut aes, liquatur, massaeque fiunt. Postea ex massis rursus funditur in officinis, et aliud flatu figuratur, aliud torno teritur, aliud argenti modo celatur. Tingitur etiam multis modis ita ut jacinctos saphirosque virides imitetur, et onichinos, et aliarum gemmarum colores. Neque est alia speculis aptior materia, vel picturae acommodatior. Maximus tamen in candido vitro, proximaque in cristalli similitudine, unde et ad potandum argenti et auri metalla repulit. Vitrum olim fiebat in Italia, et per Gallias, et in Hispania. Arena alba mollissima pila molaque terebatur. Dehinc miscebatur tribus partibus nitri pondere vel mensura, ac, liquata, in alias fornaces transfundebatur quae Massa vocabatur Admovitrius, atque haec recocta fiebat vitrum purum et candidum. In genere vitri et obsidianus lapis adnumeratur. Est autem virens interdum, et niger, aliquando et translucidus crassiore visu, et, in speculis parietum, pro imagine umbras reddente. Gemmas multi ex eo faciunt. Hunc lapidem et in India, et in Italia, et ad Oceanum in Hispania nasci tradunt.

VI.

Quod quidam decapitatus fuit jussu Imperatoris, quia

modum faciendi vitrum flexibile invenerat.

Fertur autem sub Tiberio Cesare quendam artificem excogitasse vitri temperamentum ut flexibile esset et ductile. Qui, dum admissus esset ad Cesarem, porrexit fialam Cesari, quam ille indignatus in pavimento projecit, quae complicaverat se tanquam vas aeneum. Artifex autem sustulit fialam de pavimento, deinde martulum de sinu protulit, et fialam correxit. Hoc facto, Cesar dixit artifici, numquid alius scit hanc condituram vitrorum? Postquam ille jurans negavit alium hoc scire, jussit illum Cesar decollari, ne, dum hoc cognitum fieret, aurum et argentum pro luto haberentur, et omnium metallorum precia abstraherentur. Et revera quod si vasa vitrea non frangerentur, meliora essent quam aurum et argentum.

VII.

Quomodo efficitur vitrum

[album et etiam de diversis coloribus].

Vitrum efficitur de cineribus, id est, de filicis cinere, et de faina, id est, de parvulis arboribus quae sunt vel crescunt in sylvis. Accipitur autem filix ante Festum S. Johannis Baptistae, et optime siccatur, deinde ad ignem mittitur et fit cinis. Similiter et faina efficietur cinis per ignem. Accipies itaque duas partes de filice, et terciam partem de faina, et simul misces. Deinde facies furnum de petris argilla linitis mixta de stercore jumentorum. Fundamentum ejus altitudine dimidii cubiti totum planum facies; profundum furni dimittes sine materia, id est, in medio furni nihil facies, quod in medio ejus ignis quando operatur semper faciendus est. Super fundamentum furni incipies facere tres mansiunculas, quae archae nominantur, in quibus erunt fenestrellae. Mediam archam magnam facies, in qua duae fenestrae erunt, una ex parte una, et alia ex parte altera. In istam archam intus ante os archae duas ollas optime coctas ponunt, quas mortariola vocant, in quibus cinis sive arena, ut dicetur, funditur, et vitrum efficitur. Alias autem archas facies unam a dextris mediae archae, et alteram a sinistris. Illam autem quae est a dextris minorem facies illa quae a sinistris est. In archa sinistrae partis una die et una nocte cinerem coques. In tantum vero coqui facies, ut simul sit agglutinatus. In hac quoque archa mortariola tua penitus coqui facies, et, ut firma sint et duriora ad vitrum sustinendum et coquendum, ne frangantur. Quando autem cinis totus et diutissime et optime coctus fuerit, tunc mittes eum in mortariolis tuis cum coclea ferrea, et funde eum tamdiu, donec efficiatur album. Si vero vis ut efficiatur rubeum, de cinere non bene cocto, sic facies. Accipe limaturam cupri, et arde eam quousque pulvis sit, et mitte illum in mortariolis, et erit vitrum rubeum, quem Galienum vocamus. Viride vero vitrum ita facies. De eodem pulvere cupri combusti in mortariolo pones quantum tibi visum fuerit, et movebis, et erit viride. Croceum quoque vitrum sic efficitur. Cinerem crudum accipies, et mittes in mortariolo, et fundes eum, projiciesque modicum sabuli intus cum eo, et parum, ni fallor, de pulvere cupri, et movebis simul, et efficietur croceum vitrum, quod nos Cerasin vocamus. Purpureum et Membranaceum aliter efficiuntur de cinere arboris fagi, et, sicut cinis albus, ita coquitur, et mittitur in olla, et tamdiu funditur bulliendo, quousque vertatur in colorem purpureum. Dum bullit saepe movebis, sicut et aliud vitrum, ut supra docuimus. Quando videbis eum verti in purpureum colorem, illico tolle quantum vis, et fac opus quod volueris usque dum videris eum mutari [in pallorem. De colore pallido mutatur] in aliud quod membrun vocatur.

