Rerum gestarum libri XXXI

(ab excessu Nervae)

Liber XXVII

1. Alamanni fusis acie Romanis Chariettonem et Seuerianum comites interficiunt.

2. Iouinus magister equitum per Gallias unam et alteram Alamannorum manum imparatam caedit; tertiam barbarorum partem apud Catalaunos proelio superat VI hostium milibus interfectis, IV uulneratis.

3. De III praefectis urbi: Symmacho, Lampadio et Viuentio. sub eo Damasi et Vrsini de episcopatu Romano contentiones.

4. Describuntur populi et VI prouinciae Thraciarum singularumque clarae urbes.

5. Valens Augustus Gothis, qui auxilia Procopio contra ipsum miserant, bellum infert et post triennium pacem cum eis facit.

6. Gratianum filium Valentinianus consentiente exercitu Augustum nuncupat et puerum purpuram indutum ad fortiter faciendum hortatur militibusque commendat.

7. Valentiniani Augusti iracundia, feritas et saeuitia.

8. Pictis, Attacottis et Scottis post ducem et comitem interfectos Britanniam impune uastantibus Theodosius comes fusis praedam excussit.

9. Mauricae gentes Africam populantur. Isaurorum latrocinia Valens compescit. de Praetextati praefectura urbana.

10. Valentinianus Augustus Rhenum transit et Alamannos, qui in celsissimos montes fugerant, non incruento utrimque certamine fundit fugatque.

11. De Probi nobilitate, opibus, dignitatibus et moribus.

12. Romani et Persae de Armenia et Hiberia inter se pugnant.

___________________________________________________

27,1

I.

Alamanni fusis acie Romanis Chariettonem

et Seuerianum comites interficiunt.

[1] Dum per eoum orbem haec, quae narrauimus, diuersi rerum expediunt casus, Alamanni post aerumnosas iacturas et uulnera, quae congressi saepe Iuliano Caesari pertulerunt, uiribus tandem resumptis licet inparibus pristinis, ob causam expositam supra Gallicanos limites formidati iam persultabant. statimque post Kalendas Ianuarias, cum per glaciales tractus hiemis rigidum inhorresceret sidus, cuneatim egressa multitudo licentius uagabatur. [2] horum portioni primae Charietto, tunc per utramque Germaniam comes, occursurus cum milite egreditur ad bella ineunda promptissimo, adscito in societatem laboris Seueriano itidem comite inualido et longaeuo, qui apud Cabillona Diuitensibus praesidebat et Tungricanis. [3] proinde confertius agmine in unum coacto ponteque breuioris aquae firma celeritate transmisso, uisos eminus barbaros Romani sagittis aliisque leuibus iaculis incessebant, quae illi reciprocis iactibus ualide contorquebant. [4] ubi uero turmae congressae strictis conflixere mucronibus, nostrorum acies impetu hostium acriore concussa nec resistendi nec faciendi fortiter copiam repperit, cunctis metu conpulsis in fugam, cum Seuerianum uidissent equo deturbatum missilique telo per os fixum. [5] ipse denique Charietto dum cedentes obiectu corporis et uocis iurgatorio sonu audentius retinet, pudendumque diluere dedecus fiducia diu standi conatur, oppetit telo letali confixus. [6] post cuius interitum Erulorum Batauorumque uexillum direptum, quod insultando tripudiantes barbari crebro sublatum altius ostendebant, post certamina receptum est magna.

27,2

II.

Iouinus magister equitum per Gallias unam et alteram Alamannorum manum imparatam caedit; tertiam barbarorum partem apud Catalaunos proelio superat VI hostium milibus interfectis, IV uulneratis.

[1] Qua clade cum ultimo maerore conperta conrecturus secius gesta Dagalaifus a Parisiis mittitur. eoque diu cunctante causanteque diffusos per uaria barbaros semet adoriri non posse, accitoque paulo post ut cum Gratiano etiam tum priuato susciperet insignia consulatus, Iouinus equitum magister accingitur, et instructus paratusque, cautissime obseruans utrumque sui agminis latus, uenit prope locum Scarponna, ubi inopinus maiorem barbarorum plebem antequam armaretur temporis breui puncto praeuentam ad internecionem extinxit. [2] exultantes innoxii proelii gloria milites ad alterius globi perniciem ducens sensimque incedens rector eximius speculatione didicit fida, direptis propius uillis uastatoriam manum quiescere prope flumen, iamque aduentans, abditusque in ualle densitate arbustorum obscura, uidebat lauantes alios, quosdam comas rutilantes ex more potantesque non nullos. [3] et nanctus horam inpendio tempestiuam, signo repente per lituos dato, latrocinalia castra perrupit contraque Germani nihil praeter inefficaces minas iactanter sonantes et fremitum, nec expedire arma dispersa nec conponere aciem nec resurgere in uires permittebantur urgente uictore. quocirca forati pilis et gladiis cecidere conplures absque his, quos uersos in pedes texere flexuosi tramites et angusti.

[4] Hoc prospero rerum effectu, quem uirtus peregerat et fortuna, aucta fiducia Iouinus militem ducens, diligenti speculatione praemissa, in tertium cuneum, qui restabat, propere castra commouit, et maturato itinere omnem prope Catelaunos inuenit ad congrediendum promptissimum. [5] et uallo oportune metato suisque pro temporis copia cibo recreatis et somno, primo aurorae exortu in aperta planitie conposuit aciem dilatatam arte sollerti, ut spatiis amplioribus occupatis aequiperare Romani hostium multitudinem apparerent, inferiores numero, licet uiribus pares. [6] signo itaque per bucinas dato cum pede conlato res agi coepisset, insueta uexillorum splendentium facie territi stetere Germani. quibus hebetatis parumper reparatisque confestim, ad usque diei extimum concertatione protenta ualidius inminens miles fructum rei bene gestae sine dispendio quaesisset, ni Balchobaudes armaturarum tribunus magniloquentia socordi coalitus, propinquante iam uespera cessisset incondite. quem si secutae residuae cohortes abissent, ad tristes exitus eo usque negotium uenerat, ut nec acta nuntiaturus quisquam posset superesse nostrorum. [7] sed resistens animorum acri robore miles ita lacertis eminuit, ut hostium quattuor milibus sauciis sex alia interficeret milia, ipse uero non amplius mille ducentis amitteret, ducentis tantum modo uulneratis. [8] noctis itaque aduentu proelio iam dirempto, refectisque uiribus fessis prope confinia lucis ductor egregius in agminis quadrati figuram producto exercitu, cum conperisset occultantibus tenebris barbaros lapsos, securus insidiarum per aperta camporum sequebatur et mollia, calcando semineces et constrictos, quos uulneribus frigorum asperitate contractis dolorum absumpserat magnitudo. [9] exin progressus ulterius, reuertens, ubi nullum repperat, didicit regem hostilium agminum cum paucis captum ab Ascariis, quos ipse per iter aliud ad diripienda tentoria miserat Alamannica, suffixum patibulo. ideoque iratus in tribunum animaduertere statuit ausum hoc inconsulta potestate superiore fecisse, eumque damnasset, ni militari impetu commissum facinus atrox documentis euidentibus constitisset.