Quando vero vasa vel tabulas facere volueris, habebis virgas ferreas intus cavatas longitudine unius cubiti, aut plus, vel minus [ut videbis opportunum] et in summitate virgae parvulum lignum intus cavum, habens unum foramen parvissimum per quod sufflabis quando operari volueris aliquod vas; et quando de vitro operari incipies, accipies virgam unam, et in mortariolo, si sit bene purgatus vel fusus fuerit cinis, aspicies. Tunc mittes virgam in mortariolo, attrahesque modicum vitri quasi parumper pastae, et circumduces manu tua in girum et formabis quod tibi placuerit super marmorem ferri qui positus est juxta os furni. Nam ibi facies obstaculum quoddam maceriae, ne ab igne consumeris, in quo pones tabulam ferri quae marmor vocatur, super quem formabis vitrum quando operaberis, et facies qualecunque vas placuerit tibi. Facto autem vase vel cipho vel scutella vel fiala, mittes in archa quae est in sinistra parte furni ut ibi temperetur donec refrigescat.

Tabulas autem vitri quando volueris extendere, id est, planas facere, recalefacies in furnum, et extendes in fenestra parva quae explanaria vocatur, quae est juxta sinistram partem archae. Explanata vero repones eam in parvum furnum ad hoc opus factum, et ibi dimittes donec omnino sit frigida. Carbones autem vivi erunt in furno preparati, qui quanto magis extinguitur tanto plus refrigescit vitrum.

VIII.

Quomodo efficitur vitrum de plumbo,

et quomodo coloratur.

Accipe plumbum optimum et nitidum, et pone in ollam novam, et arde in ignem usque quod pulvis sit. Deinde tolle eam ab igne ut refrigeretur. Postea sabulum sume, et misce cum pulvere illo, ita tamen ut duae partes sint de plumbo, et tercia de sabulo, ponesque in testeo vase. Facies vero sicut supra scriptum est ad vitrum faciendum, et illud vas testeum pones in furnum, et semper movebis, usque dum vitrum efficiatur. Si vero ut videatur virideum facere cupis, accipe limaturam auricalci, et intus cum plumbeo vitro quantum tibi visum fuerit pone. Deindeque si aliquod vas facere volueris cum fistula ferrea facies. Postea vas illud cum vitro tolle et refrigerari sine. [De isto vitro plumbeo poteris, si vis, cum grossino saphireo miscere ad pingendum in vitro, apposita tercia parte de scoria ferri. Et haec pictura in marmore ferreo est terenda.]

IX.

Quomodo inciditur vitrum [et alii lapides].

Cum acri urtica ubera caprae Saraceni acriter urticant, et palmis tundunt, ut in eis lac descendat. Postea lac in vas emulgitur, et in eo per unam noctem, vitrum cum ferro ponitur cum quo debet incidi [temperabitur in ipso lacte ferrum, aut in lotio parvae puellae rufae, quod excipitur ante ortum solis]. At vero lac, cum necesse fuerit, recalefiat cum eadem calitudine, qua fuit prius mulsum, et in eo semper vitrum calefiat [donec molle fiat] et sic incidatur. Sic et alii lapides. [Capra vero hedera pascatur.]

X.

Quomodo sculpuntur preciosi lapides,

poliunturque, et splendificantur.

Sume hircum qui nunquam coierit, et pone in cuppa per tres dies [quosque totum digerat quod in ventre habet. Postea hederam da ei edere per iiij. dies]. Posthaec purgabis dolium, ut urinam ejus accipias. Posthoc occides hircum et sanguinem ejus urinae commiscebis; et sic lapidem impone per unam noctem, et posthaec vel comprime in figuram, vel sculpes si vis. Ut pulcrum facias, fac tibi tabulam plumbeam, et super hanc asperges album silicem contritum, ut piper, et lapidem desuper fricabis, quoadusque asperitatem lenies. Postea liga de eodem silice contrito in laneo panno, et inde fricabis angulos quos prius aptare nequisti in lamina. Deinde, ut pristinam lucem recipiat, fac tibi oleum de nucibus, et inde fricabis. Adhuc debes eum linire panno cerato, ut splendeat et sudore deficiat.

XI.

Quomodo incidatur cristallum.

Eccipe cristallum, et involve in panno lineo intincto in sudore caprae, et cum ipso panno in fimo bovis involve, et sic cum cultro incide, ut volueris, et tamen caute. Postquam feceris, mitte in aquam frigidam. Dehinc lica cum lamina plumbea, et farina vel furfure.

XII.

Quomodo politur lapis [et dens animalis].

Sume lapidem qui dicitur emantes, qui non sit nimis durus, neque venatus, sed admodum planus, et clarissimus, et vade ad molam fabri, et ut volueris planum facies. Cum tibi visum fuerit satisfactum, inde super tegulam levius planabis; postea iterum, ut dulcius fiat, cum cote; deinde super tabulam plumbeam, ut poliatur. Hinc iterum super corium vaccae illa parte quae pilosum fuit, quod planissimum et mundissimum sit volo, super quod iterum melius polies. Posthoc super lignum quod tremulum vel populus vocatur, optime et multum planatum, polies iterum. Dentem vero bestiarum poteris hoc modo polire; non tantum dentem, sed et aurum, quocunque posueris, sive in muro, seu in ligno, vel etiam in perchameno.

XIII.

De deauratura [petulae stagni.]

Deauratura efficitur de vivo argento et stanno ita ut tres partes sint de vivo argento, et quatuor de stagno. Sume laminam stagni, et vernicia illam duabus vel tribus vicibus multum tenuiter, et dimitte siccare. Postea accipe fuliginem et cervisiam, et misce simul. Postea cola. Deinde pones super carbones. Cumque aliquantulum bullierit, tunc in patella cum fuligine et cervisia mitte, et cum videris satisfactum, abstrahe de hoc colore. et mitte in scutella plena aqua frigida, et tunc tibi non videbitur bonum. Postea, cum eum tuleris, velut aurum eum videbis.