[10] Et post haec redeunti Parisios post claritudinem recte gestorum imperator laetus occurrit, eumque postea consulem designauit, illo uidelicet ad gaudii cumulum accedente, quod isdem diebus Procopii susceperat caput a Valente transmissum. [11] praeter haec alia multa narratu minus digna conserta sunt proelia per tractus uarios Galliarum, quae superfluum est explicare, cum neque operae pretium aliquod eorum habuere prouentus, nec historiam producere per minutias ignobiles decet.

27,3

III.

De III praefectis urbi: Symmacho, Lampadio et Viuentio. sub eo Damasi et Vrsini de episcopatu Romano contentiones.

[1] Hoc tempore uel paulo ante noua portenti species per Annonariam apparuit Tusciam, idque quorsum euaderet prodigialium rerum periti penitus ignorarunt. in oppido enim Pistoriensi prope horam diei tertiam spectantibus multis asinus tribunali escenso audiebatur destinatius rugiens, et stupefactis omnibus, qui aderant, quique didicerant referentibus aliis, nulloque coniectante uentura, postea, quod portendebatur, euenit. [2] Terentius enim humili genere in urbe natus et pistor ad uicem praemii, quia peculatus reum detulerat Orfitum ex praefecto, hanc eandem prouinciam correctoris administrauerat potestate. eaque confidentia deinceps inquietius agitans multa, in nauiculariorum negotio falsum admisisse conuictus, ut ferebatur, perit carnificis manu, regente Claudio Romam.

[3] Multo tamen antequam hoc contingeret, Symmachus Aproniano successit, inter praecipua nominandus exempla doctrinarum atque modestiae, quo instante urbs sacratissima otio copiisque abundantius solito fruebatur et ambitioso ponte exultat atque firmissimo quem condidit ipse, et magna ciuium laetitia dedicauit ingratorum, ut res docuit apertissima. [4] qui consumptis aliquot annis domum eius in transtiberino tractu pulcherrimam incenderunt, ea re perciti quod uilis quidam plebeius finxerat, illum dixisse sine indice ullo uel teste, libenter se uino proprio calcarias extincturum, quam id uenditurum pretiis, quibus sperabatur.

[5] Aduenit post hunc urbis moderator Lampadius ex praefecto praetorio, homo indignanter admodum sustinens si, etiam cum spueret, non laudaretur, ut id quoque prudenter praeter alios faciens, sed non numquam seuerus et frugi. [6] hic cum magnificos praetor ederet ludos et uberrime largiretur, plebis nequiens tolerare tumultum, indignis multa donari saepe urgentis, ut liberalem se sed multitudinis ostenderet contemptorem, accitos a Vaticano quosdam egentes opibus ditauerat magnis. [7] uanitatis autem eius exemplum, ne latius euagemur, hoc unum sufficiet poni leue quidem sed cauendum iudicibus. per omnia enim ciuitatis membra, quae diuersorum principum exornarunt inpensae, nomen proprium inscribebat, non ut ueterum instaurator sed conditor. quo uitio laborasse Traianus dicitur princeps, unde eum herbam parietinam iocando cognominarunt.

[8] Hic praefectus exagitatus et motibus crebris, uno omnium maximo, cum collecta plebs infima domum eius prope Constantinianum lauacrum iniectis facibus incenderat et malleolis, ni uicinorum et familiarum ueloci concursu a summis tectorum culminibus petita saxis et tegulis abscessisset. [9] eaque ui territus ipse primitus crebrescentis seditionis in maius secessit ad Muluium pontem - quem struxisse superior dicitur Scaurus - adlenimenta ibidem tumultus opperiens, quem causa concitauerat grauis. [10] aedificia erigere exoriens noua, uel uetusta quaedam instaurans, non ex titulis solitis parari iubebat inpensas sed, si ferrum quaerebatur aut plumbum aut aes aut quicquam simile, apparitores inmittebantur, qui uelut ementes diuersa raperent species, nulla pretia persoluendo, unde accensorum iracundiam pauperum damna deflentium crebra aegre potuit celeri uitare digressu.

[11] Aduenit successor eius ex quaesitore palatii Viuentius integer et prudens Pannonius, cuius administratio quieta fuit et placida, copia rerum omnium adfluens. sed hunc quoque discordantis populi seditiones terruere cruentae, quae tale negotium excitauere. [12] Damasus et Vrsinus supra humanum modum ad rapiendam episcopalem sedem ardentes, scissis studiis asperrime conflictabantur ad usque mortis uulnerumque discrimina adiumentis utriusque progressis, quae nec corrigere sufficiens Viuentius nec mollire, coactus ui magna secessit in suburbanum. [13] et in concertatione superauerat Damasus, parte, quae ei fauebat, instante. constatque in basilica Sicinini, ubi ritus Christiani est conuenticulum, uno die centum triginta septem reperta cadauera peremptorum, efferatamque diu plebem aegre postea delenitam.

[14] Neque ego abnuo, ostentationem rerum considerans urbanarum, huius rei cupidos ob impetrandum, quod appetunt, omni contentione laterum iurgari debere, cum id adepti, futuri sint ita securi ut ditentur oblationibus matronarum, procedantque uehiculis insidentes circumspecte uestiti, epulas curantes profusas adeo ut eorum conuiuia regales superent mensas. [15] qui esse poterant beati re uera, si magnitudine urbis despecta, quam uitiis opponunt, ad imitationem antistitum quorundam prouincialium uiuerent, quos tenuitas edendi potandique parcissime, uilitas etiam indumentorum et supercilia humum spectantia perpetuo numini uerisque eius cultoribus ut puros commendant et uerecundos. hactenus deuiasse sufficiet, nunc ad rerum ordines reuertamur.

27,4

IV.

Describuntur populi et VI prouinciae Thraciarum

singularumque clarae urbes.

[1] Dum aguntur ante dicta per Gallias et Italiam, noui per Thracias exciti sunt procinctus. Valens enim ut consulto placuerat fratri, cuius regebatur arbitrio, arma concussit in Gothos ratione iusta pemotus, quod auxilia misere Procopio ciuilia bella coeptanti ergo conuenit pauca super harum origine regionum et situ transcurrere per breuem excessum.

[2] Erat Thraciarum descriptio facilis, si ueteres concinerent stili, quorum obscura uarietas quoniam opus ueritatem professum non iuuat, sufficiet ea, quae uidisse meminimus, expedire. [3] has terras inmensa quondam camporum placiditate aggerumque altitudine fuisse porrectas, Homeri perennis auctoritas docet, aquilonem et zephyrum [uentos] exinde flare fingentis, quod aut fabulosum est, aut tractus antehac diffusi latissime, destinatique nationibus feris, cuncti Thraciarum uocabulo censebantur. [4] et partem earum habitauere Scordisci, longe nunc ab isdem prouinciis disparati, saeui quondam et truces, ut antiquitas docet, hostiis captiuorum Bellonae litantes et Marti, humanumque sanguinem in ossibus capitum cauis bibentes auidius, quorum asperitate post multiplices pugnarum aerumnas saepe res Romana uexata postremo omnem amisit exercitum cum rectore.

[5] Sed ut nunc cernimus, eadem loca formata in cornuti sideris modum effingunt theatri faciem speciosam. cuius in summitate occidentali montibus praeruptis densitate Succorum patescunt angustiae, Thracias dirimentes et Daciam. [6] partem uero sinistram arctois obnoxiam stellis Haemimontanae celsitudines claudunt et Hister, qua Romanum cespitem lambit, urbibus multis et castris contiguus et castellis. [7] per dextrum, quod australe est, latus scopuli tenduntur Rhodopes, unde eoum iubar exsurgit, finitur in fretum; cui undosius ab Euxino ponto labenti, pergentique fluctibus reciprocis ad Aegaeum, discidium panditur terrarum angustum. [8] ex angulo tamen orientali Macedonicis iungitur conlimitiis per artas praecipitesque uias, quae cognominantur Acontisma : cui proxima Arethusa cursualis est statio, in qua uisitur Euripidis sepulcrum, tragoediarum sublimitate conspicui, et Stagira, ubi Aristotelem, ut Tullius ait, fundentem aureum flumen accepimus natum [9] haec quoque priscis temporibus loca barbari tenuere, morum sermonumque uarietate dissimiles. e quibus praeter alios ut inmaniter efferati memorantur Odrysae, ita humanum fundere sanguinem adsueti ut, cum hostium copia non daretur, ipsi inter epulas post cibi satietatem et potus suis uelut alienis corporibus inprimerent ferrum.

[10] Verum aucta re publica, dum consulare uigeret imperium, has gentes antehac semper indomitas uagantesque sine cultu uel legibus, Marcus Didius ingenti destinatione pressit, Drusus intra fines continuit proprios, Minucius prope amnem Hebrum a celsis Odrysarum montibus fluentem, superatos proelio strauit, post quos residui ab Appio Claudio pro consule sunt infesta concertatione deleti. oppida enim in Bosporo sita et Propontide classes optinuere Romanae. [11] aduenit post hos imperator Lucullus, qui cum durissima gente Bessorum conflixit omnium primus, eodemque impetu Haemimontanos acriter resistentes oppressit. quo inminente Thraciae omnes in dicionem ueterum transiere nostrorum, hocque modo post procinctus ancipites rei publicae sex prouinciae sunt quaesitae.

[12] Inter quas prima ex fronte, quae Illyriis est confinis, Thracia speciali nomine appellatur; quam Philippopolis, Eumolpias uetus, et Beroea amplae ciuitates exornant. post hanc Haemimontus Hadrianopolim habet, quae dicebatur Vscudama, et Anchialon, ciuitates magnas. dein Mysia, ubi Marcianopolis est a sorore Traiani principis ita cognominata, et Dorostorus et Nicopolis et Odyssus, iuxtaque Scythia, in qua celebriora sunt [aliis] oppida Dionysopolis et Tomi et Calatis. Europa omnium ultima praeter municipia urbibus nitet duabus, Apris et Perintho, quam Heracleam posteritas dixit. [13] Rhodopa huic adnexa Maximianopolim habet et Maroneam et Aenum, qua condita et relicta Aeneas Italiam auspiciorum prosperitate perpetua post diuturnos occupauit errores.

[14] Constat autem, ut uulgauere rumores adsidui, omnes paene agrestes, qui per regiones praedictas montium circumcolunt altitudines, salubritate uirium et praerogatiua quadam uitae longius propagandae nos anteire, idque inde contingere arbitrantur, quod conluuione ciborum abstinent calidisque et perenni uiriditate roris asperginibus gelidis corpora constringente, aurae purioris dulcedine potiuntur, radiosque solis suapte natura uitales primi omnium sentiunt nullis adhuc maculis rerum humanarum infectos. his ita digestis pedem referamus ad coepta.

27,5

V.

Valens Augustus Gothis, qui auxilia Procopio contra ipsum miserant, bellum infert et post triennium pacem cum eis facit.

[1] Procopio superato in Phrygia internarumque dissensionum materia consopita, Victor magister equitum ad Gothos est missus cogniturus aperte, quam ob causam gens amica Romanis foederibusque ingenuae pacis obstricta armorum dederat adminicula bellum principibus legitimis inferenti. qui ut factum firma defensione purgarent, litteras eiusdem obtulere Procopii, ut generis Constantiniani propinquo imperium sibi debitum sumpsisse commemorantis, ueniaque dignum adserentes errorem.

[2] Quibus eodem referente Victore conpertis Valens parui pendens excusationem uanissimam in eos signa commouit, motus aduentantis iam praescios, et pubescente uere quaesito in unum exercitu, prope Daphnen nomine munimentum est castra metatus, ponteque contabulato supra nauium foros flumen transgressus est Histrum resistentibus nullis. [3] iamque sublatus fiducia cum ultro citroque discurrens nullum inueniret, quem superare poterat uel terrere: omnes enim formidine perciti militis cum apparatu ambitioso propinquantis, montes petiuere Serrorum arduos et inaccessos nisi perquam gnaris. [4] ne [igitur] aestate omni consumpta sine ullo remearet effectu, Arintheo magistro peditum misso cum praedatoriis globis familiarum rapuit partem, quae antequam ad dirupta uenirent et flexuosa capi potuerunt per plana camporum errantes. hocque tantum, quod fors dederat, impetrato redit cum suis innoxius nec inlato graui uulnere nec accepto.

[5] Anno secuto ingredi terras hostiles pari alacritate conatus fusius Danubii gurgitibus uagatis inpeditus mansit immobilis prope Carporum uicum statiuis castris ad usque autumnum locatis emensum, unde quia nihil agi potuit dirimente magnitudine fluentorum, Marcianopolim ad hiberna discessit.

[6] Simili pertinacia tertio quoque anno per Nouidunum nauibus ad transmittendum amnem conexis, perrupto barbarico, continuatis itineribus longius agentes Greuthungos bellicosam gentem adgressus est, postque leuiora certamina Athanaricum ea tempestate iudicem potentissimum ausum resistere cum manu, quam sibi crediderit abundare, extremorum metu coegit in fugam, ipseque cum omnibus suis Marcianopolim rediuit ad hiemem agendam ut in illis tractibus habilem.