XIV.

Deauratura quomodo fit.

De argento vivo vii. partes, et unam de auro accipies, et misces simul. Deinde in scutella vel in cipho vel in bacino mitte, et de aqua ablue, et deaura quod volueris (si vero diu multumque servare volueris), per pannum nitidum argentum vivum projicies foras, et remanebit aurum, et in vase pones. Sicque servare poteris. Quando vero deaurare volueris, iterum cum argento vivo misces, et ablues.

XV.

Quomodo deauratur aes, vel auricalcum, vel argentum.

Accipe fuliginem et purum sal; teres fortiter accipiesque glaream ovi et distemperabis. Deinde linies aurum, vel argentum, vel cuprum, vel aliud quod volueris deaurare, et ibi ubi volueris interim deaurare illam distemperaturam superpones, et super carbones mittes. Cum fuerit siccatum, deaurabis ubi non fuerit positum, et quando deauratum fuerit, ablues distemperaturam, et burnies.

XVI.

Quomodo deauratur auricalcum.

De atramento tres partes, et salis unam partem accipies, et cum (aceto fortiter teres, deinde argentum vivum cum eis misces, et in simul iterum teres). Postea accipe pannum nitidum, et intinges in atramentum, et auricalcum fortiter fricabis. Deinde mitte in ignem quosque totum rubeum fiat. Postea retrahe ab igne, et sine refigerari. Tunc poteris deaurare sicut aurum vel cuprum.

XVII.

Quomodo ferrum deauratur.

Eris (pulvis vel) limatura teritur cum aceto in mortario aereo, et cum sale et alumine, usque ad mellis spissitudinem. Aliqui pro aceto aqua utuntur. Deinde ferrum bene purgatum, et leviter calefactum, hac mixtura inungitur, et fricatur, donec colorem aeris accipiat. Posthaec abluitur aqua, et tergitur, et sicut aes vel argentum deauratur et calefactum, recedente vivo argento, sicut mos est, ut splendorem accipiat, ferro defricatur.

XVIII.

Aliter.

Alumen rotundum, et sal, quod gemma vocatur, et calcanthum, ex aceto acerrimo teruntur in aereo mortario. Ex his ferrum purgatum, cum ferula, vel alia qualibet levi hastula, defricatur, et, cum aeeris habuerit colorem, detergitur, et deauratur; deinde, exfumigato vivo argento, aqua refrigeratur, et usque ad splendorem, ferro valde piano et limpido, defricatur.

XIX.

Quomodo dirigitur et ornatur ebur.

Quod si volueris ebur dirigere et ornare, in hac supradicta confectione mittatur tribus diebus et tribus noctibus. Hoc facto, cavabis lignum quali modo volueris; deinde, posito ebore in cavatura, diriges illud, et plicabis ad placitum. Tabula cupri quae decem pollices habet in latitudine, et totidem in longitudine, denario auri deaurari potest.

XX.

Quomodo recuperatur deauratura.

Si aliquod vas habueris deauratum, et per negligentiam deauraturam perdiderit, accipe atramentum, et sal cum eo bene tritum, et lini illud vas. Postea pone ad ignem seccare, et iterum linies, et ad ignem pones. Hoc facies tribus vel quatuor vicibus, et recuperabit colorem pristinum.

XXI.

Quomodo vernicietur aurum ne perdat colorem.

Si aurum super gypsum positum verniciare volueris, non de puro vernicio, sed de illo colore qui efficitur ad auripetram faciendum, mixto tamen cum oleo modico vernicio, ne nimis sit spissum, vernicietur super aurum. Ideo si aliquid gypsei coloris apparuerit, hoc colore operiri poterit. Imagines vero et alios colores de puro vernicio, vel de crasso oleo, poteris verniciare.

XXII.

Quomodo poteris solidare aurum vel argentum

vel cuprum vel auricalcum.

Accipe tres partes de auricalco, et tres partes de stagno, et funde simul in conca ad ignem, pulveremque facias, et in buttam recondes. Postea accipe paramentum tres partes et quasi atramentum in testeo vase arde in igne. Accipiesque sal, et super carbones optime siccabis. Deinde paramentum et sal macerabis simul cum vino. Cum vero auricalcum vel cuprum solidare volueris, pones super auricalcum vel cuprum de ista confectione, et de sale, et temperamento facta ubi volueris solidare. Statimque de pulvere supradicta pones, et ad ignem calefacies, et firmiter solidabitur.

XXIII.

De probatione auri et argenti.

Omne aurum purum, cujus libet ponderis, omni argento similiter puro, ejusdem tamen ponderis, densius est parte sui vicesimo; quod ita probari potest. Si purissimi auri libra cum equo puri argenti simili pondere sub aqua conferatur in statura, xii denariis, id est vicesima sui parte, aurum gravius argento, vel argentum levius auro invenietur. Quapropter si inveneris opus aliquod auro formatum, cui argentum permixtum esse videatur, scireque volueris quantum auri quantumque in eo argenti contineatur, sume argentum sive aurum, et examinato supradicti operis pondere, nec minus pensantem massam de utrovis metallo fabricato, atque utraque et opus et massam staterae lancibus imponito, aquisque immergito. Si argentea fuerit [massa quam fecisti, opus reponderabit; si aurea fuerit] alleviato opere, aurum inclinabitur. Hoc tamen ita fiet, ut quot partibus inclinatur aurum, totidem partibus sublevatur argentum; quia quicquid in ipso opere fuerit sub aquis praeter solitum pondus, ad aurum, propter densitatem, pertinet; quicquid autem levitatis, ad argentum, propter raritatem, conferendum est. Et, ut hoc facilius possit adverti, considerare debes, tam in gravitate auri, quam in levitate argenti, x denarios significare libram, sicut in prima lectionis hujus fronte praefixum est.