[7] Aderant post diuersos triennii casus finiendi belli materiae tempestiuae. prima quod ex principis diuturna permansione metus augebatur hostilis, dein quod conmerciis uetitis ultima necessariorum inopia barbari stringebantur. adeo ut legatos supplices saepe mittentes uenialem poscerent pacem. [8] quibus imperator rudis quidem, uerum spectator adhuc aequissimus rerum, antequam adulationum perniciosis inlecebris captus rem publicam funeribus perpetuo deflendis adfligeret, in commune consultans pacem dare oportere decreuit. [9] missique uicissim Victor et Arintheus, qui tunc equestrem militiam curabant et pedestrem cum propositis condicionibus adsentiri Gothos docuissent litteris ueris, praestituitur conponendae paci conueniens locus. et quoniam adserebat Athanaricus sub timenda exsecratione iuris iurandi se esse obstrictum, mandatisque prohibitum patris ne solum calcaret aliquando Romanorum, et adigi non poterat, indecorumque erat et uile ad eum imperatorem transire; recte noscentibus placuit nauibus remigio directis in medium flumen, quae uehebant cum armigeris principem, gentisque iudicem inde cum suis, foederari, ut statutum est, pacem. [10] hocque conposito et acceptis obsidibus Valens Constantinopolim redit, ubi postea Athanaricus proximorum factione genitalibus terris expulsus, fatali sorte decessit et ambitiosis exsequiis ritu sepultus est nostro.

27,6

VI.

Gratianum filium Valentinianus consentiente exercitu Augustum nuncupat et puerum purpuram indutum ad fortiter faciendum hortatur militibusque commendat.

[1] Inter haec Valentiniano magnitudine quassato morborum, agitanteque extrema, conuiuio occultiore Gallorum, qui aderant in conmilitio principis, ad imperium Rusticus Iulianus tunc magister memoriae poscebatur, quasi adflatu quodam furoris bestiarum more humani sanguinis auidus, ut ostenderat, cum proconsulari potestate regeret Africam. [2] in praefectura enim urbana, quam adhuc administrans extinctus est, tempus anceps metuens tyrannidis, cuius arbitrio tamquam inter dignorum inopiam ad id escenderat culmen, lenis uideri cogebatur et mollior. [3] contra hos nitebantur aliqui studiis altioribus in fauorem Seueri, magistri tunc peditum, ut apti ad hoc impetrandum, qui licet asper esset et formidatus, tolerabilior tamen fuit et praeferendus modis omnibus ante dicto.

[4] Sed dum haec cogitantur in cassum, imperator remediis multiplicibus recreatus, uixque se mortis periculo contemplans extractum, Gratianum filium suum adulto iam proximum, insignibus principatus ornare meditabatur. [5] et paratis omnibus militeque firmato, ut animis id acciperet promptis, cum Gratianus uenisset, progressus in campum, tribunal escendit, splendoreque nobilium circumdatus potestatum, dextra puerum adprehensum productumque in medium oratione contionaria destinatum imperatorem exercitui commendabat.

[6] «Faustum erga me uestri fauoris indicium, hunc loci principalis circumferens habitum, quo potior aliis iudicatus sum multis et claris: consiliorum sociis uotorumque auspicibus uobis, pietatis officium adgrediar tempestiuum, prospera deo spondente, cuius sempiternis auxiliis stabit Romana res inconcussa. [7] accipite igitur, quaeso, placidis mentibus, uiri fortissimi, desiderium nostrum, id reputantes quod haec, quae fieri caritatis sanciunt iura, non tantum transire uoluimus per conscientiam uestram, uerum etiam probata firmari ut congrua nobis et profutura. [8] Gratianum hunc meum adultum, quem diu uersatum inter liberos uestros commune diligitis pignus, undique muniendae tranquillitatis publicae causa in augustum sumere conmilitium paro, si propitia caelestis numinis uestraeque maiestatis uoluntas parentis amorem iuuerit praeeuntem: non rigido cultu ab incunabulis ipsis ut nos educatum, nec tolerantia rerum coalitum asperarum, nec capacem adhuc Martii pulueris, ut uidetis, sed familiae suae laudibus maiorumque factis praestantibus concinentem, potioribus - inuidiae metu dicitur - protinus surrecturum, ut enim mihi uideri solet, mores eius et adpetitus licet nondum maturos saepe pensanti. [9] ineunte adulescentia quoniam humanitate et studiis disciplinarum sollertium est expolitus, librabit suffragiis puris merita recte secusue factorum: faciet, ut sciant se boni intellegi: in pulchra facinora procursabit signis militaribus et aquilis adhaesurus: solem niuesque et pruinas et sitim perferet et uigilias: castris, si necessitas adegerit aliquotiens, propugnabit: salutem pro periculorum sociis obiectabit: et quod pietatis summum primumque [munus] est, rem publicam ut domum paternam diligere poterit et auitam.

[10] Nondum finita oratione, dictis cum adsensu laeto auditis pro suo quisque loco et animo milites alius alium anteire festinans tamquam utilitatis et gaudiorum participes Gratianum declararunt Augustum, classicorum amplissimo sonu blandum fragorem miscentes armorum. [11] quo uiso maiore fiducia Valentinianus exultans corona indumentisque supremae fortunae ornatum filium osculatus, iamque fulgore conspicuum, adloquitur aduertentem, quae dicebantur.

[12] «En» inquit «habes, mi Gratiane, amictus, ut sperauimus omnes, augustos, meo conmilitonumque nostrorum arbitrio delatos ominibus faustis. accingere igitur pro rerum urgentium pondere ut patris patruique collega, et adsuesce inpauidus penetrare cum agminibus peditum gelu peruios Histrum et Rhenum, armatis tuis proximus stare, sanguinem spiritumque considerate pro his inpendere, quos regis, nihil alienum putare quod ad Romani imperii pertinet salutem. [13] haec pro tempore praecepisse sufficiet, cetera monere non desinam. nunc reliqui uos estis, rerum maximi defensores, quos rogo et obtestor, ut adcrescentem imperatorem fidei uestrae commissum seruetis adfectione fundata.»

[14] His dictis sollemnitate omni firmatis Eupraxius Caesariensis Maurus, magister ea tempestate memoriae, primus omnium exclamauit «familia Gratiani hoc meretur statimque promotus quaestor multa et prudentibus aemulanda bonae fiduciae reliquit exempla, nusquam a statu naturae discedens intrepidae, sed constans semper legumque similis, quas omnibus una eademque uoce loqui in multiplicibus aduertimus causis: qui tunc magis in suscepta parte iustitiae permanebat cum eum recta monentem exagitaret minax imperator et nimius. [15] consurrectum est post haec in laudes maioris principis et nouelli, maximeque pueri, quem oculorum flagrantior lux commendabat uultusque et reliqui corporis iucundissimus nitor et egregia pectoris indoles: quae imperatorem implesset cum ueterum lectissimis conparandum, si per fata proximosque licuisset, qui uirtutem eius etiam tum instabilem obnubilarunt actibus prauis.

[16] In hoc tamen negotio Valentinianus morem institutum antiquitus supergressus non Caesares sed Augustos germanum nuncupauit et filium beniuole satis. nec enim quisquam antehac adsciuit sibi pari potestate collegam praeter principem Marcum qui Verum adoptiuum fratrem absque diminutione aliqua maiestatis imperatoriae socium fecit.

27,7

VII.

Valentiniani Augusti iracundia, feritas et saeuitia.

[1] His ex sententia rectoris et militum ordinatis uix dies intercessere pauci, cum Mamertinum praefectum praetorio ab urbe regressum, quo quaedam perrexerat correcturus, Auitianus ex uicario peculatus detulerat reum. [2] cui ideo Vulcatius successit Rufinus omni ex parte perfectus et uelut apicem senectutis honoratae praetendens, sed lucrandi oportunas occasiones occultationis spe numquam praetermittens. [3] qui nanctus copiam principis, Orfitum ex praefecto urbis solutum exilio, patrimonii redintegrata iactura remitti fecit in lares.

[4] Et quamquam Valentinianus homo propalam ferus inter imperitandi exordia ut asperitatis opinionem molliret, impetus truces retinere non numquam in potestate animi nitebatur, serpens tamen uitium et dilatum, aliquamdiu licentius erupit ad perniciem plurimorum, quod auxit ira acerbius efferuescens. hanc enim ulcus esse animi diuturnum interdumque perpetuum prudentes definiunt, nasci ex mentis mollitia consuetum, id adserentes argumento probabili, quod iracundiores sunt incolumibus languidi, et feminae maribus, et iuuenibus senes, et felicibus aerumnosi.

[5] Eminuit tamen per id tempus inter alias humilium neces mors Dioclis ex comite largitionum Illyrici, quem ob delicta leuia flammis iussit exuri ; et Diodori ex agente in rebus, triumque adparitorum potestatis uicariae per Italiam ob id necatorum atrociter, quod apud eum questus est comes Diodorum quidem aduersus se ciuiliter implorasse iuris auxilium, officiales uero iussu iudicis ausos monere proficiscentem ut responderet ex lege. quorum memoriam apud Mediolanum colentes nunc usque Christiani, locum ubi sepulti sunt Ad Innocentes adpellant.

[6] Dein cum in negotio Maxentii cuiusdam Pannonii, ob exsecutionem a iudice recte maturari praeceptam, trium oppidorum ordines mactari iussisset, interpellauit Eupraxius tunc quaestor et «parcius inquit «agito, piissime principum: hos enim, quos interfici tamquam noxios iubes, ut martyras, id est diuinitati acceptos, colet religio Christiana. [7] cuius salutarem fiduciam praefectus imitatus Florentius cum in re quadam uenia digna audisset, eum percitum ira iussisse itidem ternos per ordines urbium interfici plurimarum «ecquid agetur ait «si oppidum aliquod curiales non haberet tantos? inter reliqua id quoque suspendi debet, ut, cum habuerit, occidantur. [8] ad hanc inclementiam illud quoque accedebat dictu dirum et factu quod, siquis eum adisset iudicium potentis inimici declinans, aliumque sibi postulans dari, hoc non inpetrato ad eundem, quem metuebat, licet multa praetenderet iusta, remittebatur. itemque aliud audiebatur horrendum quod, ubi debitorum aliquem egestate obstrictum nihil reddere posse dicebatur, interfici debere pronuntiabat.

[9] Haec autem et similia licenter ideo altiore fastu quidam principes agunt, quod amicis emendandi secus cogitata uel gesta copiam negant, inimicos loqui terrent amplitudine potestatis. nulla uacat quaestio prauitatum apud eos, qui, quod uelint fieri, maximas putant esse uirtutes.

27,8

VIII.

Pictis, Attacottis et Scottis post ducem et comitem

interfectos Britanniam impune uastantibus Theodosius

comes fusis praedam excussit.

[1] Profectus itaque ab Ambianis, Treuerosque festinans, nuntio percellitur graui, qui Brittannias indicabat barbarica conspiratione ad ultimam uexatas inopiam, Nectaridumque comitem maritimi tractus occisum, et Fullofauden ducem hostilibus insidiis circumuentum. [2] quibus magno cum horrore conpertis Seuerum etiam tum domesticorum comitem misit, si fors casum dedisset optatum, correcturum sequius gesta: quo paulo postea reuocato Iouinus eadem loca profectus, Prouertuidem celeri gradu praemisit, adminicula petiturus exercitus ualidi. id enim instantes necessitates flagitare firmabant. [3] postremo ob multa et metuenda, quae super eadem insula rumores adsidui perferebant, electus Theodosius illuc properare disponitur, officiis Martiis felicissime cognitus, adscitaque animosa legionum et cohortium pube, ire tendebat praeeunte fiducia speciosa.

[4] Et quoniam, cum Constantis principis actus conponerem, motus adulescentis et senescentis oceani situmque Brittanniae pro captu uirium explanaui, ad ea, quae digesta sunt semel, reuolui superfluum duxi, ut Vlixes Homericus apud Phaeacas ob difficultatem nimiam replicare formidat. [5] illud tamen sufficiet dici, quod eo tempore Picti in duas gentes diuisi, Dicalydonas et Verturiones, itidemque Attacotti bellicosa hominum natio et Scotti per diuersa uagantes multa populabantur, Gallicanos [uero] tractus Franci et Saxones isdem confines, quo quisque erumpere potuit terra uel mari, praedis acerbis incendiisque et captiuorum funeribus hominum uiolabant.

[6] Ad haec prohibenda, si copiam dedisset fortuna prosperior, orbis extrema dux efficacissimus petens cum uenisset ad Bononiae litus, quod a spatio controuerso terrarum angustiis reciproci distinguitur maris, attolli horrendis aestibus adsueti, rursusque sine ulla nauigantium noxa in speciem conplanari camporum, exinde transmeato lentius freto, defertur Rutupias stationem ex aduerso tranquilla unda. [7] Cum consecuti Bataui uenissent et Heruli Iouiique et Victores, fidentes uiribus numeri, egressus tendensque ad Lundinium, uetus oppidum, quod Augustam posteritas appellauit, diuisis plurifariam globis adortus est uagantes hostium austatorias manus, graues onere sarcinarum, et propere fusis, qui uinctos homines agebant et pecora, praedam excussit, quam tributarii perdidere miserrimi. [8] isdemque restituta omni praeter partem exiguam, inpensam militibus fessis, mersam difficultatibus summis antehac ciuitatem, sed subito, quam salus sperari potuit recreatam, in ouantis speciem laetissimus introiit.