XXIV.

Quomodo aptetur lignum antequam pingatur.

Quicunque aliquod lignum ornare diversis coloribus satagis, audi quae dico. Imprimis ipsum lignum multum rade equalem, et planissimum radendo, et ad ultimum fricando cum illa herba quae dicitur asperella. Quod si ligni materies talis fuerit, ut non possis equare ejus asperitates, vel non velis, propter aliquas occasiones, nec tamen cum corio illud velis cooperire, vel panno; album plumbum teres super petram siccum, sed non tantum quantum si inde pingere velis. Deinde ceram in vase supra ignem liquefacies, tegulamque tritam subtiliter; albumque plumbum, quodante trivisti, simul commisces, saepius movendo cum parvo ligno, et sic sine refrigerari. Postea aliquod ferrum fac calidum, et, cum ipso, ceram funde in ipsas cavernulas donec equales sint, et sic cum cultello desuper abrade ea quae sunt scabrosa. Si autem album plumbum miscere cum cera dubitas, scito quod quantum plus miscueris, tanto durius erit. Et, sicut dixi, jam equali facto, habundantius plumbum, valde subtilissime tritum cum oleo lini, desuper, per totum ubicunque pingere vis, tenuissime extendendo cum pincello asinino, sic aptato; deinde ad solem exsiccari bene permitte. At post, cum siccatus fuerit color, iterum superpone, sicut prius fecisti, de eodem, et spissiorem pones; sed non ita spissiorem, ut abundantius colorem superponas, sed ut oleum minus habeat. Nam et in hoc multum cavendum est ut nunquam crassiorem colorem superponas; quod si feceris et abunde posueris, cum exiccari coeperit, rugae desuper erunt. Nunc autem ut ea quae supersunt simul omnia dicam, superius quaeso me redire permitte, ubi de ligni nuditate locutus sum [si illud corio vel panno operire volueris]. Quod si lignum, quod pingere volueris, non fuerit equale, corio equino vel perchamene operi illud.

XXV.

Quomodo praeparatur columna ad pingendum.

Si vis aliquam columnam vel laminam de petra pingere, inprimis optime ad solem vel ad ignem siccare permittes. Deinde album accipies, et cum oleo super marmorem clarissime teres. Postea illam columnam jam bene sine aliqua fossula planam et politam, de illo albo cum lato pincello superlinies duabas vel tribus vicibus. Postea imprimes cum manu vel brussa de albo spisso, et ita dimittes paululum. Cum vero modicum siccatum fuerit, cum manu tua album planando fortiter retrahes. Hoc tamdiu facies donec planum sit quasi vitrum. Tunc vero poteris desuper de omnibus coloribus cum oleo distemperatis pingere. Si vero marbrire volueris, super unum colorem, vel brunum, vel nigrum, vel alium colorem, cum siccata fuerit marbrire poteris. Postea vernicia ad solem.

XXVI.

Si vis pingere lini pannum, et aurum

in ipso ponere, sic praepara.

Accipe pergamenum vel minutias pergamenorum, et mitte in ollam cum aqua, et pone ad ignem, et fac bullire sicut suprascriptum est, et mitte in ea pannum, statimque extrahe, et desuper tabulam in aquam extende, et ita dimittes siccare, et tunc cum petra vitrea burnies, seu lissabis, per totum; postea extendes ipsum, ligando in lignis cum filo, deinde cum coloribus, cola, vel ovo, vel gummi distemperatis, desuper pingere poteris.

XXVII.

Quomodo aurum ponitur in panno.

Et si aurum desuper ipso panno ponere cupis, cum distemperatura pones et polies.

XXVIII.

De pratica generali in movendo omnes colores.

Sciendum autem est quod omnes colores cum aqua clara moli possunt, si postea exsiccari permittantur, ut postea glarea, vel oleum, vel aqua gummata, aut acetum, seu vinum, necnon cervesia, quomodo misceantur aut temperentur.

XXIX.

De oleo, quomodo aptatur ad distemperandum colores.

Calcem in oleo mensurate pone, et illud despumando coque; cerosium in eo secundum quod de oleo fuerit pone, et ad solem, per mensem, vel eo amplius, frequenter removendo, pone. Scito quod quanto diutius ad solem fuerit, tanto melius erit. Postea cola, et serva, et colores inde distempera.

XXX.

Alumen quomodo debet distemperari.

Alumen cum gumma et aqua super marmorem tere, et dimitte siccari, et cum aliquod ex eo facere volueris, cum glarea ovi distempera.

XXXI.

De modo parandi glaream ovorum,

ad colores ex ea temperandos.

Glaream paraturus sume staminium, et in aqua intinge illud; et madidum sit, ut postea glaream aquae mixtam, in eodem staminio duplicato, subter summato desuper autem expanso, excipe, et sic exprimendo, fac transire vel septies vel octies, vel saepius, vel minus, si necesse fuerit, tamdiu scilicet debes hoc facere, donec glarea quasi aquae fit, et tenuis, sine filo, destillet. Hinc susceptam reconde, vel, si vis, scribe. Ad hanc autem parandam, duo vascula sunt necessaria.

XXXII.

Quomodo vitellum ovi paratur.

Auripigmentum cum vitello ovi molitur et distemperatur sic, et vitellus hoc modo paratur. Sume vitellum in media manu, et spunge vel spina vel stila, et digito superposito, exprime, et in vase recipe, mittens guttam aquae ex auripigmento misce. Si autem oleum miscueris, nunquam siccabitur. Ideo misce cum vitello.

XXXIII.

Quomodo corduanum tingitur.

Accipe corium, quem corduanum vocant, nondum coloribus tinctum, sed purum et album, illamque partem, quae prius pilis tegebatur, de alumine ablues. Accipiesque waranciam, et ad ignem in vase aereo calefacies cum vino, vel cum aqua, et tantum ut digitum tuum in ea mittere possis, et tunc corium antedictum in vase merges et trahes, videbisque; si fuerit rubeum, bene quidem; si non, iterum merge, dimittesque siccare; postea super tabulam planam extendes, et cum baculo buxeo burnies; deinde adipiem accipies et pellem per totum inunges, sicque siccare permittes.

XXXIV.

Quomodo poteris de bresilio operari.

Accipe patellam aeream, et brasilium intus rade, quantum tibi visum fuerit. Postea imple eam urina, pulveriza desuper alumen, et sic una nocte dimittes. In crastino super carbones mitte, unam aut duas undias bullire facies, et retrahe ab igne patellam, et pone parumper de viva calce cum brisillio et alumen, et insimul move, et ita dimittas; dum spissum fuerit, et aqua desuper nataverit, projice foras, et reliquum ad solem permitte siccum fieri, et serva quantum volueris. De hoc colore in ligno et in muro operari poteris, mirabilius tamen in pergamenis.

XXXV.

Quomodo rosa color fit de ligno braxillii.

Rosam faciendo, urinam pones cum brixillio priusquam pones alumen, et sic faciendum.

XXXVI.

Quomodo fit cerusa, et de ipsa rubeum minium.

Si vis facere rubeum minium, vel etiam album, qui cerusa dicitur, accipe laminas plumbeas, et mitte in ollam novam, et sic imple illam ollam fortissimo aceto, et cooperi, et mitte in aliquo calido loco, et sic uno mense dimitte; et tunc aperies ollam, et quod inveneris in circuitu laminarum plumbearum mitte in aliam ollam, et pone super ignem, et semper movebis ipsum colorem, donec efficiatur albus sicut nix, et tunc tolles ab igne, et sumes de ipso colore quantum vis, et iste color vocatur cerusa; reliquam partem pone super ignem, et semper movebis donec efficiatur rubeum minium. Propterea moneo ut moveas, quod si non moveris, semper iterum vertetur in album plumbum, et sic tolle ab igne, et ipsam ollam dimitte refrigerari.

XXXVII.

Quomodo distemperatur viride terrenum.

Accipe malvam, et distempera cum aceto, vel optimo vino, et de isto jussu terrenum viridem distempera, et erit boni coloris in muro.

XXXVIII.

Quomodo efficitur viridis color cum sale.

Saepe tractavi de viridi colore, quali modo efficiatur. Nunc vero quomodo id ipsum facio narrabo. Lignum quercinum sumo quantae latitudinis et longitudinis voluero, et illud in modum scrinii cavo; deinde cuprum accipio, et facio illud attenuari in laminas tam longas quantum mihi placet, scilicet ut longitudo ejus operiat latitudinem concavi ligni. Posthoc accipio scutellam plenam salis, et, comprimens eum fortiter, mitto in ignem per noctem, et cooperio carbonibus, et in crastinum super lapidem molo diligentissime siccum. Postea accipio surculas graciles, colloco eas in praedictum lignum, tamen ita ut duae partes ligni cavi sint interius, et tertia superius, sicque liniens laminas cupreas utraque parte melle, et desuper mel sal aspergens per totum, moxque excutio laminas in scutellam, ne pereat, sicque super surculas illas laminas pono. Tunc lignum concavum altero ligno adhuc aptato cooperio, et in circuitu totum argilla bene fimo asini nixto linio. Antequam autem lignum illud concavum cooperuerim, ponam intus vel acetum calidum, vel urinam calidam, ita ut tertia pars impleatur, et mox cooperio; tunc deinceps facio quod de hoc colore suprascriptum est.

XXXIX.

Modus faciendi viridem cupri vel aeris.

Imple pelvim de aceto albo vini, et quicquid cupri poteris habere, projice intus, et sic stare permittes per spatium unius mensis vel duorum vel trium, et postea optimum viridem procreatum invenies.

XL.

Quomodo auripigmentum praeparatur ad operandum.

Auripigmentum confringe in corio, postea tere cum aqua super marmorem, addens ei parum ossis combusti, et ibidem siccare permitte. Postea distempera cum ovo ad ponendum in ligno vel in muro, sed in carta pone sicut cerosium. Si non est bonum, misce ocrum; postea valet.

XLI.

Quomodo ponitur aurum.

Accipe ocrum, et distempera cum aqua, sicque dimittes siccare. Interim de pergameno vitulino colam facies. Postea glaream de ovo facies. Tunc colam et glaream insimul misces, et ocrum jam bene siccatum fortiter super marmorem teres, et ubi volueris ponere aurum in pergameno, statim ut molitum fuerit ocrum, super pergamenum cum pincello trahes, sicque aurum desuper illico pones, dimittesque siccare ita sine impressione coti. Postea, cum siccatum fuerit, cum dente fortiter burnies. Ecce ut saepe experimento didici, multociens probavi, et tua certe fide verum dixi.