[9] Vbi ad audenda maiora prospero successu elatus, tutaque scrutando consilia, futuri morabatur ambiguus, diffusam uariarum gentium plebem et ferocientem inmaniter, non nisi per dolos occultiores et inprouisos excursus superari posse, captiuorum confessionibus et transfugarum indiciis doctus. [10] denique edictis propositis inpunitateque promissa desertores ad procinctum uocabat et multos [alios] per diuersa libero commeatu dispersos. quo monitu ut rediere plerique, incentiuo percitus retentusque anxiis curis, Ciuilem nomine recturum Brittannias pro praefectis ad se poposcerat mitti, uirum acrioris ingenii sed iusti tenacem et recti, itidemque Dulcitium, ducem scientia rei militaris insignem.

27,9

IX.

Mauricae gentes Africam populantur. Isaurorum latrocinia Valens compescit. de Praetextati praefectura urbana.

[1] Haec in Brittanniis agebantur. Africam uero iam inde ab exordio Valentiniani imperii exurebat barbarica rabies, per procursus audentiores et crebris caedibus et rapinis intenta quam rem militaris augebat socordia et aliena inuadendi cupiditas maximeque Romani nomine comitis. [2] qui uenturi prouidus transferendaeque in alios inuidiae artifex, saeuitia morum multis erat exosus, hac praecipue causa quod superare hostes in uastandis prouinciis festinabat, adfinitate Remigii [tunc] magistri officiorum confisus, quo praua et contraria referente princeps - ut prae se ferebat ipse - cautissimus lacrimosa dispendia diutius ignorauit Afrorum.

[3] Gestorum autem per eas regiones seriem plenam et Rurici praesidis legatorumque mortem et cetera luctuosa cum adegerit ratio, diligentius explicabo. [4] et quoniam adest liber locus dicendi quae sentimus, aperte loquimur: hunc imperatorem omnium primum in maius militares fastus ad damna rerum auxisse communium, dignitates opesque eorum sublimius erigentem, et quod erat publice priuatimque dolendum, indeflexa saeuitia punientem gregariorum errata, parcentem potioribus, qui tamquam peccatis indulta licentia ad labes delictorum inmanium consurgebant; qui ex eo anhelantes ex nutu suo indistanter putant omnium pendere fortunas. [5] horum flatus et pondera inuentores iuris antiqui mollientes etiam insontes quosdam aliquotiens suppliciis aboleri censuere letalibus. quod saepe contingit, cum ob multitudinis crimina non nulli sortis iniquitate plectuntur innoxii: id enim non numquam ad priuatorum pertinuit causas.

[6] At in Isauria globatim per uicina digressi praedones, oppida uillasque uberes libera populatione uexantes magnitudine iacturarum Pamphyliam adflictabant et Cilicas. quos cum nullis arcentibus interneciue cuncta disperdere Asiae uicarius ea tempestate Musonius aduertisset, Athenis Atticis antehac magister rhetoricus, deploratis nouissime rebus, luxuque adiumento militari marcente, adhibitis semiermibus paucis, quos Diogmitas appellant, unum grassatorum cuneum, si patuisset facultas, adoriri conatus, per angustum quendam transiens deuexitatis anfractum, ad ineuitabiles uenit insidias, et ibi cum his confossus est quos ducebat. [7] tali successu latrones praetumidos palantesque per uaria confidentius, interfectis aliquibus, ad latebrosa montium saxa quae incolunt excitae tandem copiae contruserunt; ubi cum eis nec quiescendi nec inueniendi ad uictum utilia copia laxaretur, per indutias pacem sibi tribui poposcerunt, Germanicopolitanis auctoribus, quorum apud eos ut signiferae manus, semper ualuere sententiae, obsidibusque datis, ut imperatum est, immobiles diu mansere, nihil audentes hostile.

[8] Haec inter Praetextatus praefecturam urbis sublimius curans, per integritatis multiplices actus et probitatis, quibus ab adulescentiae rudimentis inclaruit, adeptus est id quod raro contingit, ut cum timeretur, amorem non perderet ciuium, minus firmari solitum erga iudices formidatos. [9] cuius auctoritate iustisque ueritatis suffragiis tumultu lenito, quem Christianorum iurgia concitarunt, pulsoque Vrsino, alta quies parta, proposito ciuium Romanorum aptissima, et adulescebat gloria [prae]clari rectoris plura et utilia disponentis. [10] nam[que] et Maeniana sustulit omnia, fabricari Romae priscis quoque uetita legibus, et discreuit ab aedibus sacris priuatorum parietes isdem inuerecunde conexos, ponderaque per regiones instituit uniuersas, cum auiditati multorum ex libidine trutinas conponentium occurri nequiret. in examinandis uero litibus ante alios id impetrauit quod laudando Brutum Tullius refert, ut cum nihil ad gratiam faceret, omnia tamen grata uiderentur [esse], quae factitabat.

27,10

X.

Valentinianus Augustus Rhenum transit et Alamannos,

qui in celsissimos montes fugerant, non incruento

utrimque certamine fundit fugatque.

[1] Sub idem fere tempus Valentiniano ad expeditionem caute, ut rebatur, profecto, Alamannus regalis Rando nomine, diu praestruens quod cogitabat, Mogontiacum praesidiis uacuam cum expeditis ad latrocinandum latenter inrepsit. [2] et quoniam casu Christiani ritus inuenit celebrari sollemnitatem, inpraepedite cuiusque modi fortunae uirile et muliebre secus cum supellectili non parua indefensum abduxit.

[3] Paruo inde post interuallo inopina rei Romanae spes laetiorum adfulsit. cum enim Vithicabius rex, Vadomarii filius specie quidem molliculus et morbosus sed audax et fortis, ardores in nos saepe succenderet bellicos, opera nauabatur inpensior ut qualibet concideret strage. [4] et quia temptatus aliquotiens nullo genere potuit superari uel prodi, fraude citerioris uitae ministri, studio sollicitante nostrorum occubuit, cuius post necem aliquatenus hostiles torpuere discursus. interfector tamen prae metu poenarum, quas uerebatur si patuisset negotium, ad Romanum solum se celeri transtulit gradu.

[5] Parabatur post haec lentioribus curis et per copias multiformes in Alamannos expeditio solitis grauior, destinatius id publica tutela poscente, quoniam reparabilis gentis motus timebantur infidi: milite nihilo minus accenso, cui ob suspectos eorum mores nunc infimorum et supplicum, paulo post ultima minitantium, nullae quiescendi dabantur indutiae.