XLII.

Quomodo aurum in pergamenis ponitur.

Accipe gipsum, et album de Pullia et carminium, i. e. cinobrium, tertiam partem de gipso, et de albo, et de carminio duas partes equales, et misce simul, et tere super marmorem, adjungesque eis modicum collae, tenue tamen, et de hac distemperatura poteris aurum ubicunque volueris ponere, et multum diu servare.

XLIII.

Quomodo scribitur de auro.

Sume tibi vas vitreum, et urina tua illud imple; sicque, donec appareat clara, requiescat; postea accipe glaream ovi optime fractam, et fac duas partes, miscesque cum urina, et movebis utrumque insimul, et pone in cornu cum auro soluto (i. e. molito ut postea lavato), itaque poteris de tali auro scribere sicut de alio colore.

XLIV.

De auropetro.

Secundum magistrum R. Accipe oleum de lini semine factum, et pone in ollam novam. Accipies que corticem de vespro optime siccatam, et in mortario bene tritam, et in oleo eam unam noctem jacere permittes. In crastino ad ignem bullies; quando satis tibi visum fuerit, tamen non multum, protinus per medium pannum in aliam ollam transire facies, deinde iterum ad ignem cum mirra et aloe parumper bullies. Iterum colabis, statimque vernix (sic) cum eis pones, et super carbones calefacies. Si autem vernix (sic) non habueris, accipies glassam, et pones cum aloe et mirra pro vernix, et, ut dixi, iterum colabis. Si autem corticem de vespro non habueris, accipe incaustum siccum, vel etiam corticem de nigra spina siccatam et tritam, et, sicut supra scripsi, cum mirra et aloe bullies, post hoc retrahes ab igne, et, cum frigidum fuerit, ad servandum in vase, quanto tempore volueris, repone. Cortices autem in Martio vel in Aprili accipies, et in Majo siccabis, et servabis quamdiu volueris.

XLV.

Quomodo ponitur aurum super stagnum.

Accipe stagnum, et pone super tabulam ad hoc optime dealbatam, et bene siccatam, extende, et cum silica et aqua in longitudinem et latitudinem poli; deinde sume ferrum totum aceratum, ad hoc opus factum, et iterum cum aqua poli. Cum multum et stans fuerit, sic siccare dimittes; postea accipies iterum, et super tabulam pones, et cum silice burnies eum. Poterisque de hoc auro in ligno vel in muro operari, et ubi volueris ponere.

XLVI.

Quomodo distemperatur bures et servatur.

Accipe cinerem fabarum, et cola per pannum in ollam tribus vicibus aut quatuor, postea ad ignem bullire facies donec spissum sit quasi incaustum; deinde accipias illum liquorem qui vocatur bures, et teres in vase vel cipho quasi cuminum vel piper; tunc misces cum laxiva suprascripta, iterumque bullire facies, semperque movebis. Postea tolle ab igne, et in plumbeo vase pone, et poteris servare quamdiu volueris.

XLVII.

Item de eodem aliter.

Item accipe eandem laxivam cum nuper fuerit facta, es misces cum ea parum de bures bene in conca prius maceratum; deinde accipies pulverem de cupro factam pensantem XIIcim denarios, et macerabis fortiter in conca velut piper, et cum lexiva bures misces, et ad ignem bullire facies. Postea sine refrigerari et in vase cupreo mitte, et serva quantum duraverit.

XLVIII.

Quali modo nigellum facies.

Quando volueris nigellum facere, accipe de argento vivo, et de cupro, et plumbo, equali mensura, et mitte in conca, ut simul coquantur. Tunc accipe sulphuris pondus VI denariorum, et cum eis misces, et movebis. Postea retrahe ab igne, et sine refrigerari, in vase pone; deinde accipe atramentum cum vino distemperatum, et facies quod volueris super argentum de atramento, statimque pulverem de argento vivo et cupro et plumbo superpones, donec fundatur, fietque pulcrum nigellum.

XLIX.

Quomodo pingitur in vitro.

Dicendum quomodo pingere debes in vitro. Accipe grossinum de saphiro, et palleam, quae excutitur de calido ferro super incudem fabri, cum grossino tertiam partem pones, et plubeum vitrum, Judeum scilicet, misces, et super marmorem fortiter teres, sicque pingere potes.

L.

De diversis colorum principalium et intermediorum

speciebus et nominibus et de utilitate mixtionis eorum

ad invicem, et de locis in quibus invenientur,

et nascuntur, vel sunt, et de cognitione

perfectionis eorum.

Colorum alii sunt albi, alii nigri, alii sunt medii. Et albi quidem species, cerusa, calx, alumen. Nigri vero, fuscus, et qui ex sarmentis componitur. Medii, rubeus, viridis, croceus, purpureus, prasinus, azur, et incicus; quorum expressio per se cujuslibet pulcra est, sed interdum sic invicem permixti pulcriores fiunt, quia sua varietate graciam alter alteri praestant: Dein compositi aliud monstrant, nam ut in medicinae confectionibus species ibi permixtae invicem conferunt, sic colores, non ejusdem qualitatis, ut partem ex alterius natura, partem ex sua trahant, et quam plurimas eorum varietates pulcras et delectabiles reddant, simul commiscentur. In qua commixtione, et in eo modo quo in pictura alter alteri post se ponuntur, summa est subtilitas; siquidem post album, niger, aut rubeus medius, convenit; quoniam crocus, in temperatione, mediocritas secunda est, quia color nimium spissus, et nimium tenuis, cito deficit.

Rubi itaque multis locis generatur, sed optimi Ponto, et in Hispania, nascuntur. Paratonium ex ipso loco unde foditur habet nomen. Eadem racione et melinus quidem, metalli species, per insulas Cycladis, inde dicitur. Creta viridis pluribus locis nascitur, sed optima in Creta Girina, quae Graece dicitur Theodote quaedam, in cujus solo primum est inventa. Arzicon, id est, auripigmentum, in Ponto nascitur. Sandaraca pluribus locis generatur, sed optima in Ponto et juxta flumen Ysparim. Azurii autem natura, primum Ephesiorum solo reperta, memoratur deinceps in Hispania, cujus natura has invenciones habet.

LI.

De probatione azurii.

Verum probacio azurii sic erit observanda. In lamina ferrea mittatur, et super ignem ponatur, tamdiu donec lamina rubescat. Tunc retrahatur ut rifrigescat. Si colorem non mutaverit, optimum erit; si autem mutaverit, viciatum erit.

Glades itaque, vel glaciens, cum ex metallis primum exiduntur, argenti vivi guttas exprimunt, quas artifices ad plures usus colligunt. Neque enim argentum, neque aes, sine his inaurari possunt. Nam confusae in unum guttae argenti vivi, ita ut quatuor sextariorum mensuram habeant, centum librae pondus efficiunt. Supra cujus liquorem centenarium saxi pondus si posueris, sustinebit; scrupulum si posueris, descendit. Unde intelliges non ponderis esse, sed naturae distinctionem. Itaque si aurifex pannis tostilibus adustis ex friso in rudi vase fictili solidari pulverem voluerit, lava, postea mixtum argento vivo, vel in panno, vel in linthiolo, cumprimis, ut liquor argenti vivi expressus emanet, et aurum extrinsecus remaneat.

LII.

De colorum commixtione, et quales

ipsi colores sunt, praecipue infectivi, quibus

uttur propter aliorum colorum inopiam.

Colores autem omnes commixtione corrumpi manifestum est. Siquidem in temperamento folii utilitur calx ex duro saxa facta, ne minus pressus pereat. Quippe aqua distemperato folicio, cum perniciosa quantitate albuginis, id est, glarea ovi, pulcherrime et utiliter miscetur. Sanguis drachonis aut sandis, id est, garancia; ejus autem purus succus, aut creta rubea, viridi quoque, et croceo, alii suae qualitatis permiscentur. Crisicula a Macedonia venit, foditur autem ex metallis aerariis. Indicum ab ipsis ostenditur ubi nascitur.

LIII.

Quomodo fit atramentum diversarum specierum.

Atramenti vero compositio sic erit observanda, quae non solum ad usum picturae neccessaria videtur, sed etiam at quotidianas scripturas. Vasculus curva camera servatur: fornacula sic componatur, ut nares, id est, suspiracula, habeantur in vasculo, quibus fumus possit intrare. Tegulae in eadem fornace intendantur. Super tegulas ardentes resina mittatur, ut omnem fumum et fuliginem per nares in vasculum exprimat. Postea uliginem diligenter conteres, et atramentum facies nitidum, pictorum autem gluten misceas ipsi. Ad accelerationem etiam operis, carbones molles ligni, et ossium persicorum, cum glutino contriti, valent. Nec minus sarmenta exusta atramenti qualitatem imitabunt, sed sarmenta quae nigrioris coloris sunt, si in optimo vino perfundantur, postea exusta fuerint, addito glutino, imitari etiam diei suavitatem monstrabunt.

LIV.

Quomodo fit purpurinus color ex diversis diversimode.

Utique plurimum necessaria in operibus picturae videntur glebae vel silices, id est, lapides ignem emittentes, cum in igne cocuntur, tunc, aceto acerrimo perfuso, extinguuntur, et reddent purpureum colorem. Cuprum adustum fit cerusa. Oster autem, cujus sanguinem qui pro colore purpuras temperatur, pluribus locis nascitur, sed optimum in insula Cipri, cum solis cursum habentur. Concutae itaque, cum circumcisae fuerint, lacrimas in purpurem colorem emittunt, quibus collectis, purpureus color temperatur. Hoc autem oster est appellatum, quod ex humore licetur, qui cito ex salsugine inhaerescit.

LV.

De coloribus infectivis, et quomodo

fiunt ex diversis diversimode.

Fiunt etiam purpurei colores, infecta cocta rubea radice. Similiter ex floribus alii colores inficiuntur. Itaque pictores, cum voluerint silvaticum imitari, viola arida in aqua cum vasa ad ignem ponatur, ut ferveat, et dedoctam in linteolo exprimunt, et in mortario cum creta terunt, et faciunt silasacetum colorem. Eadem ratione, vaccinium cum lacte temperantes, purpureum faciunt eleganter, uti herba quae litea appellatur, succum efficit caeruleum, et utuntur viridissimo colore. Haec infectiva appellantur, quibus utitur propter inopiam colorum simplicium. Simili modo cum in formosam seu angulariam vitro miscentes, inficiunt ex ea colores.

LVI.

De miscendis inter se coloribus pingendo

et illuminando, et de modis cum de ipsis implentur

opera matatizantur et inciduntur alter ex altero.