[6] Contracta igitur undique mole maxima cateruarum, armis et subsidiis rei cibariae diligenter instructa, accitoque Sebastiano comite cum Illyriis et Italicis numeris, quos regebat, anni tempore iam tepente Valentinianus cum Gratiano Rhenum transiit, uisoque nemine, indiuisis agminibus quadratis ipse medius incedebat, Iouino et Seuero magistris rei castrensis altrinsecus ordinum latera seruantibus, ne repentino inuaderentur adsultu. [7] protinusque inde ductantibus itinerum callidis, exploratis accessibus, per regiones longo itu porrectas sensim gradiens miles inritatior ad pugnandum uelut repertis barbaris minaciter infrendebat, et quoniam aliquod diebus emensis nullus potuit qui resisteret inueniri, cuncta satorum et tectorum, quae uisebantur, iniecta cohortium manu uorax flamma uastabat praeter alimenta, quae colligi dubius rerum euentus adigebat et custodiri. [8] post haec leniore gressu princeps ulterius tendens cum prope locum uenisset, cui Solicinio nomen est, uelut quadam obice stetit, doctus procursantium relatione uerissima barbaros longe conspectos. [9] qui nullam ad tuendam salutem uiam superesse cernentes, nisi se celeri defendissent occursu, locorum gnaritate confisi unum spirantibus animis montem occupauere praecelsum, per confragosos colles undique praeruptum et inuium absque septentrionali latere, unde facilem habet deuexitatem et mollem. signis ilico fixis ex more, cum undique ad arma conclamaretur, imperio principis et ductorum stetit regibilis miles, uexillum opperiens extollendum: quod erat oportune subeundae indicium pugnae. [10] ergo quia spatium deliberandi aut exiguum dabatur aut nullum, hinc inpatientia militis perterrente, inde horrenda circumsonantibus Alamannis, id consilium ratio celeritatis admisit, ut arctoam montium partem, quam clementer diximus esse procliuem, Sebastianus cum suis occuparet, fugientes Germanos, si fors ita tulisset, leui negotio confossurus: quo, ut placuit, maturato Gratianoque apud signa Iouianorum retro detento, cuius aetas erat etiam tum proeliorum inpatiens et laborum, Valentinianus ut dux cunctator et tutus centurias et manipulos capite intecto conlustrans, nullo potentium in conscientiam arcani adhibito, remota multitudine stipatorum, speculatum radices aggerum auolauit cum paucis, quorum industriam norat et fidem, praedicans, ut erat sui adrogans aestimator, inueniri posse aliam uiam ducentem ad arduos cliuos praeter eam, quam inspexere proculcatores. [11] per ignota itaque et palustres uligines deuius tendens insidiatricis manus locatae per obliqua subito oppetisset adcursu, ni necessitatis adiumento postremo per labilem limum incitato iumento digressus, legionum se gremiis inmersisset post abruptum periculum, cui adeo proximus fuit, ut galeam eius cubicularius ferens auro lapillisque distinctam, cum ipso tegmine penitus interiret nec postea uiuus reperiretur aut interfectus.

[12] Proinde quiete reficiendis corporibus data, signoque erecto, quod solet ad pugnam hortari, tubarum minacium accendente clangore, fidentissimo impetu acies motas prompte ante alios praeiere duo iuuenes lecti in principiis adeundi discriminis, Saluius et Lupicinus, Scutarius unus, alter e schola Gentilium, fragore terribili concitantes: hastasque crispando cum ad rupium obiecta uenissent, trudentibusque Alamannis euadere ad celsiora conarentur, aduenit omne pondus armorum, isdemque antesignanis per hirta dumis et aspera magno uirium nisu in editas sublimitates erepsit. [13] acri igitur partium spiritu conflictus cuspidibus temptatur infestis, et hinc arte belli doctior miles, inde licet feroces sed incauti barbari dexteris coiere conlatis, quos latius sese pandens exercitus infusis utrimque cornibus adflictabat, per fremitus territos et equorum hinnitus et tubas. [14] nihilominus tamen ipsi adsumpta fiducia restiterunt, aequataque parumper proeliorum sorte, haud parua mole certatum est, dum turmarum funeribus mutuis res gerebatur. [15] disiecti denique Romanorum ardore metuque turbati, miscentur ultimis primi, dumque in pedes uersi discedunt, uerrutis hostilibus forabantur et pilis. postremo dum anheli currunt et fessi, pandebant sequentibus poplites et suras et dorsa. stratis denique multis, lapsorum partem Sebastianus cum subsidiali manu locatus post montium terga trucidauit ex incauto latere circumuentam: dispersi ceteri siluarum se latebris amendarunt.

[16] In hac dimicatione nostri quoque oppetiere non contemnendi. inter quos Valerianus fuit domesticorum omnium primus, et Natuspardo quidam Scutarius, exsertus ita bellator, ut Sicinio ueteri conparetur et Sergio. hisque tali casuum diuersitate perfectis milites ad hiberna, imperatores Treueros reuerterunt.

27,11

XI.

De Probi nobilitate, opibus, dignitatibus et moribus.

[1] Per haec tempora Vulcatio Rufino absoluto uita, dum administrarat, ad regendam praefecturam praetorianam ab urbe Probus accitus, claritudine generis et potentia et opum amplitudine cognitus orbi Romano, per quem uniuersum paene patrimonia sparsa possedit, iuste an secus non iudicioli est nostri. [2] hunc quasi genuina quaedam, ut fingunt poetae, fortuna uehens praepetibus pinnis, nunc beneficum ostendebat et amicos altius erigentem, aliquotiens insidiatorem dirum et per cruentas noxium simultates. et licet potuit, quoad uixit, ingentia largiendo, et interuallando potestates adsiduas, erat tamen interdum timidus ad audaces, contra timidos celsior, ut uideretur cum sibi fideret, de cothurno strepere tragico, et ubi paueret, omni humilior socco. [3] atque ut natantium genus elemento suo expulsum haut tam diu spirat in terris, ita ille marcebat absque praefecturis, quas ob iurgia familiarum ingentium capessere cogebatur, numquam innocentium per cupiditates inmensas, utque multa perpetrarent inpune, dominum suum mergentium in rem publicam. [4] namque fatendum est: numquam illa magnanimitate coalitus clienti uel seruo agere quicquam iussit inlicitum, sed si eorum quemquam crimen ullum conpererat admisisse, uel ipsa repugnante iustitia, non explorato negotio sine respectu boni honestique defendebat. quod uitium reprehendens ita pronuntiat Cicero « quid enim interest inter suasorem facti et probatorem? aut quid refert utrum uoluerim fieri an gaudeam factum?. [5] suspiciosus tamen, et munitus suopte ingenio fuit et subamarum adridens blandiensque interdum, ut noceat. [6] id autem perspicuum est in eius modi moribus malum, tum maxime cum celari posse existimatur; ita inplacabilis et directus, ut si laedere quemquam instituisset, nec exorari posset nec ad ignoscendum erroribus inclinari, ideoque aures eius non cera sed plumbis uidebantur obstructae. [7] in summis diuitiarum et dignitatum culminibus anxius et sollicitus, ideoque semper leuibus morbis adflictus. hae per occidentales plagas series rerum fuere gestarum.