Azurium misces cum cerosio; incides de indico; matizabis de albo plumbo. Vermiculum purum incides de bruno, aut de sanguine draconis; matizabis de auripigmento aut de minio. Item, vermiculum misce cum albo plumbo, et facies colorem qui vocatur rosa; incide de vermiculo; matizabis de (alba rosa, aut de) albo plumbo. Item, facies colorem de sanguine draconis et de auripigmento; incide de bruno; matizabis de auripigmento. Carminium incide de bruno; de rubeo minio undabis. Folium incide de bruno; matiza de biseto folii. Item, misce folium cum albo; incide de folio; matiza de albo plumbo. Ocrum incide de vermiculo; matiza de albo ocro. Item, ocrum incide de viride; matiza de albo. Album minii purum incide, et undabis simul de azuro. Brunum incide de nigro; matiza de azurio vel minio. Item, misces brunum cum albo, fietque pulcra rosa; incide de bruno; matiza de albo, vel de biseto folii. Item, brunum misces cum minio; incides de nigro; matiza de rubeo minio. Misce auripigmentum cum azurio vel indico, aut ocrum cum indico, vel viride, et erit bonum vergaut; inde de bruno, aut de nigro, undabis; auripigmento aut de biseth matizabis. Viride incide de nigro, et matizabis de biseto. Misce viride cum albo; incide de viride; matiza de albo. Brunum incide de nigro; matiza de vergaut, aut de minio mixto cum bruno. Indicum incide de nigro; matiza de azurio, vel de vergaut, aut biseth. Auripigmentum incide de vermiculo; matiza de albo auripigmento. Carminium fit de albo et ocro.

LVII.

De coloribus sibi contrariis.

Modo si vis scire qui sunt colores qui sibi invicem alter alteri sunt contrarii, hi sunt. Auripigmentum non concordat cum folio, nec cum viride, nec cum minio. Nec viride concordat cum folio, scilicet in mixturis materiarum ipsorum colorum, et operationibus mixtis eorum, quae discordantiae non sunt in qualitatibus colorum, nec ex accidentibus colorativis eorum; quia nulli colores, nec colorum qualitates, sunt, simplices aut mixtae, quae et qui. quantum ad colores, non conveniant quibuslibet aliis in mixturis, ad componendas, scilicet, alias diversas et quasi innumerabiles qualitatum varietates ad placitum habebis: sed dictae discordantiae intelliguntur et sunt, quantum ad ceteras naturales conditiones insistentes in materiis ipsorum colorum invicem taliter contrarias, quod, si simul miscentur, una materia, ex contrarietate quadam naturali alterius, vel alterat alteram, et altera alteram, et colorum ipsorum qualitas et pulcritudo, tam distincta quam mixta, necnon eorum materia, et opus ex ea factum, vastatur et deletur. Igitur mixtiones ad insimul invicem non tolerant; et sic non praetermittendum est, quin in arte pictoriae, ultra debitas considerationes quantum ad colorum varietates, ac eorum et aliarum rerum in ipsa arte concurrrentium differentias, habeantur etiam debitae et necessariae considerationes, ex vera theorecali vel practicali scientia et cognitione conditionum et contrarietatum naturalium, insistentium materiis et liquoribus ipsorum colorum, et rerum contrarialibus in ipsa arte intervenientium.

LVIII.

De diligentia quae haberi debet circa

naturas colorum, et de modis miscendi, eos inter se,

et incidendi, et matiszandi, cum in operibus distinguuntur,

ut etiam aliud capitum de hoc antepositum est.

Si vis bene scire naturas colorum et mixtiones eorum, ut hi sunt clari et spissi, diligenter autem intentum appone. Et nota quod lazurium incides de nigro; matizabis autem de albo plumbo. Item, misces lazurium cum albo plumbo (incides de azur, matizabis) de albo plumbo. Vermiculum incides de bruno; matizabis auripigmento. Item, miscebis vermiculum cum albo plumbo, et facies colorem qui vocatur rosa; incides de vermiculo; matizabis de albo plumbo. Auripigmentum incides de vermiculo; et illi matizatura non est, quia stercorat omnes alios colores. Tum si vis facere gladium viridem, auripigmentum misce cum indico; incides cum nigro; matizabis auripigmento. Sanguinem draconis incides de nigro; matizabis de albo plumbo. Item, misces sanguinem draconis cum auripigmento; incides de sanguine draconis; matizabis de albo plumbo. Item, misces sanguinem draconis cum auripigmento; incides de sanguine draconis; de auripigmento matizabis. Viride incides de nigro; matizabis de albo plumbo. Item, miscebis viride cum albo plumbo; incides de viridi; matizabis de alba plumbo. Granetum incides de viridi; matizabis de albo plumbo. Indicum incides de lazurio; matizabis de albo plumbo. Item, misce indicum cum albo plumbo; incides de indico, matizabis de albo plumbo. Carminium incides de nigro; matizabis de albo plumbo. Item, misces crocum cum albo plumbo; incides de croco; matizabis de albo plumbo. Folium incides de nigro; matizabis de albo plumbo. Misces folium cum albo plumbo; incides de folio; matizabis de albo plumbo. Si vis facere colorem similem gladio viridi, misce lazurium cum albo plumbo; incides de lazurio; matizabis de albo plumbo; et quando fuerit siccus operi de claro croco. Auripigmentum non concordat cum viridi, nec cum folio, nec cum rubeo minio, nec cum albo minio, ut antea jam dictum est.