27,12

XII.

Romani et Persae de Armenia et Hiberia inter se pugnant.

[1] Rex uero Persidis longaeuus ille Sapor, et ab ipsis imperitandi exordiis dulcedini rapinarum addictus, post imperatoris Iuliani excessum et pudendae pacis icta foedera, cum suis paulisper nobis uisus amicus, calcata fide sub Iouiano pactorum, iniectabat Armeniae manum, ut eam uelut placitorum abolita firmitate, dicioni iungeret suae. [2] et primo per artes fallendo diuersas, nationem omnem renitentem dispendiis leuibus adflictabat, sollicitans quosdam optimatum et satrapas, alios excursibus occupans inprouisis. [3] dein per exquisitas periuriisque mixtas inlecebras captum regem ipsum Arsacen adhibitumque in conuiuium iussit ad latentem trahi posticam, eumque effossis oculis uinctum catenis argenteis, quod apud eos honoratis uanum suppliciorum aestimatur esse solacium, exterminauit ad castellum Agabana nomine, ubi discruciatus cecidit ferro poenali. [4] deinde nequid intemeratum perfidia praeteriret, Sauromace pulso, quem auctoritas Romana praefecit Hiberiae, Aspacurae cuidam potestatem eiusdem detulit gentis diademate addito, ut arbitrio se monstraret insultare nostrorum. [5] quibus ita studio nefando perfectis, Cylaci spadoni et Artabanni, quos olim susceperat perfugas, commisit Armeniam - horum alter ante gentis praefectus, alter magister fuisse dicebatur armorum - isdemque mandarat, ut Artogerassam intentiore cura excinderent, oppidum muris et uiribus ualidum, quod thesauros et uxorem cum filio tuebatur Arsacis. [6] iniere, ut statutum est, obsidium duces. et quoniam munimentum positum in asperitate montana, rigente tunc caelo niuibus et pruinis adiri non poterat, eunuchus Cylaces aptusque ad muliebria palpamenta, Artabanne adscito, prope moenia ipsa fide non amittendae salutis accepta propere uenit, et cum socio ad interiora susceptus ut postulauit, suadebat minaciter defensoribus et reginae, motum Saporis inclementissimi omnium lenire deditione ueloci. [7] multis post haec ultro citroque dictitatis, heiulanteque muliere truces mariti fortunas, proditionis acerrimi conpulsores in misericordiam flexi mutauere consilium, et spe potiorum erecti, secretis conloquiis ordinarunt hora praestituta nocturna, reclusis subito portis ualidam manum erumpere, uallumque hostile caedibus adgredi repentinis, ut lateant id temptantes, polliciti se prouisuros. [8] quibus religione firmatis egressi, biduumque ad deliberandum, quid capessere debeant, sibi concedi clausos petisse adseuerantes, in desidiam obsessores traduxerunt et uigiliis, quibus ob securitatem altiore stertitur somno, ciuitatis aditu reserato iuuentus exiluit uelox, passibusque insonis expeditis mucronibus repens, cum castra nihil metuentium inuasissent, iacentes multos nullis resistentibus trucidarunt. [9] haec inopina defectio necesque insperatae Persarum, inter nos et Saporem discordiarum excitauere causas inmanes, illo etiam accedente, quod Arsacis filium Papam suadente matre cum paucis e munimento digressum, susceptumque imperator Valens apud Neocaesaream morari praecepit, urbem Polemoniaci ponti notissimam, liberali uictu curandum et cultu. Qua humanitate Cylaces et Artabannes illecti, missis oratoribus ad Valentem, auxilium eundemque Papam sibi regem tribui poposcerunt.

[10] Sed pro tempore adiumentis negatis, per Terentium ducem Papa reducitur in Armeniam, recturus interim sine ullis insignibus gentem, quod ratione iusta est obseruatum ne fracti foederis nos argueremur et pacis. [11] Hoc conperto textu gestorum Sapor ultra hominem efferatus, concitis maioribus copiis Armenias aperta praedatione uastabat. cuius aduentu territus Papa itidemque Cylaces et Artabannes, nulla circumspectantes auxilia, celsorum montium petiuere secessus, limites nostros disterminantes et Lazicam, ubi per siluarum profunda et flexuosos colles mensibus quinque delitescentes regis multiformes lusere conatus. [12] qui operam teri frustra contemplans, sidere flagrante brumali, pomiferis exustis arboribus castellisque munitis et castris, quae ceperat superata, uel prodita cum omni pondere multitudinis Artogerassam circumsaeptam et post uarios certaminum casus lassatis defensoribus patefactam incendit: Arsacis uxorem erutam inde cum thesauris abduxit.

[13] Quas ob causas ad eas regiones Arintheus cum exercitu mittitur comes, suppetias laturus Armeniis, si eos exagitare procinctu gemino temptauerint Persae.

[14] Inter quae Sapor inmensum quantum astutus et, cum sibi conduceret, humilis aut elatus, societatis futurae specie Papam ut incuriosum sui per latentes nuntios increpabat quod maiestatis regiae uelamento Cylaci seruiret et Artabanni, quos ille praeceps blanditiarum inlecebris interfecit, capitaque caesorum ad Saporem ut ei morigerus misit.

[15] Hac clade late diffusa, Armenia omnis perisset ni propugnatoris Arinthei aduentu territi Persae eam incursare denuo distulissent, hoc solo contenti quod ad imperatorem misere legatos petentes nationem eandem, ut sibi et Iouiano placuerat, non defendi. [16] quibus repudiatis Sauromaces pulsus, ut ante diximus, Hiberiae regno, cum duodecim legionibus et Terentio remittitur, et eum amni Cyro iam proximum Aspacures orauit ut socia potestate consobrini regnarent, causatus ideo se nec cedere nec ad partes posse transire Romanas, quod Vltra eius filius obsidis lege tenebatur adhuc apud Persas.

[17] Quae imperator doctus, ut concitandas ex hoc quoque negotio turbas consilio prudentiaque molliret, diuisioni adquieuit Hiberiae, ut eam medius dirimeret Cyrus, et Sauromaces Armeniis finitima retineret et Lazis, Aspacures Albaniae Persisque contigua.

[18] His percitus Sapor, pati se exclamans indigna, quod contra foederum textum iuuarentur Armenii, et euanuit legatio, quam super hoc miserat corrigendo, quodque se non adsentiente nec conscio diuidi placuit Hiberiae regnum: uelut obseratis amicitiae foribus, uicinarum gentium auxilia conquirebat, suumque parabat exercitum, ut reserata caeli temperie subuerteret omnia, quae ex re sua struxere Romani